Bujar Muçaj

Fabula dhe poezi
SATIRO-HUMORISTIKE

Parathenie

Kjo eshte permbledhja e dyte me
fabula e poezi satirike e autorit nga Mallakastra, Bujar Mucaj, i cili me nje
gjuhe te thjeshte e te kendshme, perpiqet dhe thote fjalen e tij ne kete fushe,
krahas autoreve te tjere.
Ne vargun e tij eshte aroma e gjuhes se popullit,
ndikimi i tradites poetike nga Cajupi deri tek autoret bashkekohore, por
natyrisht, shtrati ku gjallon eshte Ezopi me urtesine dhe menyren e tij klasike
te pasqyrimit te realitetit.
Foto Malo

Bujar Mucaj


Drejt Evropes

Tek po
lahej te govata:
-Drejt Evropes!-thirri pata.
Prapa ferres nje
iriq:
-Ne Bruksel kam shok' e miq!
Ne zinxhir baloja ham-ham:
-Per
Evrope isha e jam!

Beh porsi ortek ariu:
-Valle nga lista kush me
fshiu!?
Derri nga lera ne grope,
Zerin ngre:-Evrope! Evrope!

Pa
degjoni c'pall gomari:
-Mes te pareve jam i pari!

Cirret sorra mbi nje
dru:
-Evropa te vije ketu!
* * *

Pas perplasjes me
makine

-Te kam thene, o zoti Nure,
Gjithe jeten ngele kobure.
Mbaj
nje hudher, o koke gdhe,
se e liga vend nuk ze!
-T'u rrit ndera, te lumte
llapa!
Plasi syte e shih c'ka prapa!
Hudher Korce, me c'kerkon
Dje
ngarkova plot pese ton.
* * *

KUVENDI

Ngrihen krahet ne
tribune:
Tash te lehte duam pune!
Dalin kembet-duartrokitje,
S'duam
asgje, vetem shetitje!
Qan stomaku, -pune dua,
S'me jep kush qe te bluaj
mua!
Prapanica qe matane:
Ua them troc, me nuk ma mban.
Te flase
koka!-dikush shton.
Na falni, koka ... mungon.
* * *

Bujar Muçaj



Nezimi i Frakullës






“Në kufi të saj (Apollonisë) gjendet Nymfeu* i famshëm,
ku banojnë barbarët amantë dhe bylionë”.

Ndërsa konsulli romak në
Dalmaci, që ishte dhe shkrimtar Dion Kasi rreth viteve 200 mbrapa Krishtit ka
shkruajtur midis të tjerave duke lënë diçka për Nymfeun:

“Ajo që më
çuditi më shumë është një zjarr i madh që del pranë lumit Ana(Vjosa)...


...ky vend quhet Nymfe dhe madje këtu ka pasur edhe një
orakull.”



Pikërisht pranë atij vendi Nimfeut, ku para Plinit dhe
Dion Kasit që të dy romakë u kishte kënduar Aristoteli dhe Straboni, atje ku
ishte djegur zjarri i dikurshëm legjendar do të vinte në jetë në vitin 1685
Nezim Frakulla, një nga poetët më të njohur të rrymës së bejtexhinjëve. Një
pjesë të mirë të jetës e kaloi në Berat ndaj dhe njihet dhe me mbiemrin Berati.
Mbiemri Berati ka ngatërruar disa studius letërsie e akademikë të ngulnin këmbë
e në studimet e tyre të thoshin se kishte lindur në Mbrakull të Beratit duke
marë kështu Frakullën për Mrakull. Dihet që këta profesorët se kishin lexuar
librin me kujtime të “Babait” një prej mendjeve të ndritura të familjes Vlora,
Eqerem bej Vlorës i lindur në vitin 1885, që në faqet e këtij libri bënë pak a
shumë dhe një histori të shkurtër të familjes Frakulla, shumë e shumë vite para
se këta të mernin penën e mundimin për të shkruar. Patjetër se kishin lexuar
pasi në radhë të parë vetë beu i Vlorës ishte i nemur nga regjimi, ose ndoshta
kanë bërë dhe të paditurin nëse u ka rënë në dorë. Megjithatë dhe në fjalorin
enciklopedik shqiptar të vitit 85, si vendlindje e tij është qartësuar Frakulla
në Mallakastër të poshtëme dhe thuhet pikërisht kështu:

Frakulla. Fshat i
Mallakastrës në rrethin e Fierit (J P),në J të Levanit. Qendër e fshatit të
bashkuar Frakull e madhe, që përfshin edhe fshatrat: Ada (Adë bunaca), Bregasi,
Frakulla e Vogël...Kafaraj...

Në shek.XVI-XVII u bë qendër administrative
dhe lulëzuan mjeshtëritë, tregëtia,kultura.Nga Frakulla ishte Nezim Frakulla,
dhe udhëheqësi i kryengritjes fshatare kundër refomave turke më 1835 Ali
Frakulla.



Eqeremi thotë se: Nezim është pseudonimi i Ibrahim
Nezim Frakullës.Lindur më 1680 dhe vdekur në Stamboll më 1760. faqe 245-246.




“Abdyl beu (Frakulla) rrithte nga një bijë e bejlerëve të
Pahtosit( sot Patosi fshat.BM.). Por edhe këta nga ana e tyre janë një degë e
familjes Vlora. Në vitin 1671, me stërgjyshin e saj, Xhaferr pashë Vlora(më 1685
sanxhakbe i Vlorës,1689 bejlerbe i Rumelisë,1697 vritet në betejë e Zentës)
ndahet nga dega e Vlorës, ku mbeti vëllai i tij Kapllan Mehmet pasha. Dega e
Pahtosëve është shuar. Ali beu -themelues i familjes Pahtos(shih 9 ).Bejlerët e
Pahtosit në shek e 18-të qenë shumë të pasur. Varret i kanë në Pahtos dhe në
xhaminë Mbret. Poeti Nesim (mesi i shek të 18-të) të cilit i përkiste gjysma e
Frakullës) ishte i kësaj familje.

9.Ali pasha, sanxhakbej i Elbasanit.
Mbahet si themelues i familjes Pahtos.

faqe 604-609.

Do të pyes
ndokush se ku i dinte gjithë këto të dhëna beu i Vlorës!? Në radhë të parë duhet
të njihet prej të gjithëve se kush ishte Eqerem bej Vlora, ky pinjoll i familjes
së famëshme, ky eurodit, politikan, historian dhe një lufttar i shquar i
çeshtjes kombëtare, i cili u largua nga Shqipëria kur po merrte frenat e
pushtetit komunizmi, duke e mbyllur karierën e tij në politikë si ministër i
trojeve shqiptare të mbetura jashtë kufijve në 1913 e të ribashkuara në kohën e
pushtimit italian e gjerman.E dyta vetë Eqeremi siç del nga të dhënat i përkiste
një trungu familje si me Pahtosët dhe me Frakullën. E treta një pjesë të
çifliqeve të familjes së tij përveç se i kishte në Myzeqe i kishte dhe në
Mallakastër të poshtme, në Levan e Frakull... Si studius e historian Vlora ka
sjellë ndërmjet kujtimeve e shkrimeve të tjera të tij shumë të vërteta historike
qofshin dhe të hidhura. Edhe me rastin e vjershëtorëve të vjetër ai i ka
kushtuar vëmëndje jo vetëm Nezimit, por edhe të tjerëve:

“Është e
vërtetë që disa kronistë dhe poetë vendorë, si Nezimi, Sulejman Naipi vdekur më
1772, kronisti Mehmet Abdyl efendiu nga Gjrokastra, pak më vonë, Muhamet Çami,
Kërçuku 1784-1844 dhe disa dervishë bektashinj shkruan kronika, këngë dashurie,
psalme, ditirambe për ditlindjen e Muhametit, një elegji për martirizimin e imam
Hasanit dhe imam Hysenit në Qerbela, në alfabetin arab”

Eqerem Vlora
shkon e dhe më tej kur sjell në këtë libër se për kontributin e bejtexhinjëve
dhe në veçanti të Frakullës ka folur e shkruar Ernest Koliqi një personalitet me
peshë i kulturës dhe i letërsisë shqipe, (Në vitet dyzet mbahej në opinion një
elitë poetësh si: Fishta, Asdreni, Koliqi dhe Lasgush Poradeci) duke treguar për
ndikimin e letërsisë orientale në letërsinë
shqipe.

Koliqi,Ernest:Influence orientali sulla literatura albanese. Në
:Oriente moderno Romë,vëllim.34.(1954)25-42.rosi.Etore, Notike su un manosckrito
del canzonieri di Nesim.(sec.xvII –xvIII)



Teki Sadiku Mësues i
Popullit bashkpatriotas (fshatrat i kanë pranë e pranë) e ka parë figurën e
Nezimit si një çështje më vete, duke parë veçantitë e tij e evidetuar tek ky
njeri i shquar vullnetin dhe dëshirën për tu mësuar fshehurazi shkrim dhe këndim
shqip, duke përdoruar gërmat turke e arabe. Duke folur e duke e cilësuar këtë
figurë të madhe Sadiku na jep dhe një ndryshim datëlindje (1690-1760) në krahsim
me beun e Vlorës që jep(1680-1760) dhe fjalorin enciklopedik (1685-1760).Në
studimin e Sadikut gjëjmë të dhëna interesante ku mësojmë se i ati ishte i
ardhur nga Kreshpani, fshat ky që ndodhet në kumunën e e sotme të Cakranit.
Thënien e Frakullës se “Shkrova shqip për t’i hapur rrugën gjuhës shqipe” dhe
mburrjet se shpëtoi gjuhën shqipe nga prishja zënë vend në studimin dhe analizën
e Sadikut. Diçka tjetër me vlerë është dhe fakti që sjell ky studius, se
patrioti Zef Jubani ishte i pari shqiptar që studioi dhe shkroi për Nezim
Frakullën i ndjekur më pas nga vëllezrit Naim e Sami Frashëri e vite e vite më
pas Dhimitër Shyteriqi, Osman Myterizi. Listës së Teki Sadikut unë do t’i shtoja
Kristaq Shtembarin, Moikom Zeqon, Anton Paplekën, dhe mbi të gjitha Vath Koreshi
që na e dha aq bukur në novelën “Haxhiu i Frakullës”. Specialisti i muzeut të
Fierit, historiani Nuri Plaku ka nëpër duar një monografi për jetën dhe veprën e
Nezimit, ku dhe ai do të nxjerrë në dritë e do të pasqyrojë të dhëna të tjera të
panjohura.

Formimi i Nezimit kaloi nga fshati i tij i cili lulëzonte në
ato kohra, ku skishte as Fier* e qytete e tjera rreth tij, nëpër oborret e
familjeve të sërës së lartë e të kamur feudale siç ishte dhe vetë, shkollave ku
mori dije si në Berat e Stamboll, nëpër mejhanet e sallonet e Beratit ku poetët
grindeshin e lëvdonin deri në qiell njëri-tjetrin. Jo më kot kronikani turk
Evlia Çelebiu do të shkruante për Beratin kur e vizitoi atë në ato kohra
(1670).

“Poetët, shkrimtarët dhe oratorët e këtij vendi janë njerëz me
kulturë të lartë e me studime të plota”

Aty në ato ambjente do të vinte
vite më pas Nezimi që do të niste ndryshe nga të tjerët të vjershëroj shqip.Pasi
rri disa vjet e shkëlqen në vjershërime merr prapë rrugët për Stamboll dhe gjatë
qëndrimit këtu thuhet në Fjalorin Enciklopedik për shkaqe të paqarta e
internojnë në Besarabi dhe pas lirimit u kthye sërish në atdhe ku fillimisht
ndejti në Elbasan. Ndoshta e mbas kthimit nga Besaarabia mund të jetë vjersha ku
Nezimi thotë se “fund e krye botën shëtita, zemra mu bë tërë gjak”. Më vonë vjen
në Berat, por këtu nuk e lanë të qetë pasi dituria dhe aftësia e tij e
komunikimit e afronte me masën, bëri që cmirëzinjtë rivalë të tij pa përjashtuar
dhe sundonjësin e qytetit ta kishin halë në sy e ta luftonin vazhdimisht. Sërish
e internojnë e më pas vdes në një nga burgjet e errta e të lagështa të
Stambollit.



Me vdekjen e Nezim Frakullës opinioni shoqëror i
kohës reagoi ashpër. Poeti Feiziu në kronogramin e tij prekës do të tregonte dhe
fundin tragjik të poetit:

“ I parë ndër shumë dijetarë, krye ndër
falëtarët, mbiemri i dashur Nesim, emri Ibrahim bej, i zoti në fushën e diturive
, njohës i hollë i kuptimeve dhe dijetar i lartë.Fati e burgosi pa faj në dhe të
huaj. I turturuar vdiq dëshmor dhe u nis për parajsë”.

Në shumë pika
studiusit e veprës së tij kanë piktakime, duke arritur se Nezim Frakulla ishte i
pari që vjershëroi shqip, ishte i pari që futi dialogun në një bashkëbisedim të
quajtur “Zemra e shpirtit” e cila ndodhet tek “Divani”, që mund të thuhet me
plot gojë se është hapja e shtegut për dramën. Ishte i pari që solli një vepër
të plotë me 110 vjersha siç ishte “Divani”, ku futi elemente të panjohura më
parë në brendi. Vepra e Nezimit gjithmonë do të ngelet me rëndësi historike në
letërsi si për kohën që u shkruajt ashtu dhe për rrymën e pasur letrare që
pruri, ku u trajtuan së pari temat laike, duke qëndruar edhe lart nga ana
artistike. Një rrugë në qytetin e Fierit nderon emrin dhe veprën e këtij
vjershëtori të kohëve të largëta.



*Plini(23-?mbas lindjes së
Krishtit) “Historia e natyrës”vepra e tretë.



**Fieri del si fshat
për herë të parë në shënimet e udhëtarëve të huaj në vitin 1783

Bujar Muçaj







Nafta
dhe ulliri





Mund të harrosh gjëra të tjera pa përmendur,
por binomin naftë-ulli kurrsesi, se pa këtë binom nuk mund ta njohësh
Mallakastrën e sotme. Jo më kotë e përmëndëm në fillimet e librit¹ Nimfeun e
famshëm, por duhet të përmëndim edhe një nga emblemat e Muzakëve që kishin të
gdhendur dhe dy rrëkeza nafte, duke na treguar që qysh në ato kohë banori i
këtyre trojeve, bylyni apo mallakastrioti e myzeqari i mëpasëm e dinte se
jetonte mbi këtë xhevair të çmuar. Ndërsa për ullirin këtë hyrje do të doja ta
ilustroja me disa vargje të poetit Xhevahir Spahiu.



Raport
lufte



I perëndishmi Padishah!

Zjarri i xhehnemit


mbi Arbërinë ra.

Dhjetë mijë frymë

I dërguam në atë
botë:

Shtatë mijë arnautë,

Tre mijë ullinj të moçëm.

Të
paudhët

I shkuam me shpatë,

Drurët

I dogjëm të gjithë të
gjallë.

Tre ditë e tre net: ç’aromë profetike

E një flake
ylberore,

Veç të ishe aty.

Zoti im!

Shërbëtori yt i
përunjur

Ibrahim



E kundërta ka ndodhur me një pushtues
tjetër, me gjermanët e pikërisht në Mallakastër diku midis Hekalit e Kashit ku
ishte disklotuar një repart. U ishin mbaruar drurët apo qymyri dhe nuk dinin me
çfarë të gatuanin. Një “mik” ideali i tyre nga anët tona e mori vesh seç
kërkonin, i papërtuar rrëmben sopatën dhe nisi të presë ullirin më të afërm. Nga
çadra ku pushonte i madhi i tyre doli një britmë, e cila sa nuk e rrëzoi nga
pema mikun shqiptar.

-Nein!

Ulliri i shpëtoi ndëshkimit të egër,
nuk u pre dhe guzhina përdori për gatim ca arka të boshatisura municioni nga
Ruhri i largët.

Dy shëmbuj diametralisht të kundërt që flasin shumë nga
kohë të ndryshme, nga pushtues që vinin njëri nga lindja e tjetri nga perëndimi,
të dy superfuqi të kohës së tyre. Diku kam lexuar se ullinjtë e Hekalit janë
ndër më të vjetrit e Shqipërisë e të Ballkanit. Ullinjtë e moçëm mund t’i
shohësh në çdo fshat të tejendanë Mallakastrës. Është gjë e rrallë ose e
pamundur të gjesh shtëpi në këtë krahinë që të mos kultivojë ullirin. Me nam të
mirë janë ullinjtë e Cakranit, Hekalit, Kashit, Greshicës, Ruzhdies, Gjinoqarës,
Siqecës, Visokës, Kuqarit, Margëlliçit, Aranitasit, Dukasit, Rrerësit, Kashit,
Fratarit etj.

Në librin austriakut Voith “Lufta e Durrësit midis Qezarit
dhe Pompeit”na tregon më së miri sipas studimeve të tij se:

“Në kohën e
Qezarit Mallakastra merrej me blektori dhe me kultivimin e
ullinjve...”

Në fillim nafta sikur i prishi qetësinë shekullore ullirit,
por më pas pema e lashtë u mësua, duke e pranuar e duke patur dashur pa dashur
një lloj armonie me të. Nga kohë e vjetër e më pas na kanë arritur disa toponime
edhe për ullinjtë:

Ullinjtë e Kolës, Ulliri i Kuq, Ullinjtë e Menxarakut,
Lagja e Ullinjëve, Ulliri i Rrapo Hekalit, Pesë Ullinjtë, Ullinjtë e Toskëve,
Ullinjtë e Qarrishtës, Ullinjtë e Gjeneralit (Mbjellë këta në vitet tridhjetë
nga Xhemal Aranitasi ish ministër i mbrojtjes i Zogut 25-39),Ullinjtë e
Hajredinit (Fratarit) në Bejar, Ullinjtë e Topave në Hekal etj.

Nuk mund
të shikosh një pejsazh me ullinj pa një sondë nafte midis tyre apo anasjelltas.
Atë ekollogji që “dogji”pakujdesia e të nxjerrit të “arit të zi” i lashti ulli
përpiqet ta çojë në vend pak nga pak, me durim e këmbngulje.

Po citoj
përsëri Xhevair Spahiun poetin e dashuruar marrëzisht pas ullinjëve në poezinë e
shkurtër por të dhimbëshme “Mallakastra” në librin “Ferrparajsa” në faqen
84.



Valëzim i valëzuar

i një shkretimi të
shkretuar-

këto brigje.

Pikëllimin kullosin kopetë e
ullinjve.



Burimi i parë i naftës në këtë zonë u çel më 19 korrik
1926 nga shoqëria “Anglo-Persiane” në Patos, e cila kishte marrë me konçension
për të kërkuar naftë 220 000 ha dhe për të shfrytëzuar 60 000 ha . Një shoqëri
tjetër amerikane që kishte futur kthetrat në naftën shqiptare ishte dhe
“Standart Oil”, e cila kishte marrë me konçension 51 000 ha . Më pas kjo zonë u
shfrytëzua nga italianët të cilët blenë konçensionet e shoqërisë
“Anglo-Persiane”. Shoqëritë italiane ishin “Agip”dhe “Aipa”. Duke folur në
librin e tij “Politika e Italisë në Shqipëri” mëkëmbësi i mbretit në Shqipëri
Jakomoni kur flet për përparimin teknik në trugun e lashtë të traditave
perndimore ndërmjet të tjerave shkruan:

“...Berati, në këmbët e malit të
Tomorrit, vendbanimi legjendar i perëndive, në truallin e të cilit gjenden
shtresëmbajtëset e naftës së Devollit e të Patosit ...”

Për nxjerrjen e
naftës janë mbajtur statistika të rregullta nga viti 1929 e këtej. Në vitin që
thamë është nxjerr vetëm 100 ton. Viti rekord i nxjerrjes së naftës mbahet viti
1974 me shifrën 2 248 227 ton. Rezervat e llogaritura në zonën Patos-Marinëz dhe
asaj të Visokës të mara së bashku janë 280 270 219 tonë, duke nxjerrë prej tyre
24 662 296 tonë. Edhe rëra bituminoze që gjendet në zonën e Patos-Kasnicës në
një territor prej disa hektarësh është një pasuri që mendohet deri 15 000 000 m3
. Në ditët e sotme kapaciteti nxjerrës ka arritur deri në 50 000 tonë në vit.
Venburimi i gazit metan në Frakull i zbuluar në vitin 72 është shfrytëzuar deri
në vitin 88-të dhe mendohet se sasia e përgjithëshme e vendburimit arrin në 107
233 893 N. m3. Nga vendndodhja e dikurshme e zjarrit të famshëm të Nimfeut është
nxjerrë sasia 101 841 158 N.m3. Në përfytyrimin popullor nafta mendohet se është
një lumë ku një degëz e tij kalon edhe ndër ne dhe po të ecësh me magjinatën
popullore pak a shumë bindesh sikur je para një të vërtete. Naftë ka në
rrethinat e Kuçovës, ndjekim rrugën duke zbritur në Myzeqe të Beratit në zonën e
Kozare - Arrëzës, kalojmë në Myzeqe të Lushnjës në Divjakë ku ka gaz hidhemi në
të Fierit drejt Povelçës, bëjmë një kthesë gjarpërushe si lumi i Semanit, por në
të kundërt drejt Frakullës, sulemi disa gradë kthesë për në Kallm -Verri, në
bregun tjetër pastaj duke filluar nga Jakodina, Belina, Marinza, Sheqishta,
Zharrëza, marrim përpjetë Kuqarit, Patosit, Dukasit, Banajt, Rusinjës,
Margëlliçit, Rrerësit, Gjorgozit, Visokës, Patosit-Fshat, Belishovës, Ballshit,
Drenovës, Kashit, Hekalit, Mollajt, Poçemit, hidhemi pastaj matanë Vjosës drejt
Labërisë, në Karbunarë, Gorisht, Amonicë, duke ju shtuar lumit dhe “rrëkeza” e
Drashovicës që na kujton se pusi i parë i çpuar për naftë në Shqipëri është
pikërisht aty, në vitin 1916 nga italianët. Në Amonicë përpara na del masivi
shkëmbor i maleve duke e përfunduar përfytyrimin popullor në Finiq të Sarandës.
Ndërsa për specialistët është krejt ndryshe dhe shkencërisht kanë përcaktuar
thellësitë e shtresave të ndryeshme, llojin e naftës që nxirret në çdo
vendburim, katet e tyre etj. Për naftë është shpuar gjithandej Mallakastrës edhe
në Aranitas, Panahor, Kalenjë, Metoh e gjetkë, por pa dhënë ndonjë rezultat. Për
kuriozitet po shtojmë se për dekada me radhë në linjat tona detare dhe
ndërkombëtare ishte një anije çisternë me emrin “Patosi”. Uzina e përpunimit të
thellë të Naftës në Ballsh, e cila bënë pjesë sot në shoqërinë aksionere ARMO,
është një uzinë ndër të paktat e më cilësoret që i rezistoi ekonomisë së tregut
dhe furisë vetvrasëse të nëntëdhjetë e shtatës. Si përfundim, Nafta dhe Ulliri
janë dhe mbeten dy nga pasuritë më të çmuara të krahinës e të vendit. Dhe për të
dyja këto pasuri Mallakastra mbanë kreun paçka se në ndonjë shkrim ose studim
shkencor e ndonjë “shkencëtar” flokëthinjur e sup rënë nga pesha e gradave të
marra kohët e fundit e quan me të pa drejt krahinë e prapambetur.

Figura
të shquara në vite në naftë mund të përmëndim:

Lipe Nashi*, Kapllan
Hajdari, Sotir Skorovoti, Hysni Ajasllari, Uani Çapo, Avni Liçaj, Zarif Saliaj,
Barjam Shehu, Qemal Rrapushi, Kiço Kasapi, Sokrat Pitushi,**Myrteza Kepi,
Muhamet Shehu, Sheme Mara, Napolon Mërtiri, Sabri Hoxha, Nexhip Xhuveli, Haki
Fejzo, Adil Zotaj, Pjetër Leka, Feruze Nepravishta, Beqir Alia, Ramiz Xhabia,
Miti Dhamo, Petro Olldashi, Ilia Karaduni, Piro Bozdo, Bahri Shanaj, Protoko
Murati, Nebi Sulkaj, Enriko Veizi***, Abib Pasha, Koço Plaku****, Milto
Gjikopulli*****, Kamber Brezhani, Sulo Kamberi, Nikodhim Shtrepi, Skender
Elbasani, Belul Kamberi, Fatmir Shehu etj. Ndërsa nga të huajt që i dhanë aq
shumë nxjerrjes së naftës në vendin tonë e veçaënrisht në Mallakastër është
inxhinieri polak Zuberi****** i cili është i pari që bëri hartën gjeologjike të
Shqipërisë dhe njihet si zbulues i vendburimit të Patosit. U eksekutua nga
rregjimi komunist si sabotator në zonën e naftës Kuçovë. Kanë dhënë kontributin
e tyre plot specialistë nga Italia, Anglia, Jugosllavia, Hungaria, Çekia,
Bashkimi Sovjetik, Rumania, Kina etj. Në kohë të komunizmit në Patos dilte një
revistë shkencore e titulluar “Nafta dhe Gazi”(1972-1991) e cila ishte e një
cilësie të lart.



*Emrat me të zeza janë Heronj të Punës
Socialiste. Lipe Nashi ish drejtor i përgjithshëm i naftës. Me rastin e festave
të çlirimit nëntor 1974 merr titullin Hero i Punës Socialiste. Pak muaj më pas
në mars të vitit 75 arrestohet dhe dënohet si armik i popullit, si sabotator në
naftë. Pas daljes nga burgu në një intervistë dhënë gazetës “Nimfeu” 1 tetor
1991, Lipe Nashi do të shprehej:

“Nga regjimi 46-vjeçar, ndër të tjera u
cilësova si shumë shokë të mi, si armik dhe sabotator në naftë. Këtë akuzë ma
bëri Enver Hoxha, të cilit të mos ja hamë hakun, ishte i zgjuar ...për
poshtërsi, por jo si shkencëtar, siç mundohej të të paraqitej nëpërmjet një
matriali të gjerë që la të shkruar dhe që unë s’di se sa ju shërbeu pasardhësve.
E vërteta është se veçanërisht në fushën e naftës padituria e tij ishte totale
për të mbuluar këtë padituri e mëndjemadhësi që pasqyrohej rrënqethshëm në
ekonomi, ai fabrikoi armiq e sabotatorë sipas cikleve të përcaktuar vetëm nga
një mëndje e çmendur.”

Mbas vdekjes së Lipe Nashit një nga sheshet
kryesore të Patosit mban emrin e tij.

Emrat e nënvizuar u akuzuan në
vitin 75 si sabotatorë në naftë, duke u shpallur armiq të popullit e të
Partisë.

