Termetet

Nje nga fenomenet me te frikshme dhe me shkaterruese ne natyre, eshte nje termet i forte dhe efektet e tij. Termeti eshte nje levizje e papritur e Tokes, shkaktuar nga levizja e pllakave te demtuara, te cilat duket sikur kane zene vend gjate kohes. Per miliona vjet, forcat e pllakave tektonike i kane dhene forme Tokes. Kjo ndodh atehere kur pllakat te cilat ndodhen ne brendesi te Tokes levizin ne siperfaqe apo mundohen ti zene vendin njera tjetres. Shpesh kjo levizje eshte graduale dhe nuk shkakton shkarkime te energjise se tyre, por kur energjia eshte e madhe gjate ketyre levizjeve shkaktohen termete.

Sot studiuesit jo vetem jane en gjendje te parashikojne termetet por dhe ne te njejten kohe jane marre masa qe nq se ndodh qe keto terrmete te ndodhin ne zona te banuara, ndertesat te mund te perballojne tronditjet.

Gjithsesi, te paret tane kane besuar se terrmetet shkaktoheshin nga levizja e zvarranikeve apo merimangave te medha nen Toke. Aristoteli ishte nder te paret i cili u mundua te shpjegonte termetet duke u bazuar ne fenomenet natyrale. Nje nga shpjegimet e tij kishte te bente me shpejtesine e ererave dhe menyren si ato godisnin Token. Pas vdekjes se tij, njerzit thjesht u bazuan ne keto studime te paperfunduara dhe asnjehere nuk vazhduan te kerkonin me shume. Kjo deri ne vitin 1750 kur Anglia u trondit nga 5 terrmete te forta. Keto terrmete u pasuan me terrmetin e te dieles ne 1 Nentor, 1755 ne Lisbone, Portugali, terrmet i cili vrau 70000 njerez. Kjo ndodhi shkaktoi fillimin e nje periudhe te re ne boten e "sismiologjise" dhe kerkimeve mbi te.

Studimet e para u drejtuan nga John Michell ne Angli dhe Elie Bertrand ne Zvicer. Keto studime u bene akoma me intensive pas termetit te vitit 1783 ne Kalabri te Italise, termet i cili vrau 35,000 njerez.

Gjate zhvillimit te komunikimit midis pjeseve te ndryshme te botes, dhe studimet e termeteve u bene me te sakta, pasi ne kete menyre studiuesit kishin mundesi te ndanin me njeri tjetrin ecurite e zbulimeve te tyre. Keshtu gjate termetit te madh te vitit 1822 ne Kili, Maria Graham raportoi ndryshime te medha sismike te cilat shkaktuan ngritjen e vijez bregdetare te Kilit. Ky studim u mbeshtet me vone gjate termetit te vitit 1835 ne Kili, nga Robert FitzRoy. Gjate kesaj kohe Charles Darwin ishte duke studiuar gjeologjine e Andeve.

Gjate viteve 1850, 60' dhe 70', tre studiues Europiane krijuan disi bazat e studimeve sismologjike. Robert Mallet, inxhinier i lindur ne Dublin, projektoi urrat e Londres duke matur shpejtesine e valeve sismike ne Toke me ndihmen e shperthimeve eksplozive. Kjo menyre studimi perdoret akoma dhe sot ne rast minimesh ne tokat me vaj. Robert Mallet ishte gjithashtu i pari i cili perafersoi thellesine e termeteve nen toke. Ne te njejten kohe kur Mallet shperthente tokat e Anglise me eksplozive, Alexis Perrey, ne France po krijonte analiza kuantitive per termetet. Ai i dha me shume rendesi periudhave te termeteve te lidhura keto me stinet dhe rrotullimet e Henes. Ne Itali, Luigi Palmieri krijoi sismografin elektromagnetik, nje prej te cileve u instalua prane Malit te Vesuvit dhe nje tjeter ne Universitetin e Napolit. Keta sismografe ishin instrumentet e para te cilat mund te dallonin levizjet sismike te cilat nuk dalloheshin nga njeriu.

Ne fund te viteve 1800 dhe fillimin e 1900, tre profesore angleze te cilet punonin ne Universitetin Mbreteror ne Tokyo, Japoni; John Milne, James Ewing dhe Thomas Gray krijuan instrumentet e para sismike te cilat mund te perdoreshin per studimet shkencore te termeteve.

Ne SHBA, Grove Karl Gilber, pasi studioi shkaqet e termeteve te cilat tronditen Fushen e Owens ne Californi, 1872 doli ne perfundimin se tronditjet nuk shkaktoheshin nga shperthimet nen toke por ato ishin tipar i levizjeve sizmike.

Seikei Sekiya, shkencetar Japonez ishte njeriu i pare i cili u quajt profesor i sismologjise. Nje tjeter Japonez i njohur gjate fillimit te viteve 1900 ishte Fusakichi Omori, i cili midis studimeve te tjera, zgjidhi zvogelimin e shpejtesise se aktiviteteve sizmike pas tronditjeve. Ekuacionet e tij perdoren akoma edhe sot.

Pjesa me e madhe e ketij artikulli eshte marre nga studimi i Charles Davison titulluar Krijuesit e Sismologjise