Fatmir Baci

Dita e fundit për dashurinë e parë

Gjithmonë ka ca sende për të cilat mund të themi se janë gati pa ngjarje, por që, në pamje të parë, duket sikur e pengojnë rrjedhën dhe po ashtu, gjithmonë ka