**Myrteza Kepi nga Preza e Tiranës dhe Muhamet Shehu nga Bicaj i
Kukësit ranë në krye të detyrës në Linas të Elbasanit pas një shpërthimi të një
nënstacioni pompimi që dërgonte naftën në rafinerinë e Cërrikut. Emrin e
Myrtezait e mbanë një shkollë e mesme në Kuçovë, ndërsa të Muhametit një shkollë
në Patos. Për kujtim të dy heronjëve rruga për nga qendra e Patosit, deri në
Stadiumin e futbollit mbanë emrin “Heronjtë e Linasit”

***Enriko Veizi
specialist i mirfilltë në insitutin e kërkimeve të naftës, një nga
karikaturistët më të mëdhenj që ka nxjerrë Shqipëria.U dënua me grupin e
përfolur sabotator në naftë duke parë lirinë me ardhjen e demokaracisë. Pa ju
gëzuar mirë lirisë ndërroi jetë më 1992. Nga njerëz të ndryshëm të artit e të
kulturës është propozuar që t’i ngrihet një monument në Patos, Fier apo dhe
Himarë që ishte vendlindja e tij.

****Koço Plaku një nga specialistët
gjeologë më të mirë që kishte nafta, vëllai i të njohurit Panajot Plaku, u dënua
me vdekje, kur s’kishte as tre muaj që ishte martuar. Kishte zbuluar vendburimin
e Gorishtit dhe atë të Cakranit. Para se të arrestohej kam punuar me të në Pusin
Verria 33 në zonën e çpimit Kallm –Verri.

*****Milto Gjikopulli një nga
specialistët më të mirë që kish gjeologjia shqiptare dhe ajo e naftës në
veçanti. U dënua me vdekje si sabotator në sektorin e
naftës.

******Zuberi, inxhinier polak, një nga gjeologët më të mëdhenj të
botës. Kishte zbuluar venburimin e Bakusë në Bashkimin Sovjetik në kohë të
Leninit. Më vonë u angazhua me Shoqërinë Anglo – Persiane në Gjirin Persik e më
pas erdhi në Shqipëri. Kudo ku shkeli hartoi dhe përpiloi me saktësi hartat
gjeologjike. Dha një kontribut të madh në zonën e Kuçovës dhe është zbuluesi i
zonës naftëmbajtëse të Patosit. Në një nga bormbadimet e aviacionit Anglo -
Amerikanë i vritet gruaja në Kuçovë. Në Shqipëri si para lufte e më pas punoi me
përkushtim. Hartat gjeologjike të Zuberit referohen edhe sot në shumë vende të
botës.



¹Kjo pjesë është shkëputur nga libri i pabotuar “Aranitasi
dhe Mallakastra midis legjendës dhe të vërtetës” të Bujar Muçës.

Bujar Muçaj





Jehona e
kryengritjeve shqiptare kundër tanzimatit në Greqinë fqinje.

“
...Bukuria e tyre trondit burrat, ndërsa eleganca shtang femrat.Kurrë guximi i
tyre stërgjyshor nuk ka pësuar zhgënjim”

Camille Paganel.




Puquville do të shkruante kështu në atë kohë për kryengritësit
toskë:*

“…një racë burrërore, lufarake, mikpritës, këmbëngulës deri në
pikën ku rrezikohen me kokë, besnikë ndaj miqve. Nuk janë të ashpër për luftë sa
çamët. Janë të dobët, por aq të fortë sa vështirë t’i lëvizësh nga
vendi…dialekti i tyre është i ngjashëm me të lebërve”



Vitet
1835-47 janë një tërmet i fuqishëm në krejt truallin arbëror, jehona e të cilit
u ndje dhe në Greqinë fqinje, ku një pjesë e saj ajo kontinetale kishte vite që
kishte fituar lirinë. Shkrimtarë, historianë, poetë hodhën në letër përpjekjet
titanike të vëllait verior për tu shkëputur zinxhirëve të rëndë të
otomanizmit.Figura shqiptarësh krerë kryengritës u bënë aq të njohur në opinion
grek sa edhe sot rrojnë shprehje të tilla ku në mënyrë të qartë lartësohen. “Mos
më fol sikur je Çelo Çicari”. E tillë shprehje ekziston dhe për Ali Pashën e
Gjolekën. Në një këngë popullore greke në librin “Arvanitët” të Kosta Birit,
Gjolekën arrijnë sa e quajnë një tjetër Skenderbe.

Γχιων Λεχας,
Σχεντερμπεης άλλος,



Në sofrën e këngës mike, do të uleshin
pothuajse gjithë figurat kryesore të kryengritjeve të jugut, ku me nota prekëse
e me një qëndrim shpesh qortues për ata që ngrenë fukaranë në këmbë këto këngë
janë dëshmi e qartë se fqinji i dhimte vuajtja dhe derdhja e gjakut.Shumë këngë
janë të shkruara në formë ballade dhe i kanë të rralla shoqet nga përsomëria e
realizimit.



Bilbila mos këndoni dhe ju qyqe të heshtni,


dhe ti mjerane Shqipëri, në të zeza të vishesh,

me të ligën që
bëtë ju në këtë stinë vere!

Është vrarë ky Hasan Bej me Tasim Efendinë,


dhe Emin Pashaj kur e mëson shumë shqetësohet;

thërriti
bimbashët në vend me Shishkon Mirallain,

të shkoni të godisni të gjithë
ata shqiptarë.

Natën e bëjnë ditë, krejt natën e bëjnë ditë


gdhihen në Piskopi, në dy burime akull.

Dhe një frat i luajtur
mëndsh u ka dhënë lajmin,

“Jemin Pasha, përse qëndron, o djalë i
sadrazemit!”

Sapo e dëgjon Emin Pasha dhe lajmin sapo merr,


fillojnë marshimin këmbësorë, kalorës,

të shkojnë të takojnë tej
ushtrinë shqiptare.

Dhe takohen tej në Bogaz dhe luftimi fillon,


morën shumë koka të tepërta si dhe shumë robër...

Arrin një
dervish në çast e fshehtas bisedon:

“Ngrehu dhe ik, bre pasha, se skllav
do të zënë.”**



Ja si jepet në rreshtat e librit të Kosta Birit,
“Arvanitët”, kryengritja e Alush Frakullës (i cili është thirrur me dy emra
Alush dhe Ali) me pak fjalë në faqen 357 të botimit të saj të katërt, të 97-tës.


Το 1837 επανασττατουν οι μωαμεθανοι τοσκηδες, της Μουζακιας, του
Βερατιου και του Αυλωνος με αρχηγο τους τον Αλη μπεη Φραγκυλα .




Në vitin 1837 ngrihen muhamedanët e Toskërisë, të Myzeqesë, të
Beratit dhe të Vlorës me kapedan Ali bej Frakullën.



Në librin e
tij voluminos Epiri ( HΠΕΙΡΟΣ ) Kostandin A. Bakalopulu i kushton edhe ai disa
radhë kryengritjes së Alush Frakullës në faqen 444, ku pak a shumë shprehet për
këtë kryengritje si bashkpatrioti i tij Biri, a në mos i është referuar atij.




Në burimet greke Kryengritja kundër tanzimatit e Mallakastrës
sipas Kosta Biri (1899-1980) përshkruhet kështu:

“Pak ditë më vonë
kryengritësit në Mallakastër midis Vlorës dhe Beratit me luftëtarin Rrapo Hekali
me 1000 muhamedanë pushton Beratin dhe rrethon në kështjellën e tij një fuqi të
kosidorueshme të ushtrisë turke që përbënin mbrojtjen e vendit.”

«Λιγες
μερες αγροτερα, επαναστατει στιν Μαλακαστρα,*** μετακσυ Αυλωνος και Μπερατιυ ο
οπλολαρχηγος Ραπο Χαικκαλης με 1000 μωαμθανος, κυριευι το Μπερατι και πολιρκει
στο καστρο του ένα ταγμα τουρκικου σρατου πον αποτελουσε την τοπικη φρουρα.»




"Ushtria e dërguar,- thotë në kronikat e tij në faqen 408 në
"Kronografia e Epirit" Aravanitos,- u godit në pozicione të ndryshme të marshimi
të saj prej rrebelëve të Hekalit... "

Po në këtë faqe kronika flet për
betejën e zhvilluar në Dholiana nga Gjoleka.

"Pas kësaj ngjarjeje,
arritën në datën 29 në qytetin e Janinës të shpartalluarit, të stërlodhur e të
trembur. Thuhet se në atë luftë të tërbuar më shumë se 600 vetë u vranë nga të
dyja palët, dhe fshati i madh i Dholianës u dogj krejt..."

Më tej
përshkruhet frika që u ka hyrë turqëve se mos Gjoleka vendos dhe i sulet Janinës
e cila sipas tij do të dorzohet pa rezistencë, por... thotë kronikani:

"
..ose nga zoti ose nga lajmet e rëndësishme , që merrte nga Berati, Gjoleka
vendosi pas betejës së Dholianës të largohet duke zënë grykat e ngushta në
Labëri për të penguar bashkimin ... e ushtrisë. (turke) "

Kryengritja
kundër reformave të quajtura Tanzimat¹ në mbarë toskërinë pati jehonë të gjerë
edhe popullsitë e tjera jo shqiptare të cilët si dhe më parë e shprehën me
këngët e tyre siç do ta shohim më poshtë të mbledhura nga vepra me titull
“Përmbledhje këngësh folkrorike të Epirit„ të P.Aravantinos, botuar nga bijtë e
tij pas vdekjes, më 1880.



24, Kryengritja e Shqiptarëve****




Doni të ndjeni thirrjet ju dhe vajtimet e zeza?

Kaloni
nga Berati dhe në Delvinë të shkoni,

në Toskëri dhe Labëri të dëgjoni
mënxyrat

dhe gratë çame vajtonjëse që po thonë vajtimet,

që
qajnë ato për burrat, për fëmijët e tyre.

I thërrasin të dalin vrap nga
brënda varrit të zi,

disa nga Tarsanaja tej dhe të tjerat nga Konja .


I mallkuar qoftë ky moment edhe ky çast i hidhur

që morën një
vendim të lig bejlerët, agallarët,

Shqipërin’e mjerë sakaq t’a çojnë
nëpër këmbë;

Të parët e kanë të fshehtë, të dytët hapur, fora;


Hodo ka ngritur lebërit së bashku me Gjolekën,

Dhe gjithë
çamërit i nis ky Hamit Çapari,

Edhe ka ngritur toskërit Rrapo Hekali,


Dhe zunë kullat fshatrave dhe rrugët e kalimit

Dhe goditën dhe
shkatëruan të sulltanit ushtri;

Sapo sulltani ka dëgjuar shum’i prishet
qejfi

Dhe dërgon forca dhe armatim, të tokës dhe të detit.

Kalon
me serasqer pashai dhe hyri në Berat,

Fshatrat myslimane i djeg në të
gjithë sanxhakun;

Kaloi dhe në Delvinën tej djegur dhe shkatërruar,


Dhe në Çamëri dërgon atë Hysen Vrionin...

Dhe grumbullohen në
Janinë lebër e vlonjatë

Beratas dhe gjirokastritë dhe çemër të lidhur.






Një këngë e ngjashme me këtë gjendet edhe në librin e
Zebeliut edhe ky mbledhës i këngëve folkrorike greke, por me mjaft mungesa.


Në librin e Kosta Birit “Arvanitët” faqe 361-363 është dhe letra e 89
prijësve të jugut, nga Kazatë e Vlorës, Delvinës, Kurveleshi, Mallakastra e
sipërme dhe e poshtme, Berati dhe Tepelena, Tomorrica, Toplltia, Rrethi i
Myzeqesë, Skrapari, shumica bejlerë e agallarë dërguar mbretit Oton të
Greqisë.Në letrën dërguar mbretit e firmosur nga krerët bien në sy emrat
legjendarë të Zenel Gjolekës, Rrapo Hekalit, Çelo Picarit (Xhelil Aga), Abdyl
Kokës, Dervish Ali Dukatit, Hodo Nivicës...që & nbsp; & nbsp; përveç
asaj që i kërkonin ndihmë, i bënin edhe elozhe gati të tepruara, duke përdorur
edhe shprehje që sot sikur s‘do të na pëlqenin t‘i përsërisnim. Por sido që të
ishte puna firmosësit e asaj letre të 15 gushti të 1847-tës kanë arritur në një
përfundim se:



« Nëqoftëse shpresa dhe shpëtimi s’është për ne,
atëhere do të vdesim nga

shpata. Nëqoftëse kështu e ka thënë zoti,
kështu le të bëhet. »



Otoni nuk e përkrahu dhe nuk e ndihmoi
këtë kryengritje, pasi midis Greqisë dhe Portës së Lartë kishte filluar një
klimë afrimi.



Kosta Biri në përfundim të librit “Arvanitët” duke
ju referuar dhe krejt kryengritjes në Toskëri do të shkruante:






“Συγκεκριμενως***** ενώ ο Γκιολεκας εθριαμβευε στην
Ηπειρο, ο στραταρχης της Θεσσαλιας Μεχμετ πασας με δεκα ταγματα πεζικου ειχε
υπερφαλαγγισει τους επαναστατες, ειχε φθασει στην Μαλακαστρα, και προσεβαλε από
πισω τον οπλαρχηγο Χαικαλη, ο οποιος πολιορκουσε την τουρκικη φρουρα στο καστρο
του Μπερατιου. Γινεται εκει μια φοβερη μαχη, κατά την οποιαν οι Τοσκηδες,
κλεισμενοι μεσα σε λαβιδα στρατηγικη, επολεμησαν μεν ηρωικα, αλλα εδεκατισθηκαν.
Λιγοι κατωρθωσαν υα σωθουν και εσκορπισθηκαν στα γυρω βαυνα”.




“Pikërisht në kohën kur Gjoleka triumfonte në Epir, udhëheqësi i
Thesalisë Mehmet pashai me dhjetë batalione këmbësorësh kishte arritur në
Mallakastër, rrethuan kryengritësit duke u dalë nga pas prijësit Hekali, i cili
godiste vazhdimisht mbrojtjen turke në kështjellën e Beratit. Atje bëhet një
betejë e tmerrshme në të cilën toskët të mbyllur në një çark luftuan me të
vërtetë heroikisht, por u përgjysmuan. Pak arritën të shpëtojnë dhe ata që
shpëtuan u shpërndanë në malet përreth.”

Fundin e kryengritjeve
Aravantinos e jep duke njoftuar se:



"U kapën disa nga paria e
Vlorës e nga të Beratit, Rrapo dhe Hamit Hekali bashkë me familje të tjera të
rëndësishme, prej Vlorës të dy bijtë e Ismail beut dhe dy nipërit e tij, nga të
Tepelenës Veiz Vasiari dhe tre bijtë e Tair Abazit, nga të Gjirokastrës nipi i
Kapllan pashait Tahir beu, nga të Delvinës Abdyl bej Koka, Çelo Picari, Sulo
Kallapodhi, nga të Filatit Alizoti dhe Ahmet Dino, nga të Margëlliçit Tahir
Çapari...këta të arrestuar, disa nëpërmjet detit dhe disa nëpërmjet Bitolës u
dërguan të lidhur me pranga në Stamboll, ku të arrestuarit me faje të lehta u
mbajtën të burgosur aty, ndërsa kokat e kryengritjeve u dërguan në internim në
Konjë..."

Panajot Aravantinos e mbyll kronikën e tij për fundin e këtij
rrebelimi “Kronografia e Epirit” me këto fjalë që janë dhe mbyllja e këtij
shkrimi:



“Kështu mori fund ai rebelim, nga i cili u dobësuan
ekonomikisht shqiptarët nëpër përpjekjet luftarake, por dhe arka e Portës së
lartë jo pak u dëmtua ...”










*Puquville”Voyage de la Grec ”, Në
librin “Arvanitët” të I.Koçollarit, .faqe,222.

** Aravantinos
“përmbledhje folkrorike të Epirit”.1880, faqe19-20.

***Kosta Biri
“Arvanitët” faqe 357.

****Aravantinos”Përmbledhje ........” faqe 21-22.


*****Aravantinos “Kronologjia e Epirit”. faqe 384










¹Tanzimati ishte tërsia e rregullave dhe
ligjeve reformuese të qeverisë turke të shpallura në nëntor 1839. Tanzimati në
Shqipëri u prit me kryengritje të fuqishme pasi me ligjet e reja shqiptarët e
mësuar me një farë autonomie, humbisnin shumë.

Bujar Muçaj





Traketuku i
harruar i brigjeve të mia...





Ispenxha¹ 775; taksa e
çiftit, e benakut dhe e beqarve (mysliman) 856; grurë: himil 150, çmimi 6450;
elb : himil 50, çmimi 140;mel : himil, 10, çmimi 280; bathë dhe thjerrëza; himil
4, çmimi166; koçkulla : himil 1 çmimi28; tagji : himil l10, çmimi 280; musht :
medre 500, çmimi 5000; e dhjeta e lirit 138; taksa e bletëve 140; e dhjeta e
pemëve 100; mullinj 5, punojnë gjysmën e vitit, taksa 75; mullinj shajaku 5,
taksa 75; taksa bidatit 95; taksë kullote 125; taksë e perimores 170, shpendë
340; taksa e qoqelit 68; taksë mollësh 44; badiavaja, gjobat, taksa e martesës
dhe polaçinës: 445. Shuma : 17000 (akçe)
Si prolog të këtij shkrimi dhashë
pasqyrën e taksave që paguante Aranitasi, fshati im i lindjes në vitin 1570 dhe
me që qëllimi i këtij shkrimi janë mullinjtë, i nënvizova që të dukeshin midis
taksave të tjera.

Është interesante për mullinjtë e blojës që të tillë
edhe në numër erdhën deri në vitet shtatëdhjetë ku u shkallmuan e u zëvëndësuan
në disa raste nga makinat e blojës. Për kuriozitet të lexuesve po ju përmend të
pesë mullinjtë që mbajë mend dhe që erdhën me traketukun e trokashkave deri në
ditët tona, ndërsa për pesë mullinjtë e shajakut as që bëhet fjalë e as ka
mbetur gjurmë.
1-Mulliri i Myrto Mesutit në Lumarë (Lagje e Aranitasit e
ngritur në dy anët e lumit)
2-Mulliri i Sade Elmazit
3-Mulliri i
Hoxhajve
4-Mulliri i Zenel Xhafos (Zeneli ishte një nga kapedanët kryesor të
Rrapo Hekalit)
5-Mulliri i Veizit i cili quhet dhe i Levanit, por që
asnjëherë s’u bë i tyre edhe pse toka përreth mullirit me gjithë pemët ju dha
Levanit në kohë të monizmit, ndaj dhe numërohet ndër pesë mullinjtë që ka patur
Aranitasi.
Dikush të thotë se kanë qënë gjashtë mullinj bloje dhe përmëndin
se ka qënë dhe një diku pranë Metohut. Në rrethinat e pjesës së sipërme të
Gjanicës e të përrenjëve që ushqenin atë, në fshatrat Aranitas, Cfir, Metoh,
Kalenjë, Panahor... gjëmonin trokashkat e më tepër se tridhjetë mullinjëve, kur
në një këngë të veriut rapsodi qahet kur thotë nëpërmjet
vargjeve:


Janë të ngratë e janë dertli;
Gjashtë pllamb’ tokë për
çdo shtëpi,
Dhjetë katunde me n jë mulli....

Është për tu theksuar se
si zonë jo shumë e pasur në ujëra përsëri krahina e Mallakastrës duke qënë
nikoqire s’linte t’i vinte dëm një pikë ujë. Në grykat e përrenjëve dhe pranë
lumenjëve kishte në tridhjetvitëshin e fundit të shekullit 16-të afërsisht 200
mullinj. Mendoni sot një Mallakastër që shtyhej nëpër shekuj nën trokun “e 200 a
më tepër mullinjëve! E veçantë është se në të gjithë Mallakastrën e atëhershme e
cila shtrihej në një territor gati dhe njëherë më i madh se ky i sotmi, vetëm në
fshatin Aranitas figurojnë mullinjtë e shajakut të quajtur dhe dirstile. Përveç
mullinjëve të fshatit mbaj mënd në fëmininë time dhe mullinjtë e famshëm të
Shkarpës në Visokë, mullirin përfund lajthive të Visokës që i takonte Kasnicës
dhe atëhere e punonin Shemja me Mersinin, të dy nga Kasnica, që kur i shihnim
ashtu të bërë kokë e këmbë me pluhurin e bardhë na dukeshin sikur kishin dalë
nga përralla, mullirin legjendë të Kashtës në Poçem, në kohë të socializmit
ishte një nga mullinjtë e rrallë që me urdhër të Mehmet Shehut, siç thuhej
atëhere u mbajt në gjëndje të mirë për rast lufte, por i shkatërruar me pas
bashkë me 300 pllaka përkujtimore që mbanin të gdhendur emrin e poliagjentit,
mullirin e Shaqos në Visokë ngritur mbi përrua i mbytur nga shpendrat e fieri.
Mulliri i Kumit edhe ky në Visokë, gjithashtu në lagjen Heqimaj kishte një të
tillë me të njëjtin emër me lagjen. Rreth dyqind metra poshtë lisave të
ashtuquajtur të Kalenjës (pasi sot vendi i takon Panahorit) mbaj mënd që ka
patur një mulli i cili erdhi deri në ditët tona dhe pushoi së ekzistuari atëhere
kur zuri të piketohej rafineria e ardhëshme e naftës. I veçantë ka mbetur për
mua Mulliri i Kubesë në Patos – Fshat që sado fëmijë na tërhiqte me atë emër të
çuditshëm. Aty punonte xha Aliu një plak hokatar, dikur fisi i tij i zbritur nga
Peshtani i Madh kishte qënë me prona të mëdha deri në bregdetin e Vlorës. Aliu
ishte një mjeshtër i rrallë në ngjitjen e kockave të thyera. Si mjek popullor
këtë trazhgimi e kishin prej andej nga kishin ardhur pasi peshtanakët janë
shquar dhe shquhen edhe në ditët e sotme jo vetëm në Mallakastër, Labëri e
Myzeqe, por gati gati në gjithë Shqipërinë. Xha Aliu në kokë mbante qylaf të
bardhë me thumb si të lebërve. Nën duart e tij kamë kaluar disa ditë kur më doli
gjuri i këmbës së majtë. Mbaj mënd që pregatiti një ilaç me pjesën e bardhë të
vezëve(jaki më duket se quhej) ndërsa të verdhat m’i dha mua të skuqura t’i haja
para se të fillonte fërkimet e gjurit, duke më marë kështu edhe me të mirë.
Ndonse vitet më të shumta të jetës i kaloi si mullixhi, këtë zanat s’do tua
linte trazhgimi të tjerëve, djemëve e nipërve të tij. Ai ishte arsimdashës
ndonse vetë mund të ishte analfabet. Bijtë dhe nipërit e tij përqafuan majat e
dijes dhe njëri prej tyre Fatmiri, u bë doktor prof, një gjuhëtar i dëgjuar në
vend e e deri në fund të jetës së tij fatkeqsisht të shkurtër mbeti i
përkushtuar pas studimeve të gjuhës shqipe. Të kthehemi tek emërtimi Kube, të
cilin mulliri e kishte marë nga një copë kodrinëz mbi shoqet e tjera që binte në
sy dhe të bënte të mendoje që s’ishte natyrale. Për këtë vend kukumale siç
thashë ekziston edhe një legjendë të cilën e kisha dëgjuar nga goja e shumë
pleqve të moçëm. Legjenda thotë se aty ishin vrarë dy palë krushqish së bashku
me nuset, sepse nuk kishin ndërruar sipas zakonit nga një shami, siç ishte
rregulli në ato kohë të vjetra. Kur e kam dëgjuar për herë të parë isha fëmijë
dhe kam ndejtur pa gjumë atë natë. Një palë krushqish i mendoja se kishin
zbritur nga Gurët e Zesë të Cakranit dhe tjetrën palë nga Margëlliçi. Njerëzit e
afërm i kishin mbuluar aty në rrëzë të malit të Merkës, ku kishin rënë pranë
njëri tjetrit së bashku me kuajt duke krijuar kështu një malth të vogël. Me
kalimin e kohës era duke ngritur shtufin nga kodrat e Zirkës apo rërën e lumit
që rrjedh disa metra më poshtë kishte krijuar këtë kube, këtë kokojkë që të
kujtonte dunat e rërës në Sahara. Më vinte keq sidomos për nuset se për
dhëndurët s’bëhej fjalë atëhere se dhëndrit ja çonin të tjerët nusen në shtëpi
dhe skenën e ngrija në imagjinatën time në mes të pluhurit, thirrjeve dhe
gjakut. Disa vite më pas do të shkruaja edhe një balladë të titulluar “Ballada e
Nuseve”. Në vitet shtatëdhjetë e katër apo shtatëdhjetë e pesë, atë kube e hapën
arkiologët, duke nxjerrë në shesh një varrezë që kishte shërbyer për një kohë
relativisht të gjatë nga ilirët (shek.VII para Kr). Varret e Tumës së Patosit
gjithsej 76 i përkasin dy riteve të varrimit asaj me vendosje të trupit dhe me
djegje. Zbulimi i këtyre varreve, invetari i pasur i gjetjeve në të, përveç se
solli të dhëna mbi përkatësinë ilire të kësaj treve, por edhe nivelin e lart të
zhvillimit që ka njohur lugina e Gjanicës, duke nxjerrë në shesh një të vërtetë,
por pa zbehur aspak legjendën e përhapur. Do të gjeja në një libër balladash se
një legjendë të ngjashme do të kishte edhe në Kamenicë të Kosovës me një
ndryshim që nuset nuk vriteshin dhe se krushqit e vrarë numëroheshin me mijra.
Mullinjtë e brigjeve të Gjanicës që përmenda do të prisheshin pothuajse në të
njëjtën kohë se mbi ta do të kalonte transeja e hekurudhës Fier – Ballsh, a
ndofta, ndofta sipas mendësisë së asaj epoke, koha e trokashkave kishte ikur e
perënduar njëherë e përgjithmonë. Të gjithë mullinjtë e Luginës së Gjanicës
ishin të lidhur me njëri tjetrin me anë të vijave. Mbaj mënd mirë që nga mulliri
i Shkarpës uji zbriste duke kaluar mbi kanionet e Visokës të quajtur nga
vendasit “Shtyllat”¹, aty vijës kryesore i bashkëngjitej një vijë ndimëse nga
Gjanica duke bërë më poshtë tek mulliri që ishte përfund lajthive e ky ia
përcillte atij të Kubesë e kështu me radhë duke shfrytëzuar relievin e pjerrët
ja përcillnin ujin njëri-tjetrit, për bloje e për ujitje. Lugina e Gjanicës
është mbajtur në lashtësi si një zonat më të lulëzuara të vendit. Të gjithë
mullinjtë e kësaj lugine ishin ngritur në krahun lindor të saj. Për kuriozitet
në krahinën e Mallakastrës e disa të tjera rreth saj nuk përdoret fjala millona,
mullis si në zona e krahina të tjera më të largëta. Aty thuhet mullixhi, dhe
minolla.Mullinjtë ishin strumbullari i jetës për shekuj e shekuj me radhë. Për
të në dasma do këndohej kënga e në raste lufte do të ishte i pari që synohej të
merrej nga “të paftuarit”. Fjala e urtë për ndonjë që nuk zbatonte radhën
pikërisht do të kishte bazament mullirin: A ke qënë ndonjë herë në mulli!? Se
radha e mullirit nuk cënohej lehtë sa do hundëlesh që të ishe. Por edhe betejat
nuk kanë munguar pranë tyre duke skuqur gurët e lashtë.


Lule Zenel
Xhafoja,

Mbi mulli bëre hata

Suvaria më su pa
Ulërijnë allah
allah!
Se derman për ta nuk ka...



Në kryengritjen zullumqare
të Haxhi Qamilit duke ju referuar Neshat Hamitajt në librin e tij “Hekali dhe
Mallakastra në thellësi të shekujve” një betejë jo e lehtë për tu harruar është
bërë në Gadurovë të Fratarit (Mallakastër)në mbrojtje të bukës së gojës, të
jetës së fëmijëve, në mbrojtje të mullirit, ku kishin lënë kokën gjashtë rebelë.


“Nga forcat tona u vranë Jonuz Zaçe Salo nga Ninëshi brenda në mulli,
Ago Zeneli nga Saliajt e Gjerbësit në grykën e koritës së mullirit....


Të gjithë rebelët e vrarë i varrosën tek ara pranë mullirit (sot nuk u
dihen varret).

Edhe në vitet e luftës së dytë do të gjejmë shembuj të
gjallë ku flasin për njerëzit e botës së trokashkave, të jazit e të koritës, të
sfratit e të .... S’kishte si të ndodhte ndryshe, ata s’mund të ndaheshin nga
fakir – fukaraja, populli i tyre, të cilit i shërbenin në dasma e gëzime, në të
mirë e në të keq. Nga filmi “Këshilltarët” i cili u kushtohet këshilltarëve të
Hekalit, ku fatmirsisht luajnë dhe dy mallakatriotë të mëdhenj Kadri Roshi dhe
Luftar Paja më kanë mbetur në kujtesë fjalët e mullixhiut këshilltar (në film
Mitro Guri) thënë në çastin e largimit para kohe nga dasma, e në pritjen e orëve
të fundit para ekzekutimit:

“Edhe mua do të më jepni leje se më pret
misri në mulli.”

Edhe në pranga i mbërthyer atje në plevicën e lagësht
me shokët çdo gjë do ta lidhte me mullirin, ai ishte vetë jeta, ishte ajo bota e
tij në dukje e vogël, por që futej me atë trakatukun e këndshëm në çdo skutë e
qoshe shtëpie e kasolleje, mëhalle, fshati e më tej, ku kishte jetë duke dhënë
shpresë. Ishte pra një nga ata që thirreshin me emrin e thjeshtë mullixhi,
(ndokush mund tu kishte harruar dhe emrin), që e dinte se, kush kishte për të
lëvizur dhëmbët tri herë në ditë, kush një herë e kush flinte me barkun bosh.
Fjalët e tij, “Botë e ndyrë, që duhet coptuar në gurët e mullirit” i vijnë më
për shtat dhe janë tepër të besueshme për këdo.

Në momentet e fundit,
pak para pushkatimit edhe pse me minuta të numëruara nga goja e tij dalin fjalë
“të peshura” që janë një detaj që çon çdo kënd në vegime optimiste, duke i thënë
jetës të jetova. Jo se si vinte keq që po ndahej nga jeta, por që jetën e kishte
jetuar nga mizerja deri përtej endërrës ku trokashkat ishin natyrisht ninulla e
sinfonia që s’mund t’ia zëvëndësoje.

“Mëngjezi i fundit, tani do të
dëgjoja trokashkën e mullirit. Do të thithja afshin e verdhë të miellit që ka
një erë aq të mirë, aq të mirë.”

Rrugëtojmë në pak çaste në kohë paqe,
ku mullixhinjtë bluanin për qejf “për petulla e bakllava”. Një këngë e vjetër e
anëve tona na vjen në këtë rast në ndimë me një satirë shpotitëse, ku
fshikullohen në mënyrë jo shumë miqësore i zoti i dasmës, i cili sipas këngës
rri hundë e buzë si t’i jenë mbytur gjemitë. Fjalët e këngës këtu i ngjajnë asaj
thike me dy presa, që nëse i ruhesh njërës nuk mund t’i ruhesh tjetrës:


Pse më mban hundë e buzë lëshuar,

O i zoti dasmës?

Neve
bukë s’duam shumë,

Sa të bluajnë tre mullinj,

Sa të pjekin tre
furrxhinj!



Një këngë tjetër edhe kjo e gatuar jo me miell, por
me “thumba” na tregon dhe begenisjen e djemëve mullixhinj nga vashëzat e asaj
kohe:

Shkonte plaka malit-o

Me të tri të bijat-o

Thotë e
madhja: më marto

Thotë nëna :ç’burrë do?

-Burrin minolla e dua


Tërë ditën minolla

Tërë natën kërcen mbi zjarr...




Shtysë për këtë shkrim u bë një emision televiziv i ET-3 që për
mëse një orë dha për zonën e Akarnanisë se si shfrytëzoheshin akoma mullinjtë me
ujë.Vetë kam parë në zonën e Kilkizit edhe atje ku nuk shfrytëzohen mullinj uji
të kthyer në lokale e në muze si relike të një kohe tjetër, e cila vjen në ditët
e sotme të modernizmit jo vetëm nëpërmjet tregimeve gojore e të shkruara,
nëpërmjet legjendave të shumta , por të shihet edhe me sy duke qënë sa më e
prekshme. Desha të thosha në fundin e këtij shkrimi se kjo “industri-art” e
mullinjëve në çdo popull ka zënë vend në gjitha gjenitë e fushat e artit bashkë
me fjalorin e larmishëm që u përdor shekuj me radhë që sot kanë gjetur strehë në
fondin e arkaizmave, si fjalët karroqe, okë, brokë, jaz, trokashkë, etj. Nuk
mund të ketë folkror në daç të një fshati, të një krahine e gjerë e më gjerë ku
të mos flitet për bëmat e mullixhinjëve, brengat e dertet e tyre. Agolli e ka
patur një nga temat e tij të dashura kur vjershëron për Rembrandin si bir
mullixhinjësh, apo tek fabula e njohur e tij “Mullixhiu dhe pula”, Kadare po
ashtu tek “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” e sidomos tek “Kënga e millonait”, e
cili humb dashurinë e një vajzë, pasi në ato kohra pinin më tepër ujë mblesët
xhambazë, mirpo mullixhiu edhe pas kësaj humbje nuk mund të humb dashurinë
njerëzore, duke mos u trazuar me ligësitë e mundshme që mund të çojnë ndrydhjet,
goditjet e jetës jo vetëm atë, por çdo njeri në një situatë të
ndezur.
Derdhet mielli,/ miell i bardhë, oh,/ martohet në fshat/ vajza që ti
do./ do të bëjnë me të/ pite, bakllava./ ndaj tek pragu ti/ heshte millona./
këngë e mokrrave/ sonte mbrëmjen mbush./ Ç’të kujtohet vallë/ me kokën në
grusht.... dorë e bardhë e saj/ do hollojë byrek./ zemra jote e madhe/ shtrirë
në ato petë/ por tek sofra ajo/ s’do dyshojë aspak,/ mos në miell ti/ ke hedhur
farmak./ ta njeh zemrën ty,/ o mor millona,/ ndaj nga helmi yt/ ajo frikë
s’ka.../ djalo, millona.

Traketuku i harruar i brigjeve të mia! Çdo
plagë koha di vetë të gjejë ilaçin e të mbyllë, për mos tu hapur të tjera, për
të mos lënë të harrohet edhe traketuku gati tridhjetë e pesë vjeçar i trenave që
zëvëndësuan karvanet e mallakastriotëve luginës së Gjanicës. Që nesër njerëzit
mos të pyesin të çuditur se në vendin e dikurshëm ku gjëmonin mullinjtë na paska
kaluar këndej një hekurudhë paralel me këtë lumë.Që kazmën një nga të pandarët e
trinomit të famshëm (pushkë-kazëm –libër) mos ta përdorim vetëm për të
shkallmuar, për të nxjerr dhe gurin e fundit të themelit. Nëse do të ishin në
këmbë disa prej tyre, ata do të ishin kujtesa e gurtë, gjuha e dëshmia asaj kohe
të mjegullt, që do tu flasë brezave të tjerë të mëvonshëm. E në mungesë të tyre
duhet të flasin të paktën fotografitë e zverdhura, zbardhëllyera nga muzetë, nga
stendat e tyre, por kur dhe muzetë nëse vënë bark nga pluhuri e u vihen nga
pesë-gjashtë palë kyçe atëhere....parrullën e famshme që përmënda pesë rreshta
më lartë e kemi zëvëndësuar me “Kazëm - kazëm – kazëm” ose e thënë ndryshe kazëm
në fuqi të tretë.








¹Detyrimi kryesor që vilej
në kohë të turkut fshatarëve të krishterë, zakonisht 25 akçe (monedhë
argjendi)për njeri. Akçea qarkulloi nga shek 15-19-të.


² “Shtyllat”,
toponim në Visokë, aty arkiologët kanë gjetur mbetje të një dige të vjetër që
mundësonte ujitjen e një pjese të Luginës së Gjanicës. Ndoshta dikur muret e
digës kanë qënë të përforcuara me shtylla e që atëhere ka gjasa t’i ketë mbetur
emri.

Lindja dhe shkëlqimi i një qyteti-Fieri




Nga Bujar Muçaj





“Gratë e Myzeqesë dhe të
rrafshit të Tomorrit janë thesare me vlera të vërteta bukurie për kurorën e
dashurisë. Me sy të mëdhenj, të kaltër e të ndriçuar me flakë qiellore, me flokë
gështënjë në të verdhë apo gështënjë të errta, hundë të hollë, gojë të ëmbël dhe
elegante – këto janë dhuratat që japin gratë toske.

Me lëkundjet e tyre
trupore, elegante dhe të ndjeshme, me finesën e këmbëve të tyre, çdokush mund
t’i marrë për perëndesha të lashtësisë, apo për nimfa, me të cilat Profeti
zbukuroi parajsën ku priste miqtë e tij më të nderuar... të gjitha çfaqen si
prototipe të përkryera të bukurisë”.*

Këto fjalë shënoi dhe i shkonin
për shtat kur i pa dhe u magjeps prej bukurisë së tyre gjatë udhëtimeve të tij
nëpër Toskëri, Pouqueville në vitin 1806, të cilat do t’i hidhte në librin e tij
“Voyage de la Grece ” botuar në vitin 1827. Në shënimet e tij konsulli frances
pranë Ali pashë Tepelenës do të shkruante edhe për fshatin e atëhershëm të
Fierit “një fshat i madh me 200 shtëpi”. Udhëtarë dhe kronikanë të tjerë këtë
shifër do ta ulnin siç është rasti i Aravantinos(1809-1870) i cili pas 50
vjetësh na thotë tek “Kronollogjia e Epirit” botuar në Athinë në vitet 1856-57,
se “(Φιε´ρι Με´γα) Fieri i Madh është një fshat me 36 shtëpi 24 shtëpi muslimane
dhe 12 të krishtera” dhe me shënimin anash, “të ardhur” domethënë jo vendalinj
që është i veçantë në krejt Myzeqenë së bashku me Topojën .

Së bashku me
rrethinat e tij si Sheqi, Bishtanaka, Çeligradi, Mbrostari, Qenasi, Dhimajt,
Shkoza, Griza, Mbyeti, Portëza...mbase, mbase vente deri 200 shtëpi, kur krejt
Myzeqeja e vogël atëhere arrinte afërsisht në 1300. Duket pra që popullsia ishte
tepër e rrallë sa po të bësh një krahësim me fshatrat e Mallakastrës del se, sa
kanë popullsi 5 fshatra të Mallakastrës së sipërme aq kanë 104 fshatra të
Myzeqesë. Ma merr mendja se shifra që ka dhënë konsulli është e hiperbolizuar
ose ndryshe e marrë së bashku me rrethinat. Në librin e Teki Selenicës
“Shqipëria në vitin 1927” vetëm në këtë vit Fieri do të arrinte në 270 shtëpi me
një popullsi prej 1510 banorë. Në dy harta greke që më kanë rënë në duar,
shkëputur nga libri voluminoz “Epiri” Bakopulos dhe “APBANITEΣ” të Kosta Birit,
të cilat “flasin” për Kryengritjet e Tanzimatit si qendra të njohura në
Mallakastrën fqinje dalin Osmënzeza (sot e Beratit) 260 shtëpi, Fratari 266,
Hekali 232,Gjerbësi 221, Aranitasi 196...ndërsa në Myzeqe është Pojani,
Apollonia me 32 shtëpi e njohur që mbahej në këmbë akoma nga hija dhe emri i
vjetër, Lushnja që atëhere numëronte 118 shtëpi, çuditërisht dhe Frashëri (jo i
Përmetit) vetëm me... 13 shtëpi. Sa për kuriozitet në të dy ja hartat është
shënuar dhe Lumi i Vdekur si degëz e Semanit, gjë që su ka vajtur ndërmënd
hartografëve tanë. Po të ishte një fshat i madh me 200 shtëpi Fieri do të kishte
ndikim e do të ishte përfshirë dukshëm në flakët e kryengritjeve të njohura si
të Alush bej Frakullës ashtu dhe të Rrapo aga Hekalit e diku, diku do t’i kishte
dalë emri ashtu sikurse u fut në analet e historisë i atëhershëm i Lushnjës që
nxori një prej kapedanëve kryesorë të 1837 Abaz aga Lushnjën. Me këtë rast nuk e
di se kush duhet besuar më tepër konsulli që shkruante përshtypjet e udhëtimit,
pra jo studim, apo kronikani i cili e kishte në thua këtë zanat. Për tu marë në
konsideratë janë të dhënat që sjell kronikani tjetër Dhimitër Vasioti në
“Premomorie dhe komente, Rrethi i Epirit nga viti 1874- 1879” faqe 55 dhe 144,
ku nuk jep ndonjë gjë të veçant për Fierin, i cili në këtë kohë ishte në
zhvillimet e para, por pa rënë shumë në sy, ndërsa flet për krahinën e Beratit
ku bëjnë pjesë dhe dy Myzeqetë së bashku me qytetin e Beratit për të cilin flet
me imtësi. Ky shkrim i tij gjendet në Enciklopedinë “Papirus” dhe është e
shkruar në dy gjuhë greqisht dhe frëngjisht. Myzeqeja e vogël ku bënë pjesë dhe
Fieri del atëhere me 106 fshatra.

Pata rastin të shihja para ca kohësh
ekspozitën e hartave vjetra të Ballkanit dhe Evropës qendrore në Selanik me një
iventar mbi 180 hartash në punime të ndryshme, duke filluar nga druri gjer tek
lëkura. Aty do të shihja ekzemplarë që nga ripunimi i hartës së njërit prej
korifejëve të gjeografisë Ptolemaiass Klaudis (Ptolemeut) (90-160) i cili ishte
i pari që na ka sjellë një hartë ku del dhe emri i fisit të albanëve dhe qyteti
i tyre Albanopolis, deri në vitet e luftëtrave botërore. Harta më e vjetër në
këtë ekspozitë ishte e vitit 1482. U përpoqa të gjeja se kur ishte shënuar së
pari në hartë Mallakastra, Myzeqeja, Pirgu, Fieri... dhe me që po flasim për
Fierin datimi i tij është në vitin 1860 në hartën e shtypur në Londër nga
T.Ettling me përmasa 43 x 30,5cm, E 4318. Harta përfshinte më shumë se gjysmën e
Shqipërisë, Greqinë jo të plotë me ishujt jonianë. Më pas Fieri do të ishte i
pranishëm në hartat e vitit 1864 që mbahet dhe si viti i krijimit të tij si
qytet, nxjerrë në Paris nga Guliam Henri Dufour me përmas 75,4 x 55,3cm E 4172,
në vitet 1876, 77, 81, 97.... Megjithatë kam një farë dyshimi për dy harta një
të vitit 1797 dhe një të vitit 1821 ku emërtimi i vendit nuk shquhet qartë, por
duket që është me katër germa, po aq sa është dhe Fier pa -i. Në këto harta nuk
shënohet më Spinarica e grykëderdhjes së Vjosës, por Poro e cila është edhe ajo
me katër gërma duke patur një afërsi si në vendndodhje ashtu dhe në numërin e
gërmave me Fierin. S’është e thënë se hartat e ruajtuara të Selanikut mund të
jenë të parat dhe i vënë vulën përfundimtare. Nuk i dihet mbase na del gjetkë në
muzetë e tjerë të Stambollit, Athinës, Romës, Venedikut... emri i Fierit qoftë
edhe disa vite më parë, por duhet të kihet parasysh se Selaniku është ndër
qytetet më lashta të mesdheut e të botës që ruan visare tepër të çmuara dhe
hartat në fjalë të cilat janë dhuruar muzeut për tu ruajtur nga familje të
vjetra vendase. Pirgu del së pari në këto harta në vitin 1651 e e mund ta
përcaktosh mirë se flitet për Pirgun e Muzakajve të ndërtuar në fund të
shekullit të katërmbëdhjetë e jo për kështjellën fushore të Bashtovës pranë
Shkumbinit se në hartat e tjera emërtimi Pirg del herë mbi Shkumbin e herë mbi
Seman. Në hartën e vitit 1651 të Pierre Mariette del pikërisht mbi Seman, mbi të
në rrjedhën e Shkumbinit është Klodiana (Peqini) dhe në grykëderdhjen e Vjosës,
Spinarica që është më e pranishme që nga harta e ripunuar e Ptolemeut më 1555. E
veçanta është se dalin njëkohësisht në hartën e vitit 1784, 78... si Bashtova
ashtu dhe Pirgu i Muzakajve. Dikur dhe Bashtova kaloi në dorë të Muzakajve duke
qënë më parë në dorë të Matrëngëve e më pas të turqve me këtë rast duke
ngatërruar dhe vendodhjen nga shumë studius edhe të njohur të pirgjeve të
atëhershme si në Shkumbin e Seman. Çudia tjetër e hartave është tek fakti se me
daljen në dritë të Fierit më 1860 nuk duken më as Bashtova e as Pirgu i Semanit
i cili ndoshta u braktis me ndryshimin e rrjedhës së Semanit dhe forcimin e
porteve të tjera të Adriatikut. Më vonë do të ngrihej Skela e Semanit që ishte
një nga shtysat për zhvillimin tregëtisë së ndërsjelltë të rrethinave dhe të
vetë Fierit. Bashtova del si emër në hartën e vitit 1855 e cila flet për
shekullin e XI me e mrin Basti, në hartën e vitit 1774, Bastova. Për Bashtovën
ka të dhëna të tjera të vitit 1521 ku del si Pashtova në një hartë të punuar në
gjermanisht si almanak për detarët nga Pir Reiz. Për Bashtovën ka lënë dhe
përshtypjet e tij Çelebiu në udhëtimin e tij më 1670-72 gjë që se ka bërë për
Pirgun e Semanit apo për Fierin, e thënë ndryshe se Fieri atëhere nuk ka
ekzistuar as si fshat dhe se Pirgu i Semanit nuk kishte rëndësinë që kishte
kështjella fushore e Bashtovës apo skela e saj.

Zhvillimin e krijimin e
Fierit do ta ndihte shkëputja e njërit prej djemve të Omer Vrionit, Karemanit
ndër të paktët që shpëtoi nga hakmarrja e kryengritjes më 1847 ndonse mori pjesë
në të e sipas burimeve greke ishte ai që përgjigjej për qetësinë në qytetin e
Beratit. Kahremani u largua nga Berati nga trungu i vjetër duke ardhur e ngritur
sarajet në pronat e familjes së tij apo të Sulltanit siç thuhet. Vetë vendi që
zgjodhi ishte në kryqëzim të rrugëve për në jug dhe lindje, apo në brendësi.
Ndoshta si piknisje e këtij vendbanimi që quhej Fier, Fiera, Ferka, Florika
ishte ndërtimi i urës së gurtë më 1777 që bëri më të lehtë komunikimin nëpërjet
dy brigjeve, nga Rrapushja e bija e Ahmet Pashë Ngurzës, prishja nga turqit e
Voskopojës më 1769 dhe vendosja e të ikurve aty, ndërtimi i kishës së Shën
Gjergjit më 1781.Ura dhe kisha e Shën Gjergjit ishin dy dëshmi monumentale që e
meritonin të ishin në këmbë dhe në ditët e sotme. Përsa i përket emrit për të
cilin ka shumë supozime dhe unë do isha i mendimit që rrjedh nga bimët në tërësi
e jo nga bima që njihet nga të gjithë fieri. Ka mundësi që fillimisht mundet të
jetë quajtur nga venecianët apo të tjerë që flasin këtë gjuhë fiorita, i
lulëzuar sepse vetëm këtu vendi ishte i larguar më së miri ujrave të kënetës,
pasi kuata e lartësisë varion nga 19- 23 m duke bërë të kishte një florë të të
harlisur e tejet të pasur në të gjitha stinët. Jo më kotë rumunët që kanë një
rrënjë gjuhe me latinët i kanë thënë Florika** që nënkupton ky emërtim diçka të
gjelbëruar, të lulëzuar. Është diçka e ngjashme me emrin e qytetit Florina në
Greqi, që për preardhjen e emrit të saj merret përkthimi nga italishtja i
gjebëruar. Ndoshta fillimisht vendin mund ta kenë quajtur Fiorita, më pas
Fiori... dhe dihet si evolon fjala me dekada e shekuj, duke e çuar atje ku ta do
më mirë veshi dhe gjuha, dhe shembuj të tillë në tokën arbërore s’janë të paktë.
Është pranuar që Fier i ka mbetur nga panairet e shumta që zhvillonin romakët,
venecianët. Më 1385 këto vende bien nën sundimin turk e smund të kishin më punë
venedikasit apo italianët në përgjithsi, por edhe nëse i ka mbetur më parë
romakët e lashtë apo venecianët e kishin zakon që kudo ku shkelnin si miq apo si
pushtues të ngrinin diçka të mermertë, të gurtë, do tu zinte më pas në kohë të
Bizantit dora llaç e tulla siç është e vertetuar në shumë vende bregdetare e
ishuj ku kanë sunduar, të cilat sot janë monumente që vizitohen për ditë nga
qindra turistë. Vendi i panaireve romake në Selanik është disa dynymësh dhe
qëndron në një nga vendet më të vizituara të qytetit. Unë sdi deri më sot të
jetë gjetur një tullë, një kollonë, një gur kandari, një poçe, një banjë, një
monedhë... në tokën ku është ngritur Fieri. Vendgjetjet më të afërta me të janë
Mbyeti ku është gjetur një vendbanim dhe në ish kënetën e Mbrostarit ku është
gjetur një thesar me monedha austriake!?

Mbresëlënëse mbetet Emblema e
Bashkisë së Fierit e krahësuar me shumë emblema gjithandej Shqipërisë. Paraqitja
e saj që në shikimin e parë të lë përshtypjen e një zgjedhjeje tepër të
kujdesëshme ku nuk ka asgjë të tepërt. Monumeti i Agonotetëve në qendër i
rrethuar nga dy degëza fier ma merr mendja, duke patur sipër disa bedena
kështjelle është më tepër se kuptimlote e gjithpërfaqësuese për krahinat
(Myzeqe-Mallakastër) që bëjnë atë që quhet rrethi i Fierit. Disa do të thonë se
monumentin e kanë bërë romakët prandaj të çojmë diçka që të ishte plotësisht e
jona, me vlera të spikatura arkitektonike, kombëtare. Mbrekulli do të ishte, por
Fieri si qytet i ri në krahësim me të tjerët i mungojnë monumentet e tilla, dhe
ato pak që kishte i zhdukën “qorrat” pa u lënë nam e nishan. Për mua do të ishte
e pranueshme të çohej në qendër një nga monedhat e argjenda të Monunit mbretit
ilir që e kishte rezidencën e tij në Gurëzezë, Cakran, o ajo që ka portetin e
tij ose tjetra që ka një lopë duke e pirë viçi, si simbol të bollëkut e
mbarësisë... që Fierit si kanë munguar. Një simbol i tillë do të ishte identik
me simbolin e krijimit të Romës, por të kahut të kundërt... Pastaj edhe qytete
të tjera të botës kanë si simbole monumente të ngritura nga të tjerët e krenohen
me to. Do të përmendja statujën e lirisë në Amerikë vepër Ejfelit, dhuruar nga
Franca, Lefkopirgo në Selanik simboli i këtij qyteti, Kremlini në Moskë, apo
Shën Sofia në Stamboll që arkitektë s’kanë qenë vendasit, po janë simbole të
pazvëdësueshme të kulturës botërore që përcjellin mesazhe të asaj kohe në ditët
e sotme.

Maninë e e Fierit për tu rritur e modernizuar në dekada e vite
të njëpasnjëshme e ndiqte jo pa zili simotra e saj myzeqare Lushnja dhe më tej
vëllai... ai që kishte patur vulat dhe kalatë duke qënë dhe qyteti më i madh i
kësaj ultësire që quhet Myzeqe, Berati. Po të shihet popullsia e tre qyteteve
siç thamë në dekada, vihet re një garë në heshtje e të treve që vinte në ballë
plakun 2500 vjeçar Berat. Nëse Fieri çunak në vitet e para pas çlirimit do të
kishte 5000 banorë, Lushnja do të kishte 500 më pak ndërsa Berati kishte diç më
tepër. Edhe kur Fieri arriti tek 17 000 apo 30 000, Lushnja përsëri do të kishte
500 banorë më pak. Sot Fieri qëndron i shkëputur pak si dukshëm nga simotra e
sivëllai, duke u bërë një qytet me një shikim të largët e të qartë, hap të
pandalshëm për të ardhmen, duke shtrirë krahët drejt Apollonisë së lashtë, pse
jo dhe drejt Adriatikut, mbase për t’i vënë ndopak fre, pasi përvit deti gëlltit
ndonjë copë nga trupi i butë Myzeqesë. Në mbyllje të këtyre radhëve m’u kujtua
se afërsisht një shekull më parë një revistë shqiptare dy javore që dilte në
Natick të Shteteve të Bashkuara të Amerikës “The Morning Star”, “Ylli i
Mëgjezit” mbas shpalljes së pavarsisë e në vigjilje të luftës së parë botërore,
ku botuese ishte një nga motrat Qirjazi, Parashqevia, u kujtonte bashkombasve të
lindur e të vajtur në Amerikë “Se Fieri bie në Myzeqe”. Më parë më 1904 edhe
Editi Durham ishte “magjepsur” me qytetin “që ishte ngritur me një arkitekturë
çuditërisht moderne”. Dhe të dyja kanë patur të drejt si Durhami dhe “Ylli i
Mëngjesit”, por sot duhet thënë e shkruar pakës më ndryshe, se nëse Fieri binte
e bie në Myzeqe dhe ishte një lule që sapo kishte çelur e shpërthyer më vonë “si
kopshti i Edenit*** ...mes dy lumenjëve, Semanit e Vjosës, aty ku “Perëndia
ngriti ....punishten e baltës”,**** sot është kryeqendra e Myzeqesë, një nga
qytetet më të mëdha e më të njohura të Shqipërisë dhe po kaq hijerëndë po të
bënim të barazvleshme fjalët e Ciceronit për Apolloninë thënë shekuj e shekuj më
parë.







*Shkëputur nga libri “APBANITEΣ” të Kosta
Birit faqe 28.

**Shih “Vllehët...” të Kopi Kuçukut dhe Anastase Hociu
“Aromanu”

***Luljeta Dano marë nga kopertina e librit “Qyteti pa
statuja” i N.Plakut.

****Thënie e Jakov Xoxës sipas L.Danos, “Qyteti pa
statuja”.







Selanik 16 shtator 2008.

Po vazhdoj me nje shkrim interesant te shkrimtarit
Bujar Mucaj, qe shkeputur perkohesisht nga krijimet e tij me humor, po na sjell
shkrime me vlere studimore historike. Mbase duhej t'i paraqitja keto hulumtime
te autorit ne tjeter teme te forumit, por nisur nga larmishmeria e ketyre
shkrimeve, te them te drejten e pashe te arsyeshme t'i ve te permbledhura ketu,
ne temen e hapur me emrin e tij. I uroj me kete rast autorit krijimtari te mbare
dhe na sjellte sa me pare librin e porsa mbaruar(por ende te pabotuar) me shume
te reja interesante nga vendlindja e tij dhe zonat perreth.

Bujar Muçaj




Në gjurmë të Gjurmës së Shënjtë...



( Shënime për
disa toponime që zgjojnë interes)



Emërtimet e ndryshme të
maleve, kodrave, fushave, brigjeve i tërheqin vëmëndjen ç’do njeriu, i cili do
të dijë kush e ka vënë këtë emër dhe sa i vjetër është ai. Vite e vite më parë
një malsor më tregoi një ngjarje të vërtetë për dy eksploratorë të huaj të cilët
donin të ndiqnin me një barkë rrugën që bënte Drini, duke u nisur nga Ohri. Në
një fshat të Kukësit malësorët u thanë të kishin kujdes "Atje ku thyen qafën
Drini ". Të huajt kishin qeshur nga e thëna e tyre dhe u kishin përmëndur disa
ujvara si Viktoria, Niagara etj, që malsorët s’ua kishin dëgjuar ndonjëherë
emrin. Të huajt ikën dhe pas disa ditësh u gjetën të mbytur pikërisht atje ku u
thanë të kishin kujdes, “Atje ku thyen qafën Drini”. Më kishte tërhequr e
tmerruar njëkohësisht kjo histori e trishtë që më vonë do të më nxiste të hidhja
në letër disa toponime që i ndeshim përditë duke na treguar diçka. Në
vendlindjen time në Aranitas dhe në krejt Mallakastrën më kanë tërhequr një sërë
toponimesh dhe unë dua të ndalem vetëm në disa prej tyre dhe do të përpiqem sa
mundem të japë shpjegimet. Po e nisë nga “Gjurma e Shënjtë” e cila nuk do shumë
shpjegim se t’a jep vetë. Në vegim të kohërave Gjurma e të Shënjtit është
ngurtësuar aty e lum kush e ka kaq pranë e prek dhe e ledhaton. Ndofta ka qënë
apostuli Pavël ku thuhet se ka kaluar këtyre anëve midis Bylisit e Beratit në
vitin 58 pas Krishtit, apo vetë profeti Ilia në rrugët për tu përjetësuar në
Shëndëlli i la gjurmët aty. Ndodhet në Ninësh.

Fusha e Tunit Aranitas. I
ka mbetur qysh atëhere kur fshati ruante fenë ortodokse dhe Tuni duhet të ketë
qënë i zoti i tokës.

Begaj, lagje në Aranitas. Në këtë lagje kam lindur
në mars të vitit 1959. Është interesant emërtimi i i kësaj lagje pasi është i
rrallë për zonën tonë. Beg gegërisht do të thotë bej dhe ky emër është i
zakonshën në veri e sidomos në Kosovë e në viset shqiptare në Maqedoni. Të parët
e mi kur zbritën nga Dibra e Madhe, pasi kryen një vrasje. Kanë qënë tre
vëllezër, një u vendos në një fshat të Korçës dhe dy të tjerët në Mallakastër,
në Aranitas që jemi ne dhe në Visokë që janë Heqimët. Pleqtë venin e vinin deri
vonë me Heqimët se thoshin që jemi një zjarr, një gjak. Më kanë thënë se në kohë
të Zogut lidhjet e vjetra i kishin ruajtur edhe me “vëllanë” e Korçës. Lidhjet
me Heqimët e Visokës janë parë edhe në një drejtim tjetër. Vetë emri Heqim
turqisht do të thotë doktor. Heqimët e Visokës janë shquar për këtë profesion
dhe kanë marë pjesë në shumë luftra si shëronjës gjë që është shkruar në gazeta
të kohëve të ndryshme, fakt që ka qënë ekspozuar edhe në muzeun e Fierit. Edhe
pleqtë tanë, them brezi i gjyshit e më parë e kanë trashëguar këtë profesion.
Nga brezi i mëvonshëm ishte vetëm xhaxhai im Axhemi që është marrë me këtë zanat
pa ua trazhëguar të tjerëve. Pra të kthehemi përsëri tek zanafilla e emrit
Begaj. Mund të ketë qënë i pari i fisit që ka ardhur duke i vënë emrin dhe
lagjes. Mund të kenë ardhur me këtë mbiemër dhe kjo është më e sigurta, gjë që
për popullsinë e kthyer në fenë islame rrallë se ndoth, pasi emri i babait
përdoret për mbiemër për të birin. Kur kanë ardhur mund të kenë qënë bej të rënë
nga vakti, por sidoqoftë e ruajtën relike siç ka ndodhur në shumë raste të tjera
që gëzojnë emra e ofiqe, por pa qënë të tillë. Sido që të jetë puna e sigurtë
është që kemi zbritur nga Dibra e Madhe e quajtur ndryshe Shehri i Dibrës në
fundin e shekullit tetëmbëdhjetë apo në fillim të nëntëmbëdhjetës dhe se si apo
qysh vetë emri i lagjes është i lidhur pazgjithshmërisht me prejardhjen. Sot në
Dibrën e vjetër të banuar nga shqiptarët pranë xhamisë së madhe të qytetit në
pikat më të larta të tij shtrihet lagja e begëve përballë atyre të krifsëve.


Bozhajt lagje në Aranitas poshtë Begajt. E njohur për lisin e moçëm që
gjer pa u djegur nga "rrufetë" shënohej në çdo hartë topografike. Kam pyetur në
fëmininë time Rabushen, gegenë e babait tim që rrojti më se një shekull, e cila
ishte bijë nga kjo lagje dhe Selon të bijën e kaçakut të njohur në tërë
krahinën, Hajredin Arifit edhe kjo gati shekullore, nuse në këtë lagje, e më
kanë thënë se të parët e kësaj lagje kanë zbritur nga malësia e Skraparit. Të
tjerë pleq të moçëm të kësaj lagje i kanë kundërshtuar duke thënë se kishin
ardhur nga fshatrat e Tepelenës. Një mendim tjetër është ai i një studiusi të
mirnjohur, albanologut Z.Valentini i cili emrat Bozhaj, Bozhejt, Bozhia i merr
si emra fisesh shqiptare të veriut. Ndofta një degëz e tyre ka zbritur në
Skrapar, Tepelenë e më pas në Aranitas, lëvizje këto të diktuara nga kushtet e
asaj kohe, gjendja ekonomike, luftrat, hasmëritë etj. Në lindje të Podgoricës,
në luginën e Cemit, në fshatrat Drinushë, Lofkë, Bozhaj...të fisit Gruda që sot
gjenden në Mal të Zi ka bërë një sërë udhëtimesh e kërkimesh albanologu austriak
Maksimilian Lambrec(1882-1963) i cili ka lënë një varg kujtimesh të hedhura në
librat e tij. Mundet që emri i vendit të ketë mbetur edhe në kohën e pushtimit
bullgar pasi në sllavisht ky emërtim do të thotë -zot,- perëndi. Raste të tilla
në Mallakastër për emërtime vendesh me origjinë fetare ka plot si Ngjeqari,(Shën
Gjergji) Shëndëllia, (Profiti Ilia) Gjorgoz, (Shën Gjergji) Metoh (pronë
manastiri) etj.

Toskët, lagje në lartësinë 250 metra në Visokë, por
mbiemri i banorëve s’është i tillë. Mendohet të kenë ardhur herët nga sipër,
ndoshta nga fshatrat përkëtej Tepelenës që janë thirrur fillimisht Toskëri. Më
pas që këtej këtë emërtim do ta merrte krejt jugu i Shqipërisë. Mbiemri Toska,
tosku, është i përhapur në disa fshatra të Mallakastrës e më tej. Në Mallakastër
do ta gjejmë në fshatrat Gjerbës, Hekal, Luar, Zharrës...Toskët e Hekalit për
mos të humbur fenë kristiane zbritën në Myzeqe, ku pinjollë të tyre rrojnë sot
në qytetin e Fierit.

Levani Plak. Ka një legjendë për të që e kam
dëgjuar në fëmini, por që është e gjallë edhe tregohet në ditët e sotme. Një
plaku me emër të nderuar i vdiq gruaja në kohë të pleqërisë. Kaluan muaj dhe një
ditë ju mbush mëndja të martohej dhe i kishte vënë syrin një vajze të bukur të
sojme, se edhe plaku ishte në gjëndje sa dhe cjepërve u vishte patkonj. U hipën
kuajve dasmorët të armatosur dhe u nisën. Deshi s’deshi i jati i vajzës me hir
apo me pahir e dha vajzën se siç thamë plaku qe me emër të madh në krahinë.
S’deshi fati të rronin gjatë bashkë se plaku pas tre muajve vdiq. Kur mbaroi zia
shkuan njerëzit e kësaj nuses për ta marë. Jo kundërshtoi ajo nuk lëvis nga kjo
derë, do të rri këtu të mbaj ndezur zjarrin e vatrës së burrit. Nusja kishte
rënë shtatëzënë me plakun dhe pas disa muajsh do të lindëte një djalë që do ta
quante Leven. Mirpo njerëzit kur vinin miq në atë shtëpi nuk do thonin se do të
venin tek shtëpia e Martës po i vëmë një emër, por tek Leveni i plakut. Me
kalimin e kohës njihen ndryshime të tilla në gjuhë një nga e-të ra, ajo e
pasmja, duke u zëvëndësuar me a dhe kemi sot Levanin Plak. Varianti tjetër i
njohur është që me që janë tre emra fshatrash njëlloj ky është babai i tyre nga
ku lindën të tjerët, pra është më i vjetri më plaku.

Hekal, në librin e
Kosta Birit "Arvanitët " shpejgohet se ky emër ka mbetur nga kali. Një legjendë
e tillë ekziston në Mallakastër dhe ndoshta i ka rënë në vesh Birit, i cili në
librin e tij i referohet sivëllait të Hekalit tonë, Hekalit pranë Athinës ku
midis emrit Hekal dhe Alogo (kal) ka vënë shënjën e barazimit. Një hipotezë
tjetër për emrin Hekal vjen së largu dhe më larg se sa mendohet. Është një
legjendë e vjetër e përmendur nga Plutarku të cilën po e jap
shkurtimisht.

Hekale ishte një grua plakë që priti Thiseun, të birin e
Athinës, hero mitologjik, kur ky duke iu falur Zeusit që ta ndihmonte shkonte në
Maratonë për të vrarë demin e egërsuar. Plaka Hekale vdiq para se të kthehej
Thiseu, por ai nga mirnjohja i vuri emrin festës që bënë me këtë rast banorët
përreth duke e quajtur Hekaline. Për këtë legjendë është shkruar dhe një poemë
epike « Hekale » nga Kalimak. Ndoshta në rast fitoreje dhe në anët tona është
festuar ngjashmërisht si në Maratonë duke u marrë dhe emrin festimeve. A
ndoshta, ndoshta, kjo legjendë është e njëjtë ose ajo që përmend Franc Babinger
apo Eqerem Vlora kur flet në librin "I fundit Arianitëve" .

Variboba emër
fshati në Mallakastër të Poshtëme, që shumë studius të huaj e shqiptarë e
shpjegojnë me Varri i Bobos. Ka një fshat të tillë me këtë emër në Përmet dhe
një në Greqi . Variboba mbahet si vendi i origjinës së Jul
Varibobës

Dukas(Patos)(Ballsh)etj. Emër i mbetur në kohë të bizantinëve
kur tokat u ndanë feudalëve të quajtur "Dukë".

Sojkova. Sa e dëgjon si
emër të jep përshtypjen e një emri sllav, por s’është ashtu. Ta shikosh me
vëmëndje nga lartësia e Bregut të Beshos në Visokë apo nga Shkoza, Belishovë,
është tamam një kovë në breg të Gjanicës që pret radhën për tu mbushur me ujë në
lumë. Sojkova është një rrip toke disa hektarëshe pjellore ndanë lumit Gjanica
aty merr dy kthesa të forta duke krijuar këtë copë toke si gadishull në formën e
kovës. Mesëpërmes saj kalon hekurudha për në Ballsh duke e ndarë në dy pjesë
pothuajse të barabarta. Në dy skajet e Sojkovës janë dy ura që të japin
përshtypjen e vegjave, apo dorzave. I përket Belishovës.

Mali i Priftit
në Hekal. Në kohë që vendi po islamizohej me shpejtësi një prift nuk lëviste
vendit deri sa dha frymën e fundit në kishën e ndërtuar në atë kodër duke i vënë
dhe emrin kodrës që e tillë quhet dhe sot

Porta e Kaurit ose e Kalasë në
Hekal. Nuk është as njëra dhe as tjetra, por masivi shkëmbor tek Shkëmbi i Kuq i
gdhëndur me shkronja latine që të jep përshtypjen nga pamja si një portë.


Kalamatrëng: Ka një mendim se i ka ngelur nga Lekë Matrënga apo nga
ndonjë pinjoll nga principata e Matrëngëve që ishin në ato kohëra në kufi me
Muzakët e Arianitët. Megjithatë për këtë toponim mendimi mbetet në kufijtë e
hipotezës.

Varret e Lebërve, ka mbetur ky emër nga që shumë lebër erdhën
në ndihmë të Rrapo Hekalit, dhanë jetën dhe u varrosën në
Mallakastër.Historikisht njihet se ranë në Mallakastër 300 lebër kryesisht të
Lumit të Vlorës, trima të Tatar Memush Smokthinës. Mbi varret e tyre në Greshicë
sot ngrihet një pllakë e mermertë përkujtimore. Nga brigjet labe u ngrit e erdhi
atëhere pa u mpiksur gjaku i të rënëve kënga-klithmë, kënga - amanet, kënga... O
ju nëna greshiciote, qani djemt´ e smokthinjotëve...

Varret e arixhinjëve
në Dukas (Patos)

Ky emërtim është nga më të çuditëshmit, pasi dihet se
arixhinjtë që kanë në gjak shtegëtimin nuk kanë patur varre të caktuara, por i
varrosin ku t’i zërë udha. Kur e kam pyetur një arixhi më ka thënë se të ndjerin
e varros më i moshuari i fisit, ndërsa të tjerët ikin përpara për ta mos ditur
kurrë atë varr, për mos t’u rikthyer përsëri në atë vend. Kështu ka mbetur që së
lashti, ndryshe s’do të ishim shtegëtarë, por do të nguleshim si jemi ngulur
sot. Një miku im që vdiq në tetor të 2005 në moshën 82 vjeçare, më patë thënë se
për këtë emër i kishte folur dhe gjyshi dhe babai i tij i datlindjes 1885. Një
epidemi shfarosëse goditi një fisi arixhinjësh, kohë e kohë më parë, të cilët më
pas i varrosi fshati. Kështu dhe erdhi deri në ditët tona ky emërtim jo vetëm
interesant.

Përroi i Kolës, Bregu i Toskëve i quajtur ndryshe dhe
“Kisha”në Visokë apo Shkëmbi i Koçit në Ninësh, janë ndër emrat më të vjetër,
dëshmitarë të hershëm që tregojnë edhe këta se dikur para pushtimit osmanë
banorët e kësaj treve ishin kristianë.

Qafa e Lalarit dhe vetë emri i
Fshatit Lalar tregojnë braktisjen, lënien e këtij fshati nga banorët e saj të
parë, që u quajtën prej të tjerëve “Lalarakë” të ikur në kohën e konvertimit të
fesë.

Qafa e Stefanit. Ndonse qyteti lashtë me këtë emër (Stefanfana)
humbi, pa i mbetur gjurmë, në kujtesën e njerëzve troket dhe pikërisht na
thotë:

Se jam i gjallë e do të jem tek ajo qafë edhe pas mijra vitesh.
Qyteti ka qënë ngritur midis Novoselës(Zharrëz) e Sheqishtës. Deri në vitet e
para të shekullit të njëzetë dukeshin themelet e muret e tij të rrënuara. Qafa e
Stefanit ndodhet në rrugën nacionale për në Berat midis Patosit e
Rroskovecit.

Qafa e Sinjës. Shteg kalimi. Qafë historike që ndodhet në
lartësinë 720 metra dhe lidh luginën e Osumit me Mallakastrën. Mendohet se një
nga kryqëzatat të ketë kaluar pikërisht këtu, e katërta më 1207-të, gjë që solli
dhe shkatërrimin e Beratit dhe zonës përreth. Kjo qafë ka parë të shkojnë aty
princër e kontër,( Arianitët, Muzakët, Kastriotët etj.), sulltan e pashallarë,(
Borisi, Bajaziti, Sinan Pasha, Ali Bej Vrenozi, Kurt Pashë Berati, Ali Pashë
Tepelena) prijës kryengritjesh, ( Rrapo Hekali, Çelo Picari, Zenel Gjoleka,
Tafil Buzi, Hodo Aliu, Stefan Cali Qeparioti, Ali Ajani, Mehmet Shehu, Hysni
Kapo, Gjin Marku etj.) shënjtorë si Shën Pali, Shën Kozmai e njerëz të thjeshtë
deri tek e mbetura bonjake Miro Tërbaçi. Në këtë qafë u krye dhe ekzekutimi i
bejlerëve vrionas më 1847. Në korrik të 1912 u mbajt Kuvendi i Sinjës, një nga
kuvendet me peshë që i parapriu pamvarsisë së Shqipërisë. Gjatë luftës Nac-Çl.
forcat partizane kryen beteja të përgjakshme disa herë për të ndalur turrin
ndëshkues të falangave fashiste ndaj Mallakastrës.

Udha e Qezarit në
Drizar. Emërtim më se njëzet shekullor. Është një toponim i ardhur gojë më gojë
nga populli qëkurse Qezari zbarkoi në viset tona për të mposhtur armikun dhe
kundërshtarin e tij Pompeun.

Plashnik dikur ky fshat i Beratit ka qënë i
Mallakastrës së vjetër. Sipas bisedës që kam bërë me shumë plashnikas këtu e
njëzet e pesë vite të shkuara, por edhe në ditët e sotme në emigracion, ekziston
një legjendë nga koha e pushtimit turk, për emrin e këtij fshati malor. Legjenda
thotë se kur turqit i rrethuan banorët e atij fshati të cilët u mbyllën në
kështjellë, një farë Nike u tregoi shtegun e nëndheshëm turqëve të cilët bënë
kërdinë ndër kështjellarët dhe ata që mbetën i muarën të lidhur këmbë e kokë me
zinxhirë për në vendet e largëta të Anadollit. Ashtu të lidhur me kokën mbrapa
ata pështynin e mallkonin atë që i tradhtoi me shprehjen që i mbeti emër fshatit
“Plaç or Nik!”

Romësi, sipas gojdhënave i ka mbetur në kohë të romakëve
të cilët ngritën kampin aty (ata romasit) për të sulmuar e pushtuar më pas
kryeqëndrën bylynase, Bylysin.

Gjorgoz pasardhës i fshatit të vjetër i
quajtur më parë Shën Gjergji. Gjithashtu dhe Ngjeqari ka të njëjtin zanafillë me
emrin e parë.

Metohu. Metohet kanë qënë prona të manastireve, prona të
kishave. Kështu kanë qënë dhe tokat ku më pasë u ngrit fshati
Metoh.

Frakulla, emër i mbetur nga Orakulli i dikurshëm i
lashtësisë

Shpatët, lagje në Kuqar dhe në Manekaj. Dikur të të njëjtit
fis të ardhur nga Shpati i Elbasanit shekuj më parë. Nga Shpatët e Manekajt
ishte Hekuran Maneku komit i vjetër, pjesmarrës i Kuvendit të Sinjës dhe të atij
të pavarsisë, varur si një nga organizatorët kryesorë të Kryengritjes së Fierit
më 1935, i akuzuar edhe për vrasjen e gjeneral Gjilardit.

Patos, emri i
qytetit naftëtar dhe i fshatit nga ka marë emrin ky qytet. Emër shumë i vjetër
kur zjarre nga rrufetë ndizeshin përreth, pasi aty janë gjendur e gjendet sasira
të mëdha nafte në sipërfaqe.Rërërat e sotme bituminoze. Ashtu sikurse edhe
njeriu kur është i mbushur me ndjenja të zjarrta i thuhet:

“Ai foli plot
patos”, “ai ishte plot patos”, duke “e shpirtëzuar” banorët e asaj kohe quajtën
vendin e tyre dhe na lanë një emër shumë domëthënës. S’ma merr mëndja që ky emër
ta ketë prejardhjen nga tokë e rrahur, apo e ngjeshur, tokë e argjiltë shtypur
nga të ecurit, që në popull thirret patoz.

Tre gurët e saçit. Shumë e
shumë vite të shkuara kam dëgjuar prej të vjetërve për këtë emërtim të çuditshëm
që përfshin sipas tyre një hapësirë të konsidorushme midis Aranitasit, Hekalit
dhe Greshicës si fshatra bazë për formimin e Mallakastrës si krahinë.Dikush më
hiqte Greshicën duke shtuar Fratarin e dikush tjetër shtonte dhe Cakranin duke
bërë katër “gurë” themeli sipas tij. Sido qoftë vetë emërtimi tre gurët e saçit
është tepër, tepër interesant.

Po kështu kemi toponime të tjera që i
ndeshim përditë si Çezma e Shën Gjonit në Hekal, Përroi Marushës, Shpella e
Lakuriqit të Natës në Kremenar, Koria e Katundit në Aranitas, Qafa e Veshasit,
Kuqulina në Aranitas, Shkëmbi i Larashit, Qafa e Sykuqit, Ullinjtë e Topave në
Hekal e Greshicë, Qafa e Fikut në Ninësh, Mali e Zirkës në Patos - Fshat, Maja e
Lasit në Siqecë, Maja e Magulës në Kremenar, “Vetrenët e Kuq”, Përroi i Ladovës,
Kodra e Veterikut, Shpella e Ajdinajve, Pusi i Çobanëve dhe Varri i Çobanit në
Greshicë, Buzëmadhja në Aranitas, Mali i Bufjes midis Visokës e Margëlliçit,
Përroi i Salcës në Belishovë, Bregu i Beshos, Kojtrozha, Skalima në Visokë,
Vadhi i Pelave, Kulare e Binjakut, Udha e Trungut, Bregu i Kishës, Bregu i
Rrodhes, Yrti i Kozmait, Ara e Premtes, Gryka e Zhumit, Lipoteni, Bregu i Fëngut
në Varibop, Bregu i Ndreut, Lëmi i Dukës në Hekal, Përroi i Kërcëkës, Sheshi i
Çobankave në Drizar, Çezma e Plakës në Plyg, Gryka e Ylynecit në Vjosë që lidh
Mallakastrën me Labërinë, Gurët e Zesë në Cakran, që flitet se aty ka qënë
rezidenca e mbretit ilir Munon. Për emrin Cakran disa pleq para disa vitesh më
kanë thënë se i ka mbetur nga që janë të mbledhur ca nga ca. Një toponim si
Varret e Turqëve gjendet gjithandej nëpër Mallakastër, gjë që tregon se turqit
se kanë patur të lehtë qëndresën aty. Këto ishin vetëm disa grimca shënimesh në
gjurmë të “Gjurmës së Shënjtë” e toponimeve të tjera që s’kanë të mbaruar në
tokën e lashtë të vendlindjes sime.

Bujar Muçaj





Medalioni






Tregim satirik





Medailoni!
Gjithmonë ky emër ka patur cilsinë e magnetit brenda meje. Pse thoja mos të kem
edhe unë një të tillë!? Njëckë vetëm, të shisja dhe unë një çikë dëngla si
Vlashi shoku im i fëminisë, të cilit ia solli xhaxhai nga Kina apo Vietnami, me
ca pata që fluturonin në formë e gërmës V. Tërë ditën e ditës Lashi (emri i tij
i shkurtuar) fryhej më keq se gjeli jo vetëm në mëhallën tënë, por në tërë
qytetin. Pra siç ju thashë pasja e një medailoni ishte endra ime e kahershme, e
cila zuri pak nga pak kore për tu hapur sërish pas disa viteve, ku puna e
medaljeve medajloneve e më the e të thashë mori një vrap si të gomarit. Mua më
kujtohet se për të marë një të tillë bëja ca sakrifica që për kohën e sotme do
të duken si të tepërta. Kur isha i ri e shërbeja si ujar gjatë shërbimit
ushtarak (si me mik që isha), sa herë që shihja komandantin e hiqja bidonin 50
kilosh nga samari i gomarit dhe e hidhja hop mbi supin tim. Që të më shihte mirë
i ndrituri dërgoja kollën përpara si sinjal, pastaj merja drejtqëndrim, vetëm
trupin, me një dorë mbaja bidonin e me tjetrën e nderoja.

-Qetësohu
ushtar Xhaferri! – më thoshte komandanti duke vënë pakës buzën në gas,- se
kuptoj këtë veprim tënd kaq humanitar, lehtëson një hajvan që e ka arratisur
zoti për këto punë e ngarkohesh vetë më keq se hajvani...Shiko more djall se mos
më bëhesh si ai adashi yt, si Xhaferri që humbi simiten. Ishte hera e parë që
dëgjoja për një Xhaferr që bashkë me vulën kishte humbur edhe simiten...


-Ja si të them o shoku komandant, më vjen keq, gjë pa gojë është, më
dhimbset, pastaj ti e di që unë si kafshar jam shumë i dhënë pas
hajvanave,...nderoj koventën nderkombëtare për mbrojtjen e kafshëve.


-Shiko, shiko Xhaferri deri ku i paska vajtur mëndja! Shiko njëherë o
Xhafë të drejtat e njeriut,- ma ktheu komandanti e tek fjalët që përmendte të
drejtat e njeriut e uli zërin, se shteti ynë se kishte nënshkruar akoma Kartën e
Helsinkit. Më dhjetë korrik pas ngrenjes së hallvës prisja të më jepnin ndonjë
pusullë a ndonjë medailon si ushtar i dalluar. Hiç ata të komadës, bile dhe
lejën që më takonte atë muaj ma shtytën dy muaj më pas.

-Na duhesh o
Xhafë!- thoshin, -je i pazvendësueshëm, Xhaferr s’bënë më nëna.


Shpresoja se një ditë mbase do të ma jepnin atë të shkretë medailon,
pasi vetë komisarin kisha dëgjuar njëherë kur më pa ashtu ngarkuar në vend të
gomarit:

-Opo ky qënka për tu ngritur në detyrë, qënka për tu dekuruar!


Më kot prita se mbase komisari e kishte patur fjalën për veshgjatin
sepse mbas ca muajsh e “graduan” më lart duke e çuar të shërbente në një pikë
kundrajrorësh në majë të malit e në vend të tij më sollën një mushkë xanxare,
prej të cilës di unë i gjori seç hoqa nga vicklat e ...... Megjithatë bosh nuk
dola, nga kati i poshtëm i krevatit ku flija u ngjita katin e lartëm, pasi shoku
që kisha nuk shihte mirë nga njëri sy dhe i ruhej rënies së lirë, sipas Njutonit
thoshte ai. Sa për dekoratat dhe medailonet ato i morën ca që ishin familje me
biografi të kulluar, që kishin baballarë që u priste shpata sa majtas djathtas e
mamaka që kur kalonin rrugëve tundej vendi, kishin patur gjyshrit e
katragjyshërit me lëvizjet. Për mua flitej se do të më dekuronin me sot e me
nesër, deri sa erdhi lirimi e ne ikëm nga ishim nisur dy vjet e kusur më parë.
Në jetën civile u futa e garova në sa e sa konkurse, maratona, lajmësira
(lajmësitë për mua kanë qënë aty afër sportit) e medalioni s’po e nxirrte kokën
gjëkundi. Me lajmësitë fitova nja dy palë opinga numur 45 sa vishja dy palë
çorape leshi e prapë më rrinin të lira. E po këpucë të mbetura stok që shiteshin
në dyqanet e demodesë më dhanë, të ujdisura me lëkurë derri e erë derri
kundërmonin një kilometër larg. Nga lajmësi e dytë kam dhe një kujtim të hidhur,
pasi hëngra një kopaçe të mirë, kur njëri prej çifteve që mpleksa u nda, sepse o
pula o kaposhi se mora vesh kush prej tyre dilte të ishte shterp. Se ç’faj kisha
unë në këtë mes as sot se kam marë vesh!.

Me ardhjen e demokracisë ia
thera dhe unë vrapit me shokët, kaluam telat me gjëmba e u gdhimë në perëndimin
e dëshiruar. Në fakt për inerci e përdorim fjalën perëndim se këmbët tona jugun
zunë, Greqinë. Pak nga pak gjetëm punë të rregullt, mësuam gjuhën e vendit e ca
nga ca dhe xhepat po na rendoheshin. Medailonin e kisha harruar fare. Aty tek
viti i dytë i kurbetllëkut fillim maji më kujtohet që ish, duke kositur bar me
kosë në një lulishten e fshatit ku rrija në majën e kosës mbeti varur një
medailon rozë me rreh gjysëm metri zinxhir. Mendoheni se ç’gëzim më zuri në atë
çast. Vuajta me punë e sport, harxhova gjithë energjitë e mia e smora dot një të
tillë në kaq e kaq vite. Këtu e mira çuku-çuku duke u rrokollisur si rrotë
qerreje më erdhi e më gjeti vetë. Kaluan disa ditë e unë me medailonin në qafë
ndjehesha si s’ka më mirë. Pa më hipi një mendjemadhësi si të kisha kapur gjithë
qiejt e botës me dorë. Por ai gëzim sdo të kishte jetën të gjatë. Në mëngjesin e
pestë pas gjetjes së tij, pikërisht në atë vënd ku kisha kositur me kosë e kisha
gjetur ekzemplarin, do të hapja një kanal për të futur kabllin e telefonave, aty
do të më ndodhte çudia, që kur e kujtoj më vjen të qesh e të qajë, si i thonë
ata kalemëdhenjtë, hem tragjedi hem komedi. Kur kisha hapur pothuajse gjysmën e
isha bërë këmbë e kokë me djersë e me baltë mbi kokën time pashë dy qenër që
fillimisht po më përshëndesnin miqësisht me nxerrjen e gjuhës dhe tundjen e
bishtit, por pastaj filluan të lehnin egër, duke u sjellë rreth gropës. Mora
pranë vetes çantën në të cilën mbaja teshat, kafenë dhe bukën e drekës. Mos
kishin nuhatur që në atë çantë fshihej ndonjë thelë!? U tremba duke u strukur
përkohësisht në kanalin e hapur prej meje, i cili të paktën ishte një metër i
thellë, sa mund të më fshihte në barkun e saj pa më prekur dhëmbët e tyre. Më
shumë u trembesha edhe syve të ca kureshtarëve të bezdishëm pleq që ndaluan
çapet e po shikonin pa ndërhyrë krejt skenën, live e pa paguar asnjë cent. Ç’të
kishin këta qënër me mua!? Unë isha në radhën e parë e gjithmonë i gatshëm në
mbrojte të tyre, në mbrojtje të kafshëve siç u thashë në fillim. Mora guxim e
sërish u ngrita në këmbë. Zbërtheva çantën dhe mora thelën me dy gishtat e
lerosur bërë pinc brenda vazos me fasule, duke ia hequr rëskun gojës sime e
zemëruar stomakun që filloi të demostrojë papajtushmëri me “nderin” tim të
tepërt. E ndava në dysh e ua hodha tej, për t’i pasur sa më larg, disa pashë nën
kurorën e blertë një pishe. Veprimin tim të paqëm as që e përfillën fare.
Përsëri e njëjta gjë. Ngrita duart lart plotësisht i mundur për faktin dhe
çudinë që sgjeja dot arsyen e egërsisë së tyre. Kur ngrita duart njëri prej tyre
ai më i madhi e pushoi të lehurën, erdhi pranë dhe kësaj here miqësisht lehtas
me dhëmbë mbërtheu medajlonin e varur në qafë, duke spërkatur me këtë rast qafën
time me një valë të nxehtë jargësh. Vura re se medailoni që zbukuronte qafën
time të trashë ishte i ngjashëm me atë të qenit, që deri atëhere se kisha
pikasur. E ndiha zullapin qen në zbërthimin me mirsjellje, me duart që mezi më
bindeshin dhe e ia lashë. Në këtë çast më shkoi mendja tek qeni tjetër që
ndoshta mund të ishte gruaja, e dashura apo motra e atij që ekzekutoi marjen e
medailonit. Qeni tjetër që dhe ky e kishte pushuar së ekuekutuari himnin qenëror
në ato çaste, nuk kishte medailon. Kështu që medailoni që mbajta unë ca kohë në
qafë kishte qënë pronë e patjetërsueshme e tyre, të cilën ngulën këmbë e ma
morën në mënyrën që u pëlqente atyre. E ngushëllova veten, vetëm me mendimin që
gjersa qentë i (edhe macet) kanë mbushur zverqet me lloj - lloj medailonesh,
vlera e tyre për njeriun ka marë tatëpjetë rrokullimën, duke vajtur aty pranë...
zeros.





Qershor 2008
















Bujar Muçaj






Besa mbi gur





Ngjarje e vërtetë






-Pothuajse gjithë atë javë gjumi s’mu qas syve- nisi të
tregoj më së fundi Fatmira mbas pyetjes sime këmbëngulse për të ditur se kur
kishte shkelur së pari tokën shqiptare.

-Lajmi se do të shkonim me
shokët e klasës dhe mësuesin e shqipes në vendin amë, siç e quanim ndryshe në
“Mekën e Bekuar” më kishte shdruar me flatra e kurrsesi nuk mund të bëjë gjumin
rehat. Ani vargjet e dashtuna magjiplote të Naim begut “ O ju malet e Shqipnisë
e ju o lisat e gjatë” apo “Nata atje është tjetër natë dhe dita tjetër ditë, në
pyjet e gjelbëruara atje rrinë perënditë” i recitoja ngado që shkoja vetvetiu
rruginave, kalldrëmave të qytetit, shkallëve ku ngjitesha për në shkollë
gjithandej. Shqipëni ishim dhe ne, të asaj Shqipnie të prerë e të cunguar keq,
që s’guxonim kurrsesi ta thoshim, por vendi amë ishte i “privilegjuar”e mbante
emnin dhe ai emën ishte magneti ku na tërhiqte, ishte qendra e gravitetit e
shqiptarëve ku ishin e ku sishin. Telat me gjemba asnjëherë smë ndalnin në
përfytyrmin tim që bridhte gjithandej nëpër krejt tokën arbënore. Shpesh
mbrëmbjeve vonë futesha në “punë” me ngut për të gjetur e dëgjuar Radio –Tiranën
prej të vetmit mjet nga ku mësonim seç bëhej për matanë ndër vllaznit tanë të
gjakut.

Kufinin e kaluam në ag, dhe sa u futëm në Shqipni vendosëm të
bënim një copë rruge në këmbë në atë “Tokë të premtuar”. Male gjithë bokërrima,
ca tela me gjemba, disa bunkerë sa po të përfunduar, disa shtëpi të vogla të
fshehura që tumosnin mes arave me grunë... “Ti paske kenë Zojë e Randë, burrat e
dheut të thirrshin nanë!” Vargjet e poetëve i sillja ndër mënd dhe ajo Zoja e
Randë e dikurshme po më shndrohej në një loke të mjerë, të krrusur e tërë zhele,
e braktisur, dyerve të Ballkanit e të Evropës. Dikush lëshoi një ah, por sa u
ndesh me shikimin qortues të profesorit që na shoqëronte u step dhe ahu i tij u
kthye në buzëqeshje të shtirur, të venitur. Në autobuz me ne si shoqëronjës u
“qepën” dy burra rreth të 30-35 të cilët pa na e thënë kush e dinim dhe e
mendonim se ishin të sigurimit siç ndodhte rëndom në gjithë vendet e lindjes.
Fusha e Domosdovës e vjetër sa vetë bota na u shfaq sa kapërxyem Qafën e Thanës.
Aty kishte zhvilluar një betejë të madhe Gjerg Kastrioti dhe kureshtja na bëri
të ngriheshim si vorbull, pak rrëmujshëm në këmbë para kësaj fushe historike
duke lëshue gjithsecili pasthirrma gëzimi e habie bashkë. Pejsazhet përreth sa
flisnin për trimëritë e Skenderbeut, Gjorg Golemit, Vrana Kontit ...aq flisnin
dhe për pasardhësit e tjetërsuar që kishin vënë dorë ligësht për lulëzimin e
natyrës sipas disa mendjeve të ndritura. Rrugës hasëm fshatra të baltosur deri
në fyt, disa qytete të vogla që s’ta mbushinn mëndjen për të tillë dhe njerëz të
hutuar që dukeshin sikur vinin nga një planet tjetër. Më zuri një ngashërim.
Gjoksi sa s’po më hapej prej dhimbjes. Se kisha përfytyruar kaq të varfër
Shqipninë, radioja më kishte thënë se aty gjendej mbrekullia e botës, por
vështrimi i egër i njërit prej sigurimsave që gjendej dy radhë pas meje dhe
fjalët e Mitrosh Kutelit se Atdheun edhe kur të vret duaje, aq më keq kur e sheh
dhe të varfër, më qetësuan përkohësisht duke braktisur lotët. “Boll që sjanë nën
shkjah”, më erdhi ngushëllimi tjetër që më bëri të përqëndrohem më tepër duke
soditur jashtë. Elbasani na përshëndeti nga larg me një shami të stërmadhe
laramane tymi vënë kresë. Ishte në përfundim apo kishte përfunduar metalurgjiku
të cilin kupola në Tiranë e kishte quajtur çlirim të dytë të Shqipnisë, një
vepër e madhe kjo siç u thashë lundronte mes tymit.Mes atij tymi i merrej fryma
edhe ullishtave, hurmave dhe portokajëve të njohur të Elbasanit. Me njëqind të
lutuna munda të takoj një kushërinin e babës dhe ky takim nën vështrimin
vigjilues të sigurimsit, i cili rrinte dy hapa më tej. Kushërini i babës në
treqind fjalë që këmbeu me mua dyqind e pesdhjetë i kishte për partinë.


“Kemi Partinë, e di Partia dhe Enveri, të rrojë Partia, me në krye
Partinë hedhim vallen në gojë të ujkut” etj.

Mu dhimbs fort mixha i
gjorë, por se dhashë veten, nuk mund të hyja në jetën dhe bindjet e tija. Vetë
potreti i tij i jashtëm, i mbështjellë me mistere frike dhe përsëritja vend pa
vend e fjalëve për partinë tregonin se dhe ai kishte kaluar ndonjë “kurs
specializimi” me ndonjë zyrë nën kërcëllimë dhëmbësh para se të vinte të më
takonte.

-Po ndonjë dhuratë i latë kushërit apo ai juve?-ndërhyra unë në
momentin e një pauze të saj.

-Që mos të rrej, kisha sjell diçka, por
s’begenisi t’i marrë, kemi plot më tha, të rrojë partia! Në herë në sy nuk pati
guximin të më shoh. Opo deshta me e pa në i ngjante ndopak babës tem!? I ruhej
fjalëve dhe shikimit tim, por më tepër i ruhej vështrimit të hafijes që me
siguri digjej eshkë përmbrenda për të ditur seç fjalë kishim shkëmbyer.
Shëtitjet e “shoqëruara” dhe këto në bulevard rreth kalasë së moçme e deri tek
monumenti i Kristoforidhit në atë mbrëmje sikur na sollën në rregull e na
çlodhur, për tu mërzitur më pas hoteleve ku bujtëm gjithandej si në Tiranë,
Durrës...Dramën që kaluam ato ditë vizite u betuam se deri përtej vdekjes
s’
do ta merrte vesh kush. Kur u kthyem sërish në kufi, u mblodhëm grup dhe
mbi mbi një gur si dikur të parët tanë pellazgët, ilirët dardanë shtrimë duart
në shënjë bese për mos të nxjerrë kund ç’pamë e ndigjuam. E bëmë këtë së pari,
të mos fyenim nënën e cila skishte faj nga gjëma e komunizmit që e kishte
pllakosur. Si mund ta fyenin nënën kur gjithandej prej Struget deri në Malsi të
Llapit, prej Mitrovice deri në Ulqin, prej Presheve.......ku kudo e kishin
idhull, do të na quanin ndryshe dhe agjent të UDB-së!

-Po me besën
ç’bëtë,?- ndërhyra unë më tepër për ta ngacmuar më tej në bisedë, ndonëse e
merja me mend se ishim në fund të saj.

Më priti sa mbarova pyetjen, të
cilën ndoshta e priste, mori frymë e lehtësuar sikur po shpëtonte prej një një
barre tepër tepër të rëndë që e kishte munduar me dekada, duke më thënë:.


-Ra muri Berlinit...skishte kuptim më ta mbanim, tash e tutje dëshërojmë
ta shohim me gjithmand nanën Zojë të Randë, ashtu sikunder ka kenë dikur, ashtu
sikurse këndoi dhe zemra e dhimsur e poetit.

Bujar Muçaj







Ministri
i Luftës që u tretë baltrave të
Myzeqesë









Televizioni shqiptar këtu e
dhjetë vite më parë kur po fliste për fillimet e policisë shqiptare e
xhandarmërisë, midis të tjerave përmëndi se një nga drejtuesit kryesorë të
caktuar nga qeveria e Vlorës ka qënë dhe Mustafa Aranitasi*, për të cilin
atëhere s’dija shumë të dhëna, për të mos thënë fare, se pluhuri i shumtë që
kishte hedhur diktatura mbi të kishte qënë tepër i trashë. U interesova duke
kërkuar nëpër biblioteka e librari për figurën e tij dhe diç mësova, duke thënë
se jeta e tij mund të ketë shumë mistere të tjera krejt të panjohura nga ne.


Sipas librit të Profesor Doktor Proletar Hasanit mbështetur ky në
arkivin qendror të shtetit dhe të ushtrisë, Aranitasi ka lindur në fund të
viteve 1800-të. Menjëherë pas përfundimit të shkollës së mesme ai ndoqi studimet
në Akademinë Ushtarake të Stambollit. Në vigjilje të pamvarësisë ai do të
drejtonte disa çeta të krahinës, të cilat me mësymjet e tyre të njëpasnjëshme
pasi kishin kohë që mbanin të lirë krahinën e tyre çliruan Beratin, Fierin.
Pregatitën sulmin mbi Vlorë, por nuk e bënë realisht pasi forcat turke që
mbronin qytetin ju bindën ultimatiumit të tyre, ngjarje këto të lëna qëllimisht
në heshtje nga ata që shkruan historinë. Me shpalljen e pavarsisë siç thamë më
lartë ai mori përsipër detyra tepër të rëndsishme në drejtimin e strukturave të
ndryshme në ushtri, dhe në xhandarmërinë shqiptare e cilat u bënë sipas idesë së
organizatorëve hollandezë të misionit të kryesuar nga koloneli De Veer dhe
majori Tomson. Ai u caktua në detashmentin e parë, nga katër që ishin gjithsej.
Në këtë kohë mbante gradën major thuhet midis te tjerave në librin "Historia e
Ushtrisë Shqiptare", vëllimi i dytë, Tiranë 2000.

Në kohë të rrebelimit
të Haxhi Qamilit, në Mallakastër u krijua Komiteti i Mbrojtjes së Krahinës me
kryetar Bektash Cakranin dhe zëvëndës Ismail Klosin i quajtur nga rebelët me
emrin "Principata e Mallakastrës". Mustafa Aranitasi do të zgjidhej komandant i
forcave të armatosura të krijuara me këtë rast që ishin xhandarmëria lokale dhe
forcat vullnetare për mbrojtjen e krahinës. Më vonë do të ishte në listën e
bashibozukëve, të cilët do ta arrestonin së bashku me qindra mallakastriotë të
tjerë që u ndeshën me hordhitë dhe midis tyre dhe Idris Isufi nga Aranitasi.
Është për tu theksuar se rrebelët kryen tre sulme kundër krahinës duke filluar
nga 25 korriku 1914, vazhduar në 20 janarin e 1915, deri në gushtin e 1915. Ja
çshkruhet në listë-dokumentat e rrebelëve të ruajtura nga arkivi i shtetit dhe
të nxjera në dritë nga Hajredin Elmazi, për M.Aranitasin e I.Isufin e shumë të
tjerë.

...

5-Mustafa Aranitasi-asht nga partizanët dhe majorët e
ish qeverisë. Në qeverinë e formue nga Bektash Cakrani ka qënë antar i komitetit
dhe komandat i shtabit ushtarak.

Arrestue më 30 kallnuer 1330.(janar
1915)

6-Idriz Isufi –nga Aranitasi. Asht nga togerët e qeverisë së Vidit
dhe kapitenët e vullnetarëve të rregjistrue nga qeveria e Bektash Cakranit...


Arrestue më 3fruer 1330. (shkurt 1915)

Enver Hoxha në një nga
fjalimet e tij në lidhje me rebelimin e Haxhi Qamilit, injoron jo pa një qëllim
gjakun e derdhur të krahinave martire të Beratit, Mallakastrës, Tepelenës...që u
bënë prehë e egërsisë, por pa u nënshtruar.

"Ajo ishte një luftë klase e
fshatarsisë së varfër e të mesme kundër klasës së feudalëve, pashallarëve e
bejlerëve dhe agallarëve, pronarë të tokave e privilegjesh në përgjithësi
...ishte një luftë klase, lufta e fshatarëve kundër feudalëve dhe bejlerëve,
natyrisht për tokën..."

Pas shkatërrimit të rrebelëve nga ai që i nxiti
fillimisht, Esat Pasha, në ato vite që ziente dhe lufta e parë botërore, kur
s‘bëhej fjalë më për ushtri shqiptare Mustafa Aranitasi mori pjesë dhe shërbeu
si ushtarak i mirfilltë në forcat e ushtrisë austro-hungareze në zonat veriore
të vendit, ku ndoshta qysh atëhere u lidh më së miri me Ahmet Zogun udhëheqësin,
apo mbretin e mëpasëm të shqiptarëve. Qënia e tij ushtarak i prerë, kryerja e
detyrave të ngarkuara me përpikmëri e rregull bëri që Perandoria sipas
dokumentit Nr.2544, viti 1917 ta dekoronte me kurorën e artë të meritave. Nuk
ishte një rastësi përfshirja e tij me ushtrinë austro-hungareze dhe refuzimi në
atë italianen sido që e para ishte një nga shtetet shkatare të luftës së parë
botërore që sëfundi rezultoi e mundur. Italia fshihte e pregatiste për
shqiptarët shumë prapaskena, të cilat do t’i vertetonte koha një nga një, si
traktati Titoni-Venizello i firmosur më 26 qershor 1919, i cili shihte dhe
lëshime të reja tokash në dëm të Shqipërisë e në dobi ë fqinjëve apo pushtimi i
mëpasëm i Shqipërisë më 1939.

Pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore
Mustafai shihet në krye të 8500 mallakastriotëve ku dhe ka firmosur i pari më 22
mars 1919 në mitingun e Ballshit kundër pazareve të dyshimta e matrapazllëqeve
të Esat Pashës, ku kërkohet me këmbëngulje mosnjohja e këtij renegati si
përfaqësonjës i Shqipërisë. Menjëhere mbas Kongresit të Lushnjës, kongres i cili
denoncoi traktatin Titoni-Venizello dhe largimin e trupave italiane nga Vlora, i
jepet detyra e Komandantit të Përgjithshëm. Më pas merr për pak kohë dhe
drejtimin e xhandarmërisë dhe në qershor 1921 shihet të komandoj një nga njësitë
e ushtrisë shqiptare, regjimentin e dytë në Tiranë, nderkohë që mbante gradën ë
nënkolonelit. Mustafa Aranitasi, kulmin e karierës së tij në ushtri e arriti në
përbërjen e qeverisë së Ahmet Zogut, në të cilën më 30 mars 1923 u caktua në
drejtimin e Ministrisë së Luftës. Këtë detyrë e kreu edhe në qeverinë e
përkohëshme të Shefqet Vërlacit dhe në atë të Iliaz Vrionit në prag të triumfit
të ashtuquajturit Revolucion Demokratik i Qershorit. Në këtë kohë ndaj tij u
muarr masa e internimit në Bari të Italisë më korrik 1924, e pasqyruar edhe në
"Soggiorno degli stranieri in Italia", Nr.732, Bari më 11korrik 1924. Internimi
i tij në Itali na tregon se ai duhet të ketë qënë i kërkuar apo dhe i dënuar
edhe nga autoritet italiane për pjesmarrje në radhët e ushtrisë
austro-hungareze, kur zona jonë herë kalonte në ndikim të njërës e herë të
tjetrës palë, dhe si kufi ndarës fillimisht ishte lumi Vjosë. Në këtë kohë u
thirrën për rekrutim shumë mallakastriotë si në të gjitha zonat e tjera të
vendit nga të dyja palët ndërluftuese dhe ushtarakët ishin të parët që
thirreshin nën armë. Kthyerja e armës ndaj italianëve detyrimisht skish si tu
pëqente ndaj dhe mundësuan dhe internimin e tij, ndryshe ska si shpjegohet
lidhjet e qeverisë jetëshkurtër të Nolit me Italinë e atyre viteve ku po
triumfonte përditë fashizmi (kishte ndodhur marshimi i këmishëzinjëve mbi Romë).
Një dënim të tillë po në Bari të Italisë, por vite më parë 1916-1918 kishte
pësuar edhe bashkpatrioti tjetër i quajturi "luani gjysëm i zbutur" i
Mallakastrës Hysni Toska si pro austro-hungarez. Rasti i internimit të
Aranitasit tregon o guximin e tepruar të fqinjëve për të futur turinjtë ku
deshën ata, o servilizmin e pazotësinë tejskajshme të nolistëve kundrejt tyre
ose siç thamë më lart, thjesht pazar.

Eqerem bej Vlora në librin
"Kujtime 1885-1925" ndërmjet të tjerave në faqen 511 shkruan për zgjedhjen e
Mustafa Aranitasit në detyrën e lart të Ministrit të Mbrojtjes:

"Ministri
i mbrojtjes në qeverinë paraardhëse të Ahmet Zogut pati qënë Kolonel Ismail
Tatzati. Meqënëse ai nuk u zgjodh më në zonën e tij elektorale, Delvinë, u lut
Shefqet Vërlaci që të jepte dorheqjen nga posti; në vend të tij u emërua togeri
Mustafa Aranitasi, një ushtarak i ndershëm dhe i zoti, me aftësi të mira
teknike, por të dobëta politike."

Këtu kemi një lajthitje të vogël të
beut të Vlorës përsa i përket gradës së M.Aranitasit, pasi nuk mund të bëhej një
kapter ministër. Mustafa Aranitasi në atë kohë ishte me gradën nënkolonel dhe
drejtonte një nga foramcionet më të mëdha të ushtrisë shqiptare, siç ishte
regjimenti i dytë i Tiranës. Megjithatë na intereson më tepër ajo që Aranitasi
gëzonte respekt në gjirin e elitës së ushtarakëve e të inteligjencës së asaj
kohe.

Edhe në kujtimet e Sejfi Vllamasit, Mustafa Aranitasi del si një
njeri që rri larg intrigave e lojrave të dyshimta politike të kohës, duke i
mëshuar ashtu siç duhej vetëm detyrës së ngarkuar të ministrit.

"Një natë
ora 22 më vjen në shtëpi Avni Rustemi i shoqëruar nga ministri i luftës Mustafa
Aranitasi... Ishim vetëm të tre. Avniu ia filloi një bisedimi me një parathënie
të gjatë rreth personit të Zogut dhe rrezikshmërisë së tij dhe pas shumë fjalëve
përfundoi duke thënë se: eleminimi i tij ishte një detyrë patriotike dhe nëse do
të pëlqehej nga ana ime vënia e tij në zbatim do të ishte një punë e thjeshtë.
Mustafa Aranitasi nuk foli asnjë fjalë dhe unë nuk e pyeta për mendimin e
tij."

Dhe më poshtë Vllamasi citon:

"Avniu nuk mbeti i kënaqur nga
përgjigja ime... Mustafa Aranitasi nuk foli sërish asnjë fjalë..."

Fakti
është se Vllamasi ishte i përfshirë në një nga atentatet e shumta të kurdisura
kundër Zogut, në atë të Vjenës, ku kurban i Zogut do të bëhej roja besnike e
tij, Llesh Topallaj.

Rikthimi i zhurshëm triumfal i Ahmet Zogollit në
Shqipëri do të bënte dhe rikthimin e tij në jetën politike e shtetërore të
kohës, duke e emëruar si Kryetar i Gjyqit të Përkohshëm Ushtarak me një dekret
të Kryetarit të Republikës më 22 prill 1925. Prej kësaj detyrë largohet me
kërkesën e tij dhe nxirret në lirim përsëri me urdhër të Kryetarit të Republikës
më 31 mars 1927, kur ishte vetëm 45 vjeç. Këtë dorëheqje Mustafa Aranitasi e
bëri sepse nuk ishte dakort për shumë dënime të padrejta në kurris të
kundërshtarëve. Mustafa Aranitasi njihet edhe si një nga vendosësit e qetësisë
në zonën kryengritëse të Mirditës e nxitur kjo nga qarqet shoviniste serbe. Në
kohën që u largua nga detyra ishte me gradën kolonel. Vdiq i harruar më 26 prill
1966 në moshën tetëdhjetë e ca vjeçare në Çermë të Lushnjës, ku e kishin
internuar që nga fillimi i vitit 1945, e thënë më saktë që nga çlirimi i vendit.
Kishte qënë dënuar e burgosur nga Haxhiqamilistët, nga italianët e fanolistët,
por dënimi nga klika e Enver Hoxhës do qëllonte më i egri e më fatali. Kalvarin
e vuajtjeve të tij do tua linte "stafetë" krejt familjes dhe në veçanti djemëve
të tij, Mit’hatit, publicistit dhe satiristit të njohur të viteve tridhjetë dhe
Qemalit, të cilët slanë pa provuar të gjitha burgjet politike deri në agim të
demokracisë. M.Aranitasi do të ngryste jetën "vilave" kasolle së bashku me gruan
e tij turken nga Izmiri Naxhie Gjevgjeli, me të cilën kishin lindur e rritur
katër fëmijë. Ndoshta, ndoshta i vetmi mëkat i rëndë që bëri Mustafa Aranitasi
mund të ishte se i shërbeu pa hile e me përkushtim Armës së Xhandarmërisë dhe
Ushtrisë Kombëtare Shqiptare dhe se (ai ndofta në heshtje) bashkë me fëmijtë e
të tij s’u pajtuan asnjëherë me komunizmin e egër të
stepës.



*Është e vërtetë se emrin e Aranitasit për mbiemër e kanë
provuar shumë për ta mbajtur, por u mbeti vetëm atyre që e vulosën me gjakun e
derdhur, Zenel Xhafo Aranitasi kapedan i 1847-tës rënë në marrjen e kalasë së
Beratit, Ramiz Aranitasi Hero i Popullit rënë në Skrapar më 23 qershor 1943,
Hysen Ali Aranitasi dëshmor rënë në Urën e Erzenit, Bërzhitë në tetor1943, dhe
atyre që u dha vulë pushteti të cilit i shërbyen ose ata që bënin vetë pushtetin
si dikur Arianitët, etj.

Vazhdojme me satiren dhe humorin e
Bujarit...


Bujar Muçaj Marshi i tullacëve* (Projekt marsh -
humoristik)",
Ka patur vite të mamuthëve,
Por kohë të tyre s’pati kurrë"
Kadare

Shtohen çdo ditë si dikur pirgjet
Që rriteshin gurë mbi
gurë.
Do ketë të tullacëve vite,
Por kohë të tyre s’do ketë kurrë.


I sheh gjithkund, me qafë të trashur
Rënduar nga zinxhirë me
arë
Ku reflektojnë mbi tullë të majmur
Si hëna e brishtë mbi
bunar.

Ky marrsh i tyre që po qëndisë
Në këtë natë dimri kur
veson
Më thotë me ta do jesh në listë
Për disa vjetë, mbase më
vonë

Në se do jem... me orgjinalët
Që kanë dy mëntë në atë
kungull
E mbi ata si gjeneralët
Të bëjë ca hije përmbi rruzull.


Shtohen çdo ditë, e sjellin fat
Tullacmania gjithë ajo
shpurë.
Flitet për vite të tullacëve,
Por kohë të tyre s’do ketë kurrë!


As prinë gjer dje revolucione?
E prijnë dhe sot në rrok e
xhas...
Falangat e tyre apo legjionet
Veç bëjnë përpara, asnjë këmbë pas.


Po në legjenda, mitollogji,
A s’janë pa-lesh-ët kripa vetë?
Gjer
botën mpleksin me orgji
Sa zor e del nga ajo rrjetë.

Kjo modë e re
tullacërie
Dëborë e rreme në vitrina
Ashtu-kështu, por ka dhe
hije
Alla Lenin, Duçe, Polina...

Alla Beckham, Hrushov, Myslym...

Që nga La Manshi në Jakohamë
Forxa tullaca, yxhym, yxhym
Na dhëntë
tulla - lavdi dhe famë!

Kjo tullë e tyre, tempull dite
Ku mbi të
falen e mbahen shtete
Simbol, hob, modë elite
Nëpër stadiume, bursa,
bankete...

Zgjatet përditë vargan i tyre
Një kontinent në
miniaturë.
Do ketë ca vite të tullacëve
Por kohë të tyre s’do ketë
kurrë!


*Ky marsh mund të shoqërohet me mjete rrethanore muzikore
shtëpiake si, kazanë tunxhi alumini, bakri.., tepsi, tiganë, lugë, garuzhda,
qebap...

Bujar Muçaj

Libër i ri historik i shkrimtarit Bujar Muçaj, "Aranitasit dhe Mallakastra midis
legjendës dhe të vërtetës".

Nxitoj për të patur privilegjin e lajmëtarit
të parë, për daljen këto ditë nga botimi të librit të parë me karakter historik
të shkrimtarit të njohur, Bujar Muçaj, "Aranitasit dhe Mallakastra midis
legjendës dhe të vërtetës". Nuk janë pak, por 224 faqe të mbushura me fuqinë
tërheqëse, këtë rradhë jo të fjalës së fabulës dhe humorit tipik të autorit, por
të fjalës që flet me gjuhën e historisë, të arshivave të kohës, dokumentave
adekuate të ngjarjeve, momenteve e kthesave epokale, deri në trashëgiminë e
krijimtarisë në prozë e vargje me autorë të njohur dhe anonimë. Nuk kam qëllim
futjen në brendësi të faqeve dhe analizave të temave që trajton autori, gjë që
është në dorë të njohësve më kompetentë të kësaj fushe hulumtive të pashtershme
historike, por s'mund të rri pa theksuar meritën e pamohueshme të autorit në
përdorimin e metodës analizuese e deduktive, e ndërthurur kjo me aftësinë
bashkangjitëse të krijimtarisë letrare në prozë e vargje. Autori i shpëton me
sukses rënies në grackën e bukurisë dhe fuqisë së vargut, që shpesh kthen në
legjendë dhe mistifikim një ngjarje dhe heronjtë e saj, kur është fjala e
ballafaqimit me të vërtetën historike. Por, me nuhatjen e krijuesit, di të
thithë prej thellësisë së vargut, atë që ai ka marrë vërtet nga realiteti, për
të qënë sa më afër këtij realiteti në trajtimin që i bën fenomenit të kohës në
fjalë.Më duket se po më rrëmben dhe mua brendësia e librit, duke mos mbajtur
fjalën e fillimit, por kështu ndodhka po të kesh në dorë këtë vepër vërtet
tërheqëse të Bujarit.Për pak harrova të them, që ky është vëllimi i parë i
librit, pra në vazhdim pritet i dyti, që siç thotë Bujari, prapë mbetet portë e
hapur për më tej, ashtu si vetë historia shqiptare.
Për kuriozet po jap dhe
disa të dhëna të tjera. Libri ka për recensues, dr.Luan Zyka dhe dr.Evis Qaja,
redaktor z. Nuri Plaku, kurse kopertina nga Edlir Poda.Botimi u realizua në
Entin Botues:"D.I.J.A.-Poradeci".Po e mbyll lajmërimin tim me një pjesë të
shkëputur nga parathënia e studjuesit, dr. Stavri Dajo."Një gjë do të them me
bindje:është një libër që lexohet me endje, me dëshirë dhe me kureshtje deri në
fund. Të mëson dhe të bën të mendosh. Libri i tij, pa dyshim, është një trajtesë
e thukët dhe, si e tillë, një pikë referimi në bibliografinë për Mallakastrën".

Nga Bujar Muçaj

Bujar Muçaj


Me Stalinin dhe
në…




“Me Stalinin” ka shkruar më duket mua një libër goxha të
trashë ai i madhi fare, por edhe unë me që jam me një këmbë në varr po i lë
popullit ca tufëza të shpërndara kujtimesh, se aman ete s’kam ç’të lë,-nisi
tregimin e tij xha Çomja.
Që thua ti, ka qënë pesëdhjetenjëshi kur i hipëm
anijes luftarake e shkuam në Sevastopul. Atëhere unë isha kapiten anije. Shkollë
nuk kisha, por ashtu vjedhurazi kisha mundur të mësoja dhe gjer në atë kohë
s’kisha ndjerë ndonjë pengesë serioze nga shkolla. Me që anija do të rrinte dy
tre muaj sa t’i vinte radha për rimont, ne bënim shpesh vizita nëpër fabrika e
uzina të ndryshme në qytete të shumë republikave sovjetike. I hipëm trenit o
vëlla e ec e ec e s’ka të sosur me ditë e me netë mezi arritëm në Moskë. Hajde
Moskë për kokën e Moskës. Një ditë futemi për vizitë në Kremlinin e veshur me
mure e jeshillëk në çdo cep, kur ç’të shikoj, ulur në një stol të drunjtë , nën
një bredh , vetë babai i proletarëve Stalini po tumoste me çibuk, duke më
kujtuar në çast të vetmin personazh që njihja nga letërsia ruse Taras Bulbën. Do
të thoni ju, dhe ti krahësim gjete të bëje more Çome. Ku Stalini i madh dhe ku
Taraz Bulba.
-Do ta takoj, - i them shokut nga Lushnja që e kisha dhe
zëvëndës kapiten, me të cilin ndodhesha atë ditë.
-Mos se do të na marrësh më
qafë, do të hamë ndonjë plumb nga rojet e tij, është kokë bote Stalini e s’është
do ku do.
-Lushnjari iku, duke më humbur nga sytë midis pemëve të shumta
ndërsa unë u nisa ballëlartë.
Kur isha afruar rreth pesë metra dy ushtarë,
shula të gjatë kryqëzuan pushkët e tyre përpara meje, për të mos më lënë që ë
ecja më tej.
-Lëreni, tha Stalini, -dhe tundi të dyja duart drejt meje në
shënjë mikpritje.
U përqafuam gjatë sikur të njiheshim prej një kohe të
moçme.
-Nga je?-më pyeti.
-E nga të jem a mos qofsha, nga vendi i
shqiponjave jam, Çome më quajnë, me gjithë opinga i gjatë 157 -i thashë.
-Mos
je nga fshati me tre gërma, -më tha duke e shoqëruar fjalën e tij me një të
qeshur të lehtë, gjë që i nxori në pah disa dhëmbë të veshur me flori.
-Jo!
Unë s’jam që andej, por afër e kam – i ktheva përgjigje jo pak i çuditur.
-Në
anët tuaja më kanë thënë more Çome se e pinë rakinë me çizme.
Qesha dhe i
thashë aty për aty:
-Jo me çizme more baba Stalin, por me opingë! Megjithatë
po më çudit se ku i dini ju gjithë këto hollësira.
-Ai i madhi, juaji, Verua,
sa herë takohemi këtë punë bënë. Do të bëjë, më thotë një ekspoze të shkurtër të
historisë së Shqipërisë dhe ja fut dy a tri orë, sa mua shpesh, që më vjen turp
ta them, më zë gjumi.
Pas disa minutash vjen një bionde e bukue e gjithë
delikatesë na pyet se ç’dëshironim të
pinim:






-Mirserrini, ç’dëshëroni të pini shoku Stalin
dhe shoku...!?
-Çome-plotësova unë fjalët e bukuroshes.
-Mikun pyet të
parin, -ndërhyri Stalini.
-Një dopio koçimare,- i thashë biondes duke i
shkelur syrin.
-Ç’është kjo koçimare more Çome!?-u bë kureshtar Stalini duke
lëvizur paksa trupin.
-Ja si them,-nisa shpjegimin,-është një pije kombëtare
shqiptare, që kur e tepron në të pirë pas dy javësh të del pija, dhe kokën duhet
ta lidhësh me peshqir se s’të lëshon lehtë dhimbja.
-Koçomelo për fat të keq
nuk ka, ose mund të themi s’ia kemi dëgjuar emrin,-qeshi në fund të asaj
ligjërate e ëmbla bionde nga shqiptimi jo i drejtë i pijes së famshme.
Kështu
që desha s’desha pimë të dy ç’porositi Stalini , vermuth nga Skocia.
Me që u
bëra i njohur në Kremlin, një ditë me katër shokë ja morëm siç dimë ne këngës që
u tronditën njerëzit dhe muret e lashta. Një nga kokat e udhëheqjes ruse më
duket se Malenkovi vete me vrap drejt e tek Stalini dhe i thotë ashtu i mbytur
në djersë:
-Shqiptarët i ka gjetur një gjëmë e madhe dhe janë mbledhur kokë
më kokë e po qajnë aty poshtë nën hijen e bredhave. T’i dëgjosh të këputet
shpirti. Duhet të bëjmë diçka që t’iu lehtësojmë dhimbjen.
Stalini që
ndonjëherë më kishte pyetur edhe për doket e zakonet tona, s’kishte harruar të
më pyeste edhe për këngët, kishte vënë buzën në gaz dhe i qe drejtuar
Malenkovit:
-Di t’ia bësh eeeeeeee ti Malenkov! Në di shko e bëjë iso me ta,
pastaj është mirë t’i lësh në hall të tyre, se kështu e kanë ata, kur qajnë
duhet të mendosh të kundërtën, - më ka treguar Çomja shumë të fshehta e të
pafshehta të tyre, ndaj di një çikë më tepër se ty unë.
Në një takimet e
shpeshta me të në një kopshtet e vilave të tij në Krime, ku zakonisht kalonte
verën, e dini ç’më tha:
-Kemi vendosur more Çome që me rastin e festave të
tetorit të dekorojmë. Do të japim dy dekorata, atë të luftëtarit trim të luftës
së parë e të luftës s ë dytë.
-Dakort jam –hyra në bisedë unë, por atë
dekoratën e luftës së parë nuk e dua, se atë vit kam lindur.
Stalini më pa n
ë sy me qortim, pastaj vazhdoi qetësisht fillin e nisur të bisedës së
tij.
-Të takon o Çome se je sua trimi, të takon e ta gëzosh!
-Po qe ashtu,
- u hodha, -më jepni dhe dekoratën e luftës së tretë botërore.
Plasi e
qeshura.
-Dëgjo!-më tha,-dekoratat do t’i verë në gjoks vetë ai i madhi juaj
në Tiranë, dëgjova thuaj, -dhe Stalini u ngrit dhe dy hapa më tej shkundi
çibukun në trungun e një peme që s’ia mësova emrin ndonjëherë. Kur u kthye pa u
ulur ende e pyes:
-E vërtetë është se e ke goditur Nikita Krushovin me çibuk
në kokë?
-Dëgjo!- më tha se të kam si Leninin, ja kam frikën atij rrufjani
Hrushov, një e goditur me çibuk s’është gjë, ai meriton karamangjollën. I
aprovova në heshtje gjithë ato që tha për Nikitën dhe pasi pashë se atë po e
vinte gjumi poshtë ua bëra me shënjë rojeve ta merrnin brenda.
Pasi u
largova nga përfundimisht nga Rusia, shkëmbyem nja dy-tre herë letra e
telograme, por vetëm kaq. Më pas ai vdiq dhe me dekoratat e mia nuk di seç u bë.
Më kanë thënë se njërën atë më të madhen në peshë e mori Enveri ynë dhe tjetrën
ia dha shoferit t ë tij. Kur vdiq Stalini zia e madhe që pushtoi rruzullin hodhi
flatrat edhe në fshatin tonë. Nëna ime e gjorë Hafizeja e lidhi shamininë e zezë
kokës, të cilën e mbajti për dyzet ditë dhe vuri kujën në shtëpi sikur ta kishte
djalën e saj:
Të keqen nëna o Stalin.
Shokë i ngushtë me Çomen tim.
Me
këto dy vargje shumë domethënëse e mbylli bisedën Çome shekullori, duke më dhënë
dorën për tu larguar në shtëpinë e tij. Dhe unë s’
kam ç’të shtoj tjetër në
letër. Ndonjë ditë të mirë kur të jetë “esëll” do ta “kurdis” mbase më tregon
ndonjë ndodhi tjetër me kripë e piper nga jeta e tij apo nga lidhjet e tij me të
mëdhenjtë që shpesh nga kokat e tyre të mëdha varej fati i kokave të vogla që
nga stepat mongole deri në Adriatikun tonë.



...Kinë me
Maon



“Do të shkosh Çome, do të shkosh, Partia ka besim të veçantë
tek ty, e dimë që s’ke haber nga këto punë, por me ndihmën e Partisë do t’ia
dalësh mbanë. Pastaj ke ke pak përvojë nga vizita që bëre në Bashkimin Sovjetik
këtu e vite të shkuara.”
Këto më tha ministri pa portofol në zyrën e tij atë
ditë shtatori të gjashtëdhjetreshit.
U nisëm me ballonë. Që të mos kisha të
përziera piva hapje për gjumë, kështu që se ndjeva udhëtimin. Në Pekin na pritën
një lumë i stërmadh njerëzish me banderola e lule të shumta dhe të gjithë
këndonin në kor, “Lindja është e kuqe”. Midis mijra porttreteve të Babaxhanit
tonë e të Maos dallova dhe tre apo katër portete të mitë.
Eh, Çome, Çome i
fola vetes, deri në Kinë të vajti fama dhe nami. Më vonë mora vesh se ato
portrete i kishin mbajtur në dorë për të më bërë qejfin punonjësit e ambasadës
sonë në Pekin. Pas dy ditësh u rregullua të takoheshim me kryetarin Mao se ditën
e ardhjes sonë kishte qënë për peshk.
Erdhi dhe çasti i shumëpritur. U futa
me ndrojtje pas shoqëruesit Çen, një kinez topolak që kishte mbaruar studimet në
Tiranë. Ç’të shikoj, Maoja qe shtrirë mbi një divan si i vdekur. Desha të jepja
kujën, por gishti tregues i Çenit tek hunda më bënë që të mos e merrja një
veprim të tillë. Pastaj Mao u ngrit, hapi të dyja krahët, lëvizi këmbën e
djathëtë si të godiste topin, më pas me të majtën, u hodh me të dyja këmbët
mbledhur pupthi dhe në vazhdim u sul drejt nesh si të bënte luftë me shpata. Unë
rrija si buf i ngrirë në mes të dhomës dhe po prisja të merrja sinjal nga
shoqëruesi se ç çdo bëja më tej. Çeni mu afrua duke më thënë në rrëzë të
veshit:
-Tani me të vërtetë mbaroi.
-Si mbaroi!,-sa nuk ulërita unë, -sot
e gjeti për të ma lënë peng tërë jetën.
-Shët- ma bëri me shënjë Çeni, duke
më pëshpëritur: -mbaroi gjimnastikën desha të them, ushtrimet marciale që bënë
shpesh herë në ditë.
-Këtë më thuaj o të pifsha dollinë, ju ktheva duke i
shtreguar dorën.
Pasi u bë ceromonia e njohjes e stërnjohjes, ç’ta zgjasim më
tej, Maoja i tha Çenit:
-Na lërë vetëm me Çomen.
Unë s’prita të fillonte
ai, por i zgjata përpara një listë të madhe me kërkesa, nga që se kisha palosur
dot se ishte tepër e madhe e kisha bërë në formë ruloni.
-Çe këtë,-u habit
ai,-dacibao!
Lista rulon u hap duke zënë krejt tavolinën.
-Ma dha qeveria,
jepja kryetarit Mao këto kërkesa.
Maoja qeshi dhe më pas asaj qeshje ironike
vazhdoi:
-Nuk i lexoj fare o Çome, se i di përmendësh që nga pesdhjetegjashta
më duket, që jemi lidhur si mishi me kockën me ju, por kjo listë që ke prurë ti
si shumë e madhe dhe e fryrë është!
-Deomos -ju përgjigja unë, -prandaj jemi
miq.Hallet me miqtë do t’i qajmë.
-Do t’iua dërgojmë të gjitha o Çome, do
t’iu dërgojmë një kombinat tekstili, por do të m’i thuash atij Cekes së Beratit,
e de Ceke qerosit që kur të kem vdekur unë mos ta këndoj atë këngën me qesëndi,
“O Berat ç’e pate fat, bëre goxha kombinat”, jo vetëm atij, por të gjithëve ju,
dhe ty o Çome, se byçën doku i atij kombinati do t’ua mbulojë.
-Ç’është ky
Cekja më qafsh,! -shpreha habinë unë,- ta kap e t’ia bëjë veshët si lëpushka
misri.
-Lëre, lëre, -më qetësoi kryetari, -tani është me baluke, por më vonë
do t’i ketë tullë, të thashë njëherë, kur të kem vdekur unë, aty pas
shtatëdhjetetetës.
-Prapë s’po të kuptoj! -ndërhyra, ku e di se ç’do të ndoth
më vonë?
-I di o Çome, i di kryetari, i di të gjitha, vërtetë jam komunist,
por jam edhe magjistar. Tek unë kanë fole të gjithë që nga Konfuci e deri tek
Stalini. E parashkoj të ardhmen unë. Ja e shikon këtë qelq si rruzull, këtu më
dalin të gjitha. Edhe armiqtë që këtu i zbuloj unë. Edhe se’ç ndihmë do t’iu
jap, ky rruzull do të më thotë, sa dhe kur ose kurrë!
-Për Fierin dhe
Lushnjën se i bie të jem komshi me ta ç’do të bësh? Të lutem vërë dorën në zemër
o kryetar,- fillova unë të qaesha dhe me këtë rast t’i kërkoja një nga pikat që
më kishte dhënë qeveria në atë listën rulon. Domosdo më takonte të këmbgulja si
zëvëndësministër i industri - minierave që isha paraqitur(komanduar sa për
vizitën) ndërsa merresha me të vërtetë pas ikjes nga kapitenllëku i anijes, me
shpërndarjen e kuadrove të lartë nga veriu në jug, atje ku kishte nevojë vendi,
sa do që isha vetëm me shkollën e dyfekut.
-Dëgjo këtu,-e mori fjalën kësaj
here më butë. -Për Fierin të jap fjalën se do t’i dërgojmë këto ditë Azotikun,
ndërsa për Lushnjën do të dërgojmë më vonë atë të plasmasit. Me që kam dëgjuar
se janë punëtorë të mirë po u çoj një vapor me kazma e lopata.
-Dakord
jam,-fola dhe u zgjata drejt tij për ta puthur në ballë.
-Ndërsa krahinës
tënde o Çome vëllai do t’i dërgojmë nja dy vagona me stema me fytyrën time. Le
të vërë çdo njeri nga juve sa të dojë. Do tu dërgoj edhe ca kapota ushtarake e
ca dyfeqe se kaq doni ju e bëni përpara, tutje, por ama me një kusht mos t’i
mbani të gjitha për vete. I jepni ca Mallakastrës e ca Skraparit se u bëhet
qejfi dhe atyre.
-Aman o Mao!- ju luta, -plotësomë edhe një dëshirë tjetër se
kemi ca shokë të mirë nga Përmeti, dërgo ndonjë edhe për ta
-Përmeti,
Përmeti, Përmeti....ah po,-tha Mao duke e rrutulluar gjithandej rruzullin e
qeltë që mbante në dorë. -Ah po!, -vazhdoi -janë ata që u bien qemaneve, janë
qjfllinj të ahengut. Le tu dërgojmë ndonjë gërnetë e ndonjë def, u del e u
tepron atyre .
Sa mbaroi së foluri, u ngrita menjëherë në këmbë e nisa t’i
lexoja disa këngë për të, të bëra nga populli ynë. Për njërën që e pëlqeu më
ndërpreu e më tha:
-Pa përsërite edhe njëherë këtë të fundit .
Dy luanë që
ka sot bota,
Një Azia një Evropa...
Më ndali përsëri duke më
thënë:
-Mirë një luan jam unë, po tjetri kush është o Çome?
-Legjendari
ynë, i pagjumi ynë, ditëshumi ynë-ia ktheva.
-Pse ashtu thotë ai , që është
luan, le që nejse, nejse. S’ka ndonjë krahësim më të butë se krahësimi me
egërsira s’më pëlqen.
Ç’t’i thoja! E mbylla gojën jo se nuk gjeja se me çfarë
kafshe ta krahësoja, por s’më dukeshin me vend zëvëndësimet në teks. S’ma nxinte
dhembi psh, të thosha , dy buaj, dy derra, apo dy maçokë ka sot bota. Ndërkaq u
hap njëra derë dhe brenda u futën pesmbëdhjetë vajza si yje, kështu dhe
muhabetin e luanëve e harruam.
Vajzat mbanin në duar shporta me lule dhe
nisën të këndonin në dy gjuhë, në shqip e kinesçe.
Mao më goditi lehtë në
sup. Ktheva kokën.
-Të pëlqejnë?- më tha.
-Më pëlqejnë sa s’ka, -u lëpiva
unë si dhelpra para pulës s ë majme dhe i them në vesh. -Amerikanët shkruajnë se
ti ke arem dhe shkon me to kur të doj qejfi.
Mao qeshi, por e qeshura e tij
ishte tepër e hidhur.
-Mos u beso përrallave të amerikanëve.
Në çast grupi
i vajzave yje nisi të këndojë internacionalen që me këtë rast do të thoshte
shkoqur se dhe takimi ynë po merrte fund. U ngritëm dhe unë me kryetarin në
këmbë, me grushtin ngritur nisëm të këndonim sejcili në gjuhën e tij, apo të
bënim sikur të këndonim, se shumë herë zërat tanë stononin me ato të vajzave.
Për Maon nuk e di nëse e dinte të plotë teksin, por unë për vete dija vetëm dy
vargjet e para e rreth tyre sillesha si dielli rreth tokës ose më shqip si
kapaku rreth tenxheres. Ky ishte takimi i vetëm me të, por edhe i paharrueshëm
për mua, me të cilin nuk do të takohesha më fizikisht, por në një mënyrë tjetër
shumë enigmatike vite e vite më vonë -e mbylli tregimin e tij xha Çomja.

Nga Bujar Muçaj


Në zbritje





Çoç kishte ndodhur
në udhëheqjen e lartë, atje në Tiranën e kuqe. Tradhëti e madhe thoshin, dhe
vetë ministri me shumë portofole, dikur pa portofol që më kishte nisur në Kinë
kohë më parë më thirri urgjend në zyrën e tij.
-Nuk i kemi punët mirë, -u
zbraz që në fillim. Ka marrë të krisur, seç ka dalë një grup komplotistësh nga
radhët e birosë të lidhur me kinezët dhe kam frikë se mos të kanë futur në listë
edhe ty si bashkpunëtor. Nuk e di çfarë të them more Çome, por vetë ai i madhi
më tha të vije dhe kërkon të flasë me ty. Dëgjo! -se mos të thotë goja nga frika
emrin tim se na more më qafë pastaj. Tani shko, por me mënd në kokë
ama!
Shkova me një frymë i shqetësuar se nuk ishte e paktë të vinin damkën e
armikut e të tradhëtarit të kombit.
-Erdhe o Çome?-më tha “Zeusi”dhe në këtë
kohë goditi me vrasësen plastike një mizë që zhurmonte mbi një pjatë me rrush në
tavolinën që binte menjëherë në sy nga forma si yll.
-Erdha, mos ardhça -i
ktheva përgjigje me kokën ulur, duke u dridhur e tëri si ai qëngji para
ujkut.
-Ata kinezët s’po na dalin burra të mirë, dhe ti më duket siç e kam
shkruar edhe në ditarin tim, ke qënë ca ditë atje, gjoja si zëvëndësministër i
industrisë, u takove atje edhe me “timonierin” e pagabueshëm Mao. I thuaj troç
Partisë në ta mbanë, se mos ke shkelur mbi ndonjë dërrasë të kalbur, apo mbi
ndonjë bajgë se të mori dreqi dhe e theve qafën pastaj, do të thiesh ashtu si e
kanë thyer qafën të tjerë para teje.
-Se ha Çomja atë **** ulliri o
komandant-iu përgjigja dhe nuk preferova t’i thoshja shoku Enver, pasi më dukej
vetja si para një gjyqi të vogël, të parakohshëm dhe fjala shok mund vetëm të
prishte punë, ndaj e thirra si në kohë të luftës që si do të ishte ai mbetej
gjithmonë në distancën e komandantit ndaj një “dezerori” siç mund të quhesha
unë.
-Fol, fol!- e mori sërish fjalën ai-ashtu të thom u, mos i mbaj të
fshehtë Partisë, asnjë gjë se ndryshe do të ma hash atë të gjatin se dhe Partisë
me të futur ia ke patur ti.
-Kë të gjatë?-ndërhyra unë i bërë piperkë e kuqe
në fytyrë
-Atë more, ah që s’po në kujtohet tani.
-Panxharin e Maliqit
-fola me gjysmë zëri dhe prisja të më thoshte:Bravo e gjete!
-Jo more Çome
nuk e gjete, nuk është panxhari dhe as sallatori, është ca më i gjatë dhe në
krye është i kthyer ashtu si krrabë, padyshim që është edhe më i
hollë.
-Shkopin e policit -thirra si Arkimedi Eureka, i zhytur në thella, për
të gjetur enigmën që po mundonte aq shumë komandantin. Vetja po më dukej në ato
pak çaste si të isha në një konkurs dhe jo dosido, duke harruar se nga ai takim
mund të dilja edhe si Ali pashë Tepelena pa kokë a më keq, pa varr, pa nam e
nishan. Të paktën tepelenasi i kishte dy varre.
-Qafën e patokut o Çome se
tani m’u kujtua, por ajo është lule e kaluar lules para atij që të merr drejt e
në ballë.
-Partia e di, por ti komandant març nga ditët tona e tu bëftë dita
njëmijë-fola pa e vështruar në sy. Më hip një e qarë e lotët nisën të binin
sumbulla-sumbulla mbi tapetin e kuq.
-E boll u përlote e ta dish se s’jam
dakort me tia -vazhdoi i nxehur dialogun me mua, duke tundur dhe kokën në shënjë
mosaprovimi, -ti ditët e tua dhe unë të miat, ashtu de, pastaj mos na del se i
ke premtuar “Matufit Mao” për ca ditë se tani i duhen atij, se është duke
vdekur. Mirë, mirë o Çome,-vazhdoi ai-do të çojmë në bazë, jo në bazë anijesh
siç shive ca kohë. Na ta bësh dhëmbin! Në baltë, direkt në prodhim, që të nxërë
daulle e kokës. Në dalç i përlyer e di seç të pret, s’është nevoja të ta them.
Në prodhim që thua ti, do të kalitesh se ke nevojë ca, se qafa të është trashur
e të është bërë më e trashë se e demave të kooperativës që i mbajnë vetëm për të
mbarsur lopët. Ndaj të falenderosh Partinë dhe mua pesonalisht, që po të japin
dorën dhe nesër të vesh që me natë atje ku të kemi çuar na biroja. Një ndjenjë
frike, por edhe gëzimi ma përshkuan trupin në ato çaste, por më shumë ndjeja
gëzim se nuk ishte e lehtë të dilje pa u lagur nga ato listat, ndaj një këngë më
doli vetiu nga goja, apo ishte përgjigja e falenderimit që ma kërkoi komandanti
vetëm dy minuta më parë, sot të them të drejtën s’jam në gjendje t’i
ndajë:
Rrofsh o komandanti inë
Doli fjala që na the.
Mirë po sa u nisa
për të dalë nga studioja e tij, një lëmsh m’u mbështoll në grykë e s’po flisja
më. Provova t’i thosha mirupafshim “portierit”, por goja s’m’u bind.

Ç’
më gjeti kështu!-pyesja veten, tani në pleqëri e gjei të mbetem gagaç. Në shtëpi
ishte vënë kuja, por unë plus hallit tjetër gagaçllëkut ç’t’i bëja ?
Të
nesërmen u paraqita për të marrë detyrën e re, drejtor në një ndërrmaje ku
shumicën e përbënin gratë. Salla ishte mbushur plot, kuptohet me gra. E ndjeja
veten si të isha ulur, mbi gjemba sepse i druhesha bindjes së gojës pa sa për
atë të dënimit tim fundi- fundit punëtorët e mi qenë
Dëgjoja gratë që
pëshpërisnin me njëra-tjetrën:
-Domethënë ky na qenka shoku Ço-Ma-Nge o mos
duroftë! E morët vesh pse e sollën këtu? E ka dashur t’i a fus partisë ujin nën
rrogos rrufjani, pa le pa le e kishte ca dorën të gjatë me ato kinezkat.
E
bela me këto gratë, mendoja duke dëgjuar bisedat e tyre. Mirë që më akuzojnë për
të pandershmen, por edhe emrin ma kthyen si të isha kinez. Një tjetër thoshte se
në Kinë, Maoja me Çunë dhe Du Bi Unë më kishin bërë për vete, ndaj më kishin
sjellë këtu për tu edukuar nën çekanin e kllasës.
U ngrita.
Kam ardhur
këtu t’ju drejtoooooj juve, ndaj nuk dua pooooshtë e lartë fjalë pa bukë. Mos ma
hani bbbbbesën. Dua bashkë të qqqqqqqqqajmë hallllet tona, ndryshe...
-Duket
qenka racë e zgjuar- më përqeshi një bukuroshe që kisha përballë, duke i zgjatur
tamam si unë rrokjet e fjalës së fundit
-Do biografinë time ti shoqe? Gjyshi
im ka qenë mutttttttesarif në kohë të B aba Qemos, babai i m ishte një
kaaaaaaarrocier i ndershëm. Edhe unë s’jam kaaaaaqol fare, jam njeri me nder e
ssssssedër. Të punosh mes grave e të dëgjosh porooooositë e tyre, prapë është
muuuuuuundësi për të ecur para.
Gratë zunë të qeshnin. Ika e lashë sallën që
gumëzhinte duke folur nëpër dhëmbë për to: “Ju keni futur shejtanin në shishe e
jo më një Çome”
Kaluan ditët e para, javët, muajt dhe u bënë tre vite në atë
kolektiv deri sa dola në pension. Goja sa vinte e më bindej sai puna e asaj
mushkës xanxare pak e nga pak. Me djersë e mund ia ndryshova faqen ndërrmarjes,
sa gratë zunë e betoheshin për kokën time. Qafa e pastokut s’më doli dhe aq keq
se pati nga shokët tanë që hëngrën tetëdhjetëlekëshin(plumbin) kokës. Kur iku
komandanti nga kjo botë vajta dhe unë e i çova një tufë me lule mbi të. Po
bëhesha gati të ikja kur dëgjoi një zë që po vinte poshtë
mermerit.
-Çome,Çome! Sa burrë i mirë që jeshe, por unë dhe biroja kam bërë
ca gabime me tija. Dekoratat që të dha Plaku i Moskës njërën e mbajta unë e
tjetrën ja dhashë shoferit tim që të mburrej kur të vente në fshatin e tij. Edhe
atë të gjatin a të gjatën nga unë e hëngre, por ia shpërbleve Partisë.

Amanet Partinë seç po ndjej që lëvizin ca hije ashtu tinëzisht në kurris të
saj. Ngrita grushtin lartë duke i thënë:
-Të betohem o komandant se do të jem
deri në vdekje me ju,. Kur zura fjalën vdekje në gojë, dëgjova përsëri zërin e
tij, por kësaj here më të largët:
-Epo ditët ia fale Maos, s’m’i fale mua.

-Hajde o burrë boll u zgërlaqe, -dëgjova të më thotë ime shoqe në vesh(në
vesh se kishte Çeçua biçak. Përreth nëpër varre silleshin kalecat). Nxito se ai
ishte që të hoqi nga kolltuku e të vërviti baltrave të Myzeqesë.
-Atë e di
Partia, komplotiste- i thashë gruas(dhe unë në vesh se eheeee biçaku i Çeços
ishte me dy presa) në kohën që ajo po më tërhiqte prej kollares.
-Jo moj jo,
nuk iki unë që këtej!
Në këtë kohë gjeta një moment dobësie në duart e saj
duke i lënë hijen e duke u shtrirë sa gjerë gjatë mbi varr të
legjendarit.
-Ej ti rrip!-dëgjova një zë të ngjirrur mbi kokën time- do të
ngrihesh të qerohesh që këtej apo si e ke hallin!? Dëgjo! Aty poshtë është një
varr bosh, nxorën një të padëshiruar para ca ditësh, meqë ke dëshirë po të
hedhim dhe ty atje, se është gjunah të ngelet bosh.
U çova, kapa gruan prej
krahu e bëra teposhtë Tiranës. Që atëhere s’kam vajtur më në Tiranë. Kohë tjetër
solli pas nëntëdhjeta, dhe ne se hedhim dot çapin me ritmin e saj o tu bëftë
pepja. Gjatë kësaj kohe më ngarkuan me një detyrë goxha të rëndë, atë të
kryetarit të përvuajturëve politikë. Ndejta ca kohë e më pas ika. Për këto do të
dëftenjë ndonjë ditë tjetër. Ti -m’u drejtua mua -shkruaj këto se je kalemaxhi e
do t’i duhen historisë, si do që unë Çomja s’isha ndonjë figurë kushedi se
çfarë, paçka se ndonjë thotë për mua se mos të kisha ngrënë atë qafën e patokut,
ndoshta do të isha president i
sotëm.















Erdhi dita
të ngrihemi


-Çome, Çome!-ngriu o derëzi se rrëmujë e madhe është bërë
në sheshin e qytetit tënë.
-Ç’thua moj lugate se më trembe, gjakun ujë ma
bëre- i fola gruas me inat dhe desha s’desha u çova nga krevati ku isha shtrirë
e po lexoja për të perstën herë një libër për fëmijë, “Lepurushi
veshkaushi”.
Hapa dritaren ku puhiza më solli deri aty
thirrjet:Liri-Demokraci. U vesha e dola. Ora ishte rreth njëmbëdhjetë. Sa hapa
derën në fun d të shkallëve më prisnin dy burra që së largu i njihja, por pa
këmbyer një fjalë me ta. Më kapët prej krahësh duke më thënë:
-Po ku je more
Çome, se s’kemi lënë vend me të kërkuar, vate dielli tre hostenë e ti akoma fle.
Brodhëm gjithandej e mezi të gjetëm. Je mbyllur në shtëpi si ariu në shpellë, ke
frikë se mos të rrëmbejnë.
-Ç’ju kam bërë unë o të uruar!?-fola i
friksuar.
-Hajde na pri, po rrëzojmë atë që na rrinte si hije e keqe kaq e
kaq kohë. Gjindja është ngritur, do të bëhet dhe një miting ku do të flasim edhe
na si të persekutuar. Para se të vemi atje, nuk do të na e prishësh, kemi një
mendje, duam të ngremë që sot shoqatën e të përvuajturëve apo të persekutuarëve
siç thuhet shpesh. E dimë se ai qeratai në Tiranë s’të kishte me sy të mirë ndaj
të degdisi baltrave të Tërbufit.
Desha ta kundërshtoja e të thosha se s’më
takonte mua ai nder, por ma mbyllën gojën.
-Tjetër njeri përveç teje s’vëmë,
njeriu ynë je, botën e ke parë me sy, ne të paktën deri në Roskovec bie fjala e
kemi hedhur çapin.
Ndërkohë në derë u shfaq plaka ime, e cila duke më parë në
mes të dy burrave që si njihte ia dha ulërimës:
-Lëreni Çomen e gjorë, që ju
lëntë zoti pa sy, ç’iu ka bërë ai që edhe breshkës kur i del përpara i
thotë-kalo!
-Më marrin për mirë, po futu brenda se do ftohesh s’kam ku të
gjejë plakë tjetër që të më ngrohë krevatin- i thashë duke buzëqeshur.
Rrugës
veshët më gumëzhinin dhe para syve herë pas here më bëheshin e më dilnin tërë
udhëheqja me fytyrë ufosh të lidhur dorë për dorë dhe unë mes tyre që doja të
dlja e s’dilja dot. Më bëhej vetja si të isha kec e veç blegërija be, be,
be.
Të gjithë më nxirrnin gjuhën, ngrinin duart lart dhe në të njëjtën kohë
më flisnin në kor:
-E drodhe Çome! Të lumtë kur s’të dhamë gjysmën e lekut
atëhere.
Nga këto vegime të mprapshta më tërhoqi vemendjen Dulja që me
shoqëruesin tjetër dukeshn si të ishin vëllezër, vetëm se Dulja, kishte mustaqe
të vogla si ato që mbante qëmoti Hitleri.
-Vëllezër jeni? -I pyeta me këtë
rast.
-Jo!-m’u përgjigj tjetri që quhej Rreme, -kushurinj, - por do të thosha
edhe unë si im kushëri Dulja, e kemi pleqëruar që të bëjmë njëherë atë tonën,
pastaj shkojmë në miting ku pritet të vijnë edhe zotërinj nga Tirana.
-Ku do
të mblidhemi? -pyeta - në ndonjë shtëpi a ku!?
-Kam unë çelsat e këndit të
kuq të ndërrmarjes sime, -u hodh e tha Rremja duke më tundur si tespie një tufë
çelsash para syve.
Shkuam. Në hyrje të këndit të kuq ishte një grup i
shpërdarë njerëzish, të njohur e të panjohur për mua, të cilët sa na panë nisën
të mblidhen dhe filluan pa ndonjë komandë të brohërisnin :Liri-Demokraci.
U
emocionova, ngrita grushtin të përshëndesja, por Dulja që më gjindej gjithandej
pranë ma uli me zor, duke më thënë me zë të ulët pa ndonjë ngarkese
inati:
-Na turpërove, ule grushtin e ngri dy gishtat!
U futëm brenda. E
kuqja sundonte sendet gjithandej, duke filluar nga perdet deri tek karriket. Në
krye rrinte i paharruari në bronx i veshur si gjeneral.
-Po me këtë ç’do të
bëhet? -i them Dules.
-Shëëëët!-ma bëri, -ule zërin se nuk i dihet si gdhihet
nesër, mirë është aty, prej bronxi është, bukë s’na kërkon, të drejtë vote
s’ka.
Askush s’u kujtua më për të. Të gjithë rendën kush e kush më parë të
zinin vend në tribunë. Për mua që mendonin se isha “i madh” e do të isha
udhëheqësi i tyre i ardhshëm e lanë të lirë kreun e nderit. Numëroj të
vertëngjiturit në presidium, gjithsej bëheshim katërmbëdhjetë së bashku me mua.
I hedh një sy shkarasi sallës tejembanë e më dalin gjashtëmbëdhjetë. Qesha dhe
mora fjalën:
-Afrohuni, të gjithë në rreshtat e para, të bëjmë siç e bënë
Europa, tavolinë të rrumbullakët, ndonëse kjo e jona është me cepa. Nga ana
protokollare u ngrit Dulja, i cili pasi përshëndeti pjesëmarrësit dhe arsyen e
këtij tubimi, me shumë delikatesë e me dorë në zemër ma dha sërish fjalën
mua.
Ato ditë kisha dëgjuar në radio e televizion, kisha lexuar në revista e
gazeta, se këtej e tutje ishte mirë t’i thërrisnim njëri-tjetrit me zotni, zonja
e në veçanti zonjushe për të pamartuarat. Kështu e nisa dhe unë fjalën time. Do
ti që të gjithë u ngritën në këmbë e filluan të duartrokisnin dhe të thërrisnin
emrin tim:Çomja, Çomja,Çomja dhe më tej tre apo katër të tjerë:Evropë,
Evropë,Evropë.
-Jam shumë i mallëngjyer vëllezër të më besoni- dhe m’u varën
lotët si breshër faqeve. Dikush u shkëput nga mesi i sallës e më dhuron një tufë
me lule të egra ku midis tyre bënte mu tërfili dhe jonxha e livadheve. I mora
dhe desha të shijoja në çast aromën e tyre, por siç duket lulet më bënë alergji
dhe tështiva aq fortë sa që më shpërthyen jargët shatrëvan dhe disa stërkala
vajtën dhe iu ngjitën në tullë njërit që kisha përballë. Su ndje i gjori. Nxori
shaminë dhe e fshiu më nge “ciklonin” tim.
-S’ka gjë-më tha,-mos u prek nga
ky çast, gjera që ndodhin!
Fillova të flasë përsëri dhe nuk lashë gjë pa
përmendur. Pas meje e mori fjalën një ish shef dege, i cili kishte qënë dënuar
tre muaj me punë kolektonjëse në tharjen e Kënetës së Tërbufit, se kishte marrë
disa herë rrshfete dhe se e kishin gjetur dy tri herë me këmbë të mpleksura me
dëshirë me llogaritaren. Pas tij u ngrit një shul i gjatë me syze të errta i
ngjashëm me vëllezërit bluz që s’foli, por ia mori këngëssë njohur:
Ç’i uli
supet kalaja,
Ulet mali se vjen maja.
-Mjaft!- i bëtirtën nja dy çuna të
bëhshëm që u ngritën në këmbë me dy gishtat përpjetë duke vërshuar drejt tij
arsenalin e mundshëm të fjalëve.
-Provokator! Spiun i të kuqëve! Lamash i
kokëkallçukut! Legen materniteti!
Shuli se prishi terezinë fare, hoqi syzet,
tundi kokën si të ndonjë hajvani brenda në trastën e tagjisë e doli atje ku
donte ai.
-Pse s’jemi mbledhur të mbrojmë atë burrë atje,-dhe drejtoi gishtin
drejt njeriut prej bronxi.
Salla nisi të ulërijë në
ekstazë:?Jashtë!jashtë!jashtë!
Shuli iki nën vërshimin e të sharave që
s’kishin të mbarur, që fillonin nga nëna dhe përfundonin tek pulat e shtëpisë.
Me ikjen e shulit u ngritën dhe tre pleq, të cilët kishin ngatërruar edhe ata
vendin e mbledhjes së veteranëve të qytetit.
-Ama kështu qenka puna-u shpreh
i pikëlluar njëri prej tyre-të na fani se në tjetër livadh kullosim
ne.
Pleqtë nuk i shau njeri, por ra në sy shterja e tubuesve. Tani më shumë
ishin në presidium se sa në sallë.
-Çohu ti!- po i thonin një plaku që dukej
më i vjetër se unë në moshë,-çohu se ti ke vuajtur njëzet vjet burgjeve të
diktaturës. Plaku u çua, dhe sot më kujtohet mirë emri i tij Sherif. Sherif i
Nju Jorkut i thërrisnin të gjithë, nofkë kjo e marë nga një film policor që
kishte bërë bujë, në ato kohëra.
-E ndjejmë që po jep shpirt diktatura , por
ne që kemi vuajtur nën thonjtë e saj e ndjejmë më tepër dhe e dëgjojmë
rrukullimën e saj mijra kilometra larg.
E pyes Rremën:
-Ç’shkollë ka
mbaruar se foli bukur e me kulturë Sherua?
-Shkollën e hajdutit –m’u
përgjigj.
-Por ç’farë vithte kërcuri?
-Ç’t’i zinte dora, pula,derra,
gomerë. Herën e fundit e kapën me një derë haleje në kurris, e kishte marrë në
një shkollë. Këtë punë ka bërë ai, sa dilte, rrinte një javë qetësi e shkonte
prapë në shtëpinë pa qera.
Sherifi u ul nën duartrokitjet frenetike, të
zjarrta të sallës që u ngrit e tëra në këmbë. Në mëndje më ka mbetur Sokrati,
Sokrat Palloshi. Me mbiemrn jo të vërtetë Palloshi njihet më tepër, pasi është
mbiemër i marë ose një lloj çmimi Gines i vogël për shkak të hundës së madhe, më
e madhe se e zakonshmja. Atëhere Lloshua ishte një burrë rreth të
gjashtëdhjetave, thinjosh vetëm në tëmthat, i cili për arsye se i bënte keq
klima atje ku kishte qënë bujti një mëngjez të largët e të bukur në qytetin
tonë. Eh ç’fjalim që ka mbajtur atë ditë! Bilbil e kaluar bilibilit ishte nga
goja. Ai fliste dhe të pranishmit zunë të lotonin të gjithë.
-Ta marrim në
kryesi-i them Dules dhe Rremes tepër i emocionuar, dhe në vazhdim u kërkova
shkakun, ku kishte vuajtur i fatziu, i cili me shumë e me shumë modesti foli për
vuajtjet shokëve se sa të tijat.
-Drejtor burgu ka qenë-erdhi përgjigja
rrufe e Dules.
-Domethënë ka qenë “Babai i të burgosurëve”, iu ktheva unë-
kështu i bie apo jo!
Ndërkohë një e trokitur në xham na bëri të ngriheshim të
gjithë në këmbë.
-Policia -mundi të thotë dikush dhe ja dha vrapit pas kories
me plepa që vinte mbrapa Këndit të Kuq. Me atë veprim djaloshi ishte për ne si
filli i Arianës për të dalë nga ai lloj labirinti. Në sallë nisi rrëmuja dhe
njerëzit filluan lëvizjet për të dalë jashtë pas gjurmëve të
djaloshit.
-Vëllezër!-bërtita unë-Mos lëvizni vendit, dhe ju që dolët hajdeni
brenda se ia gjej unë ilaçin dhe telat kësaj meseleje!
Ashtu u bë. U nisa
drejt bustit të bronxit me hap gati rreshtor, i hodha duart në qafë dhe nisa të
këndojë drithërueshëm me grykë:
Pyesin popujt nëpër botë,
Një yll drite
është në Evropë
Të tjerët në fillim u stepën, por pastaj e vazhduan krahas
meje këngën. Në pragun e e derës u dukën një grup policësh me skafandra në kokë
e shkopinj gome nëpoër duar, të cilët sapo u futën brenda u qeshi buza, kënduan
dhe ata me ne pa i hequr pajimet, e së fundi u larguan duke na kërkuar të falur
për keqkuptimin dhe shqetësimin.
Më pas erdhi lajmi që miting nuk do të
kishte dhe ne u shpërndamë me premtimin se do ta gjenim njëri - tjetrin si do që
të ishte puna. Më vonë dihet seç ndodhi tek ne e në tërë lindjen. Për pesë vjet
kryesova shoqatën, më vonë dhashë dorheqjen dhe sot më kanë lënë si biçim
kryetar nderi si i thonë. Ju do të pyesnit se kush të zëvëndësoii në atë detyrë
të nderuar?! Flokëthinjuri Sokrat, Sokrat Palloshi, legjenda e burgut, legjenda
e hundës së madhe ose e thënë me fjalë më tingëlluesee letrare, “Babai i të
burgosurve”.

Bujar Muçaj







Nafta dhe ulliri






Mund të harrosh gjëra të tjera pa përmendur, por binomin
naftë-ulli kurrsesi, se pa këtë binom nuk mund ta njohësh Mallakastrën e sotme.
Jo më kotë e përmëndëm në fillimet e librit¹ Nimfeun e famshëm, por duhet të
përmëndim edhe një nga emblemat e Muzakëve që kishin të gdhendur dhe dy rrëkeza
nafte, duke na treguar që qysh në ato kohë banori i këtyre trojeve, bylyni apo
mallakastrioti e myzeqari i mëpasëm e dinte se jetonte mbi këtë xhevair të
çmuar. Ndërsa për ullirin këtë hyrje do të doja ta ilustroja me disa vargje të
poetit Xhevahir Spahiu.



Raport lufte



I perëndishmi
Padishah!

Zjarri i xhehnemit

mbi Arbërinë ra.

Dhjetë mijë
frymë

I dërguam në atë botë:

Shtatë mijë arnautë,

Tre mijë
ullinj të moçëm.

Të paudhët

I shkuam me
shpatë,

Drurët

I dogjëm të gjithë të gjallë.

Tre ditë e tre
net: ç’aromë profetike

E një flake ylberore,

Veç të ishe
aty.

Zoti im!

Shërbëtori yt i përunjur

Ibrahim




E kundërta ka ndodhur me një pushtues tjetër, me gjermanët e
pikërisht në Mallakastër diku midis Hekalit e Kashit ku ishte disklotuar një
repart. U ishin mbaruar drurët apo qymyri dhe nuk dinin me çfarë të gatuanin.
Një “mik” ideali i tyre nga anët tona e mori vesh seç kërkonin, i papërtuar
rrëmben sopatën dhe nisi të presë ullirin më të afërm. Nga çadra ku pushonte i
madhi i tyre doli një britmë, e cila sa nuk e rrëzoi nga pema mikun shqiptar.


-Nein!

Ulliri i shpëtoi ndëshkimit të egër, nuk u pre dhe guzhina
përdori për gatim ca arka të boshatisura municioni nga Ruhri i largët.

Dy
shëmbuj diametralisht të kundërt që flasin shumë nga kohë të ndryshme, nga
pushtues që vinin njëri nga lindja e tjetri nga perëndimi, të dy superfuqi të
kohës së tyre. Diku kam lexuar se ullinjtë e Hekalit janë ndër më të vjetrit e
Shqipërisë e të Ballkanit. Ullinjtë e moçëm mund t’i shohësh në çdo fshat të
tejendanë Mallakastrës. Është gjë e rrallë ose e pamundur të gjesh shtëpi në
këtë krahinë që të mos kultivojë ullirin. Me nam të mirë janë ullinjtë e
Cakranit, Hekalit, Kashit, Greshicës, Ruzhdies, Gjinoqarës, Siqecës, Visokës,
Kuqarit, Margëlliçit, Aranitasit, Dukasit, Rrerësit, Kashit, Fratarit etj.


Në librin austriakut Voith “Lufta e Durrësit midis Qezarit dhe
Pompeit”na tregon më së miri sipas studimeve të tij se:

“Në kohën e
Qezarit Mallakastra merrej me blektori dhe me kultivimin e
ullinjve...”

Në fillim nafta sikur i prishi qetësinë shekullore ullirit,
por më pas pema e lashtë u mësua, duke e pranuar e duke patur dashur pa dashur
një lloj armonie me të. Nga kohë e vjetër e më pas na kanë arritur disa toponime
edhe për ullinjtë:

Ullinjtë e Kolës, Ulliri i Kuq, Ullinjtë e Menxarakut,
Lagja e Ullinjëve, Ulliri i Rrapo Hekalit, Pesë Ullinjtë, Ullinjtë e Toskëve,
Ullinjtë e Qarrishtës, Ullinjtë e Gjeneralit (Mbjellë këta në vitet tridhjetë
nga Xhemal Aranitasi ish ministër i mbrojtjes i Zogut 25-39),Ullinjtë e
Hajredinit (Fratarit) në Bejar, Ullinjtë e Topave në Hekal etj.
Nuk mund të
shikosh një pejsazh me ullinj pa një sondë nafte midis tyre apo anasjelltas. Atë
ekollogji që “dogji”pakujdesia e të nxjerrit të “arit të zi” i lashti ulli
përpiqet ta çojë në vend pak nga pak, me durim e këmbngulje.

Po citoj
përsëri Xhevair Spahiun poetin e dashuruar marrëzisht pas ullinjëve në poezinë e
shkurtër por të dhimbëshme “Mallakastra” në librin “Ferrparajsa” në faqen
84.



Valëzim i valëzuar

i një shkretimi të
shkretuar-

këto brigje.

Pikëllimin kullosin kopetë e
ullinjve.



Burimi i parë i naftës në këtë zonë u çel më 19 korrik
1926 nga shoqëria “Anglo-Persiane” në Patos, e cila kishte marrë me konçension
për të kërkuar naftë 220 000 ha dhe për të shfrytëzuar 60 000 ha . Një shoqëri
tjetër amerikane që kishte futur kthetrat në naftën shqiptare ishte dhe
“Standart Oil”, e cila kishte marrë me konçension 51 000 ha . Më pas kjo zonë u
shfrytëzua nga italianët të cilët blenë konçensionet e shoqërisë
“Anglo-Persiane”. Shoqëritë italiane ishin “Agip”dhe “Aipa”. Duke folur në
librin e tij “Politika e Italisë në Shqipëri” mëkëmbësi i mbretit në Shqipëri
Jakomoni kur flet për përparimin teknik në trugun e lashtë të traditave
perndimore ndërmjet të tjerave shkruan:

“...Berati, në këmbët e malit të
Tomorrit, vendbanimi legjendar i perëndive, në truallin e të cilit gjenden
shtresëmbajtëset e naftës së Devollit e të Patosit ...”

Për nxjerrjen e
naftës janë mbajtur statistika të rregullta nga viti 1929 e këtej. Në vitin që
thamë është nxjerr vetëm 100 ton. Viti rekord i nxjerrjes së naftës mbahet viti
1974 me shifrën 2 248 227 ton. Rezervat e llogaritura në zonën Patos-Marinëz dhe
asaj të Visokës të mara së bashku janë 280 270 219 tonë, duke nxjerrë prej tyre
24 662 296 tonë. Edhe rëra bituminoze që gjendet në zonën e Patos-Kasnicës në
një territor prej disa hektarësh është një pasuri që mendohet deri 15 000 000 m3
. Në ditët e sotme kapaciteti nxjerrës ka arritur deri në 50 000 tonë në vit.
Venburimi i gazit metan në Frakull i zbuluar në vitin 72 është shfrytëzuar deri
në vitin 88-të dhe mendohet se sasia e përgjithëshme e vendburimit arrin në 107
233 893 N. m3. Nga vendndodhja e dikurshme e zjarrit të famshëm të Nimfeut është
nxjerrë sasia 101 841 158 N.m3. Në përfytyrimin popullor nafta mendohet se është
një lumë ku një degëz e tij kalon edhe ndër ne dhe po të ecësh me magjinatën
popullore pak a shumë bindesh sikur je para një të vërtete. Naftë ka në
rrethinat e Kuçovës, ndjekim rrugën duke zbritur në Myzeqe të Beratit në zonën e
Kozare - Arrëzës, kalojmë në Myzeqe të Lushnjës në Divjakë ku ka gaz hidhemi në
të Fierit drejt Povelçës, bëjmë një kthesë gjarpërushe si lumi i Semanit, por në
të kundërt drejt Frakullës, sulemi disa gradë kthesë për në Kallm -Verri, në
bregun tjetër pastaj duke filluar nga Jakodina, Belina, Marinza, Sheqishta,
Zharrëza, marrim përpjetë Kuqarit, Patosit, Dukasit, Banajt, Rusinjës,
Margëlliçit, Rrerësit, Gjorgozit, Visokës, Patosit-Fshat, Belishovës, Ballshit,
Drenovës, Kashit, Hekalit, Mollajt, Poçemit, hidhemi pastaj matanë Vjosës drejt
Labërisë, në Karbunarë, Gorisht, Amonicë, duke ju shtuar lumit dhe “rrëkeza” e
Drashovicës që na kujton se pusi i parë i çpuar për naftë në Shqipëri është
pikërisht aty, në vitin 1916 nga italianët. Në Amonicë përpara na del masivi
shkëmbor i maleve duke e përfunduar përfytyrimin popullor në Finiq të Sarandës.
Ndërsa për specialistët është krejt ndryshe dhe shkencërisht kanë përcaktuar
thellësitë e shtresave të ndryeshme, llojin e naftës që nxirret në çdo
vendburim, katet e tyre etj. Për naftë është shpuar gjithandej Mallakastrës edhe
në Aranitas, Panahor, Kalenjë, Metoh e gjetkë, por pa dhënë ndonjë rezultat. Për
kuriozitet po shtojmë se për dekada me radhë në linjat tona detare dhe
ndërkombëtare ishte një anije çisternë me emrin “Patosi”. Uzina e përpunimit të
thellë të Naftës në Ballsh, e cila bënë pjesë sot në shoqërinë aksionere ARMO,
është një uzinë ndër të paktat e më cilësoret që i rezistoi ekonomisë së tregut
dhe furisë vetvrasëse të nëntëdhjetë e shtatës. Si përfundim, Nafta dhe Ulliri
janë dhe mbeten dy nga pasuritë më të çmuara të krahinës e të vendit. Dhe për të
dyja këto pasuri Mallakastra mbanë kreun paçka se në ndonjë shkrim ose studim
shkencor e ndonjë “shkencëtar” flokëthinjur e sup rënë nga pesha e gradave të
marra kohët e fundit e quan me të pa drejt krahinë e prapambetur.

Figura
të shquara në vite në naftë mund të përmëndim:

Lipe Nashi*, Kapllan
Hajdari, Sotir Skorovoti, Hysni Ajasllari, Uani Çapo, Avni Liçaj, Zarif Saliaj,
Barjam Shehu, Qemal Rrapushi, Kiço Kasapi, Sokrat Pitushi,**Myrteza Kepi,
Muhamet Shehu, Sheme Mara, Napolon Mërtiri, Sabri Hoxha, Nexhip Xhuveli, Haki
Fejzo, Adil Zotaj, Pjetër Leka, Feruze Nepravishta, Beqir Alia, Ramiz Xhabia,
Miti Dhamo, Petro Olldashi, Ilia Karaduni, Piro Bozdo, Bahri Shanaj, Protoko
Murati, Nebi Sulkaj, Enriko Veizi***, Abib Pasha, Koço Plaku****, Milto
Gjikopulli*****, Kamber Brezhani, Sulo Kamberi, Nikodhim Shtrepi, Skender
Elbasani, Belul Kamberi, Fatmir Shehu etj. Ndërsa nga të huajt që i dhanë aq
shumë nxjerrjes së naftës në vendin tonë e veçaënrisht në Mallakastër është
inxhinieri polak Zuberi****** i cili është i pari që bëri hartën gjeologjike të
Shqipërisë dhe njihet si zbulues i vendburimit të Patosit. U eksekutua nga
rregjimi komunist si sabotator në zonën e naftës Kuçovë. Kanë dhënë kontributin
e tyre plot specialistë nga Italia, Anglia, Jugosllavia, Hungaria, Çekia,
Bashkimi Sovjetik, Rumania, Kina etj. Në kohë të komunizmit në Patos dilte një
revistë shkencore e titulluar “Nafta dhe Gazi”(1972-1991) e cila ishte e një
cilësie të lart.



*Emrat me të zeza janë Heronj të Punës
Socialiste. Lipe Nashi ish drejtor i përgjithshëm i naftës. Me rastin e festave
të çlirimit nëntor 1974 merr titullin Hero i Punës Socialiste. Pak muaj më pas
në mars të vitit 75 arrestohet dhe dënohet si armik i popullit, si sabotator në
naftë. Pas daljes nga burgu në një intervistë dhënë gazetës “Nimfeu” 1 tetor
1991, Lipe Nashi do të shprehej:

“Nga regjimi 46-vjeçar, ndër të tjera u
cilësova si shumë shokë të mi, si armik dhe sabotator në naftë. Këtë akuzë ma
bëri Enver Hoxha, të cilit të mos ja hamë hakun, ishte i zgjuar ...për
poshtërsi, por jo si shkencëtar, siç mundohej të të paraqitej nëpërmjet një
matriali të gjerë që la të shkruar dhe që unë s’di se sa ju shërbeu pasardhësve.
E vërteta është se veçanërisht në fushën e naftës padituria e tij ishte totale
për të mbuluar këtë padituri e mëndjemadhësi që pasqyrohej rrënqethshëm në
ekonomi, ai fabrikoi armiq e sabotatorë sipas cikleve të përcaktuar vetëm nga
një mëndje e çmendur.”

Mbas vdekjes së Lipe Nashit një nga sheshet
kryesore të Patosit mban emrin e tij.

Emrat e nënvizuar u akuzuan në
vitin 75 si sabotatorë në naftë, duke u shpallur armiq të popullit e të
Partisë.

**Myrteza Kepi nga Preza e Tiranës dhe Muhamet Shehu nga Bicaj i
Kukësit ranë në krye të detyrës në Linas të Elbasanit pas një shpërthimi të një
nënstacioni pompimi që dërgonte naftën në rafinerinë e Cërrikut. Emrin e
Myrtezait e mbanë një shkollë e mesme në Kuçovë, ndërsa të Muhametit një shkollë
në Patos. Për kujtim të dy heronjëve rruga për nga qendra e Patosit, deri në
Stadiumin e futbollit mbanë emrin “Heronjtë e Linasit”

***Enriko Veizi
specialist i mirfilltë në insitutin e kërkimeve të naftës, një nga
karikaturistët më të mëdhenj që ka nxjerrë Shqipëria.U dënua me grupin e
përfolur sabotator në naftë duke parë lirinë me ardhjen e demokaracisë. Pa ju
gëzuar mirë lirisë ndërroi jetë më 1992. Nga njerëz të ndryshëm të artit e të
kulturës është propozuar që t’i ngrihet një monument në Patos, Fier apo dhe
Himarë që ishte vendlindja e tij.

****Koço Plaku një nga specialistët
gjeologë më të mirë që kishte nafta, vëllai i të njohurit Panajot Plaku, u dënua
me vdekje, kur s’kishte as tre muaj që ishte martuar. Kishte zbuluar vendburimin
e Gorishtit dhe atë të Cakranit. Para se të arrestohej kam punuar me të në Pusin
Verria 33 në zonën e çpimit Kallm –Verri.

*****Milto Gjikopulli një nga
specialistët më të mirë që kish gjeologjia shqiptare dhe ajo e naftës në
veçanti. U dënua me vdekje si sabotator në sektorin e
naftës.

******Zuberi, inxhinier polak, një nga gjeologët më të mëdhenj të
botës. Kishte zbuluar venburimin e Bakusë në Bashkimin Sovjetik në kohë të
Leninit. Më vonë u angazhua me Shoqërinë Anglo – Persiane në Gjirin Persik e më
pas erdhi në Shqipëri. Kudo ku shkeli hartoi dhe përpiloi me saktësi hartat
gjeologjike. Dha një kontribut të madh në zonën e Kuçovës dhe është zbuluesi i
zonës naftëmbajtëse të Patosit. Në një nga bormbadimet e aviacionit Anglo -
Amerikanë i vritet gruaja në Kuçovë. Në Shqipëri si para lufte e më pas punoi me
përkushtim. Hartat gjeologjike të Zuberit referohen edhe sot në shumë vende të
botës.



¹Kjo pjesë është shkëputur nga libri i pabotuar “Aranitasi
dhe Mallakastra midis legjendës dhe të vërtetës” të Bujar
Muçës...

Nga Bujar Muçaj


Kush është i
pari



Nga kuvendi i
poetëve

(miqësore)




Kush është i pari, i dyti, i
treti!?

Ta derdhim“torbën”unë,ti,ai...

E më në fund të plasë
“sekreti”

T’i zbrazim topat,me breshëri






A nuk
jemi ne “topçinj” të zotë?

A artilier siç thuhet ndryshe,

Por më
topçiun të nxjerrim sot

Se s’ka pranverë pa
dallëndyshe




Se s’ka pranverë...e thotë fjala

Si s’ka
kope pa një përçor

Ndaj në një breg të na nxjerr vala

Ta gjëjmë,
t’i varim një këmborë



I parë Çelua, e kam thënë herët.

Me
radhë, Shpendi, Sula, Liu...

Edhe Gjelina bashkë me të tjerët

Për
të marrë pjesën e ...ariut.




-Shiko- më thua -se vargu
im

Është dinamit, bëhet dhe shpatë

-Po, po, e di, por në
përkthim

Në është biftek, del marmelatë




-S’të lë kush
të kruash dhëmbin!

-Kjo “koha juaj” ka marrë fund.

Ç’janë këto
rima që të trembin,

Kam varg modern, që di të
shkund.




-Ngadalë o djema, dëgjoni Stasin

Mbajeni
rradhën, të gjithë pas meje.

Dhe merr një pamje si të vet
Marsit

Të prij poetët drejt kësaj beteje






Ne
jemi specie e papërtuar

Muzën e ndjekin si flutura lulen,

Por ka
nga ne, ca të uruar

Se hedhin hapin një me
daullen.




-Po vargu im- zë hidhet, Gjela

Gjer dje ilaç
a s’ishte bre burra?

-Tash si kofini pas të vjelash,

Mbete në
klasë, të shteroi gurra




-Kush flet përçart, si thoni
ju!

Ai që si dele e ka mjelë shtetin

Sot kuqalash, nesër gdhin
blu...

Në një dorë arrën, gurin në tjetrën




Por kam
besim se do të vij dita

Dhe krejt kurora do jetë e imja

Se përmbi
varg, letër, u sfilita

Dhe pa martuar, shihni, u
thinja.




Më thonë se rrobë e vjetër jam

Se bota shumë
ka bërë “tëhu”

Se Balua s’leh më, ham-ham-ham

S’pëllet as Lara më
mu-mu-mu




Se balgë e lopës bash sa tepsia

Në hajk,
tercinë...vend më nuk ka

Ndaj më çalon pak poezia

Se s’ka erë
fshati more vëlla




Pa më vunë brylat, më flakën tej

Ca
biçim ufosh me krifë luani

Gjej vehten Gjelë! E si ta
gjej!?

“Mikrorrotizmin” s’ma honeps xhani




Megjithatë,
zotërinj e zonja,

Keni të bëni me një kokëmushkë

Dhe në s’kam
letër do t’ju thoja

Vargje do“grapsja”dhe në
lëpushkë.




E s’më takon një vend nderi!

Çfarë
kavalierësh qënkeni ju?

Prania jonë zbut dhe skifterin.

Pyesni më
pleqtë në s’është kështu?










Tej Mane
Rrota si shpëndër nxin.

Pse rri i vetëm, larg nga paria?

Ku e ka “
bredën” që korr e grin?

“Bredën” me emrin: Poezia!




U
shtere Mane, ta kuptoj hallin

Dhe kapistalli në dorë të
mbeti

Kali-varg iku, mori malin

Ndiqe ta zesh me lak
poeti




E kur të kthehesh do më kujtosh

E sytë nga
zoçkat do t’i kesh

Se bashkë me vargjet deomos

Dhe diçka tjetër do
të gjesh.




Dale bre, dale, ç’ka po thotë Liu:

-Nuk njoh
të parë, të tretë, të dytë

Librushkat tuaja i shplaftë shiu

Gjithë
balt e bykë janë der në fyt.




Tani dhe balta mbase na
duhet

Të mbijë thereckë e trëndafil

Të mbijë gruri, pastaj të
bluhet

Dhe bashkë me grurin, bari jeshil.




Pa jeshillëk
s’përtypet vargu,

Pra, më takon vënd i të parit

Bashkë me barin i
këndoj pragut,

Mis (Pene)lopës, mister (gom)arit...



Ju
lutem portën mos ma zini

Se e gjen vrimën dhelpër e vjetër

Në
gjumë dafinash kur të bini...

S’përtoj të vij nga porta
tjetër





Çuf, çuf si tren vërsulet Shpendi

Mbi shina
sharjesh zë e rrëshket:

-Të më ndigjoj mirë mbarë kuvendi

Se jam
poet, përmbi poetë.




Për mua shtypi çfarë s’ka
thënë?

Ka folur “Iksi” me shumë vlera.

Shpesh hakun ma keni
ngrënë,

Po lepuri i madh do dalë nga
ferra










Unë s’jam si Shezua i xha
Veipit

Që dhe në hale “filozofon”,

Hipur në fik, ky rrip i
rripit...

Ka nisë të hedh kujtimet- thonë.




-Kopjac i
lindur, ky djalë moj xhane

Merr këtu ca fjalë, e ca ...në Kinë

Le
t’i radhis njëqind romane

Veç robt e shpisë emrin ia
dinë.




Se nuk kanë kohë njerëzit e gjorë

T’i qepen pas
andej ku vete

Tek zhkarravitë gjithë ato orë

Që mjalt mos nxjerr,
ky soj blete.




Sula si Sulë, thëngjill i fshehur

Të na
lërë targën bënë çmos

Në brazdë humori kaun ka hedhur

Me
personazhet qesh e loz.




Mirë, të qeshi ja do
zanati,

Por të përqeshi kjo ku është parë?

Pale dhe fryhet, ç’të
bëj i ngrati:

Me Servantesin paska të ngjarë.




Nejse
xhanëm, mos t’i hamë hakun

Të paktën hiqet “Babaxhan”

Sot e
shikon të veshi sharkun.

E nesër “lart” kumtesën
mban




Sytë s’po më zënë Karapataqin

As Tiro Tërbua
s’paska ardhur

Në botë të tij shoh Ibro Xhanin

Tymos çibukun,
krejt i zbardhur




Tymose Ibro si plak i përrallës

Nga e
diela gjer tek e hëna

Ky tymi i bardhë që merr mëhallës

Janë
fjalët e tua të pathëna




Ç’përtyp Halimi? e marrtë
djalli

Duket i heshtur, vlon si bitumi

Kërkon të fshihet, mbase
nga halli

Për antinovelën “Na mori
lumi”












Se me atë libër, them e
djallosi

Sa e gozhduan zotërinj, zonjushe...

U dogj nga qulli le
t’i fryjë kosit

Te libri i fundit “Më qafsh
Lulushe”




Pa merr dhe poza hijerënda

Pa vesh dhe frak,
vë dhe papion

I lyen dhe flokët, në të argjenda

Përkrah Hygoit
veten çon




A nuk është Halua rasat trimi

Si dje dhe sot
llogore e parë

Me që me pompë e ka frymëzimin

Në çdo “trapezë”
pjesë ka marrë.




Në çdo “trapezë”, anthollogji

Po e
kërkuat, eh do ta gjeni

Se thellë ka hyrë në histori

Me
kryenofkën, “ bisht qeni”.




Jam që andej... le të
bërtasë,

Që ju të gjithë mirë e dini

Nga“Ku i frynë bariu
xhyrasë”.

Por kjo s’do thotë, është si Naimi




Pra,
pretendon dhe Halim ziu!

Dhe lista jonë zgjat... natyrisht

Që nga
më i vjetri, tek më i riu

Ballit i sulen, s’duan... në
bisht



Po unë që shkruajta gjithë këto

S’dua një vend dhe
unë këtu?

Siç hidhni firmat në bordero

Veç njëckë të vogël e pres
nga ju!






28.3.2006

Shët! Po lind shoqata, “Burrat me
mustaqe”


Tregim satiriko-humoristik


Harram na qoftë
qumështi i nënës që kemi pirë e buka që kemi ngrënë, – m’u vërsul sapo u takuam
me një torbë me fjalë, Veledini, shoku im i dikurshëm i lopatës, e i llogores,
por sot edhe i kurbetit, i cili për hob ka rritjen e peshkut e të mustaqeve.
-Harram që ç’ke me të na qoftë, që su bëmë dy burra bashkë e të krijojmë edhe ne
një shoqatë. Na vunë gratë përpara, vetëm në Selanik, gratë kanë formuar nja tre
shoqata të tilla, pale në Athinë e gjetkë, e pritet të ngrihen të tjerat në
fillim të vjeshtës, varda me shirat si puna e këpurdhave ngjyra -
ngjyra.
-Harram të qoft,-iu ktheva, e heq veten burrë me shkollë zotrote,
hidhu në thela, thyeje akullin i pari, por kujdes se mos bie brenda, nga pas do
të më kesh dhe mua Qiçon, të tërin.
Nga dosja që mbante nën sqetull nxori
një letër ku kishte përpiluar një listë me gjashtëdhjetë e pesë emra, ku në
fillim shquante shkruar me gërma kapitale emri i shoqatës, që endërronte të
krijonte, “Burrat me mustaqe”.
-Sikur ma trumbullon pak komitetin,- ju
ktheva,- tani pse mban mustaqe ti or babam duhet të mbajnë edhe të tjerët, s’jam
me ty edhe për ca emra që më rroku syri.
-Pse s’kanë mustaqe,- m’u kthye,- Si
thonë kot që s’lind burri me mustaqe, le t’i lënë, tu rritet qimja ose të çojnë
mustaqe fallso prej misri e pambuku si në theatro, kush do t’i marrë vesh. Kur
të vijë dita të mblidhemi, mblidhemi në gjysëm errësirë me qiri si në Tetë
Nëntorin e largët atje në mëmëdhenë e dashur. Një jugosllav me mustaqe sa për të
na pagëzuar shoqatën identik me Milladin.Popoviçin do ta gjejmë në mos tek
Aristoteli, në Vardar.
-Më kupto i dashur, nuk e kisha fjalën aty, mustaqet
le t’i bëjnë edhe me bojë këpucësh me që është më e lira po deshën, por sikur
nuk ngjitin me shoqërinë tonë, jemi burra me rr të fortë apo ç’farë jemi, ata më
duken se janë në një shoqatë tjetër...në atë të gejëve.
-Stë kuptoj! -m’u
kthye ç’janë gejtë?! -merren me shpërndarjen e ndihmave, me sport, me hedhjen e
diskut...
-Merren me rënien e dybekut....apo të farfallës e thënë
ndryshe.
-Dybekut! -aha si punë e Nafijes, i heqim, -dhe Veledini i skuqur
nga që kuptoi se me ç’gjuhë po i flisja dhe që e kishte shkelur ca me mbushjen e
listës me çdo lloj asortimenti. Jo se ata të dybekëve nuk janë burra të mirë e
të sojmë, po le të venë atje ku u haen kumbullat (jo të sheqerit) e u mpihen
dhëmbët. Velua nxori stilolapsin dhe u hoqi vizë gejëve tanë, që me siguri do
t’i ketë zënë lemza në ato çaste kur i kujtonim, kudo që të ndodheshin, në
frontet e vështira të punës, në rrëzë të ndonjë muri, a mbi ndonjë sustë
krevati.
-Edhe këtë ta heqësh, -i thashë për Meleq Garuzhden
-Ti s’je në
vete,- m’u përgjigj, -Të garantoj, Garuzhda është me mustaqe, sa dy bashka lesh
i ka, apo dhe atij i punon farfalla!
-Jo jo është tjetër brumë Meleqi, por
mustaqe kish -i thashë
-Pse! -shprehu çudinë -ç'e gjeti Meleqin e gjorë,
vdiq!? -dhe Velua vuri duart në kokë për të më treguar se i dhimbsej
Meleqi.
-Jo, or jo, mos e ki atë merak se si derri në thark është, por
mustaqe s’ka më, ja preu policia
-Ç’punë ka policia me mustaqet e popullit o
Qiço!?
-Policia s’kish punë me mustaqet e tij, por mustaqet i hapën punë
policisë.
-Si, po më çudit!?
-Duke udhëtuar me Hondën e tij, ju ça fyelli
i hundës për një cigare. Tek ndizte cigaren e afroi aq shumë çakmakun sa i
muarën flakë mustaqet. Se Meleqi kishte dhe një dreq huq që i lyente mustaqet me
një lloj sprajti për t’i ndriçuar qimja. Mirpo sprajti që thua ti ka një
përqindje alkoli që ia bëri gjëmën. Policia që u ndoth aty rastësisht ia shoi
mustaqet, njërën, se tjetra na kishte lënë shëndetin. Më në fund të shpëtuarën
ia preu, se nuk mund ta linte me një. Humbiste ballanca dhe bashkë me të edhe
ajo që ishte më e çmuar, burrëria. Ç’do t’i thoshin kalamajtë e lagjes kur të
kalonte rrugicave!? Ata se linin të qetë kur i kishte të dyja bashkat dhe do ta
linin me njëckë. Më duket se policia i futi dhe një gjobë të mirë, se i kishte
më të gjata seç duhet dhe se ishin rrezik serioz për të tjerët. Siç u tha,
policia ishte e mendimit se nëqoftëse ata nuk do të ishin në gatishmëri, Meleqi
do të ishte djegur i tëri, maç do të ishte bërë, e pas tij dhe Honda, duke
rrezikuar dhe makinat e tjera dhe shtëpitë që gjendeshin anës rrugës.
-E
hoqëm dhe Meleqin, -ofshau thellë Veledini, nga që po i fironin një nga një
mustaqellinjtë, duke vazhduar më tej, -ke ndonjë emër tjetër që se meriton të
jetë në armatën tonë.
-Ah po!- zgjata kokën dhe sytë në listë m’i vranë dy
emra që qëndronin përballë njëri - tjetrit.
-Kolin dhe Çepen do t’i heqësh
dhe këta se janë pa lesh në kokë e në faqe, janë qose ke dëgjuar qose ti?
Çuditem, me të vërtetë çuditem se kush t’i ka dhënë këta emra xhanëm!? I njeh
apo si njeh apo vajte atje ku shpallen listat e lejeve të qendrimit dhe
shkruajte tërë meshkujt që të zuri syri. Se mos na ke futur ndonjë gjorgjan,
ndonjë zezak apo kinez për ta bërë shoqatën sa më internacionaliste, se me ç’di
unë ka popuj të tërë si në Irak, Turqi, Iran... që zor se gjen burra pa mustaqe.
Kinezin edhe mund ta përtypim se gjer dje e kishim vëlla.
-Pse ç’më bëre mua
ti! Unë jam nacionalist i kulluar denbabaden. Për t’i marrë atje i mora ku the
ti, i ke rënë pikës në të, por vetëm nga shqipot zgjodha.
-Ma jep pak listën
ta shohë njëherë me vëmëndje se nuk i dihet mos na është fshehur
ndonjë.
Veledini ma zgjati listën dhe duke u mbështetur tek ca parmakë druri
të parkut ku ishim “parkuar”, ndiqte në heshtje sytë e mi tek kullotnin lirshëm
lart e poshtë nëpër limeret e listës së çuditëshme që kundërmonte era
mustaqe.
-De të çaftë ujku! -gati klitha,-dhe gjyshen time ke futur këtu o i
paudhë! -e ke marrë për burrë.
Veledini afroi kokën pranë gishtit që rrinte
rëndë mbi emrin e gjyshes sime, duke lexuar me rrokje.
-G-o-n-i H-a-r-a-p-i,-
pastaj u tërhoq pas duke më thënë,- të dy si emri dhe mbiemri gjinia mashkullore
janë, pyete njëherë gjyshen për siguri mos ka qënë mashkull.
S’prita i mora
stilolapsin dhe i hoqa vizë emrin të gjyshes, i bindur në vetvete për atë “fakt”
se ime gjyshe ishte me të vërtetë shumë më herë burrë se ca “figura” nga lista e
gjatë e Velos, nga ata që nesër do të lindnin shoqatën e burrave me
mustaqe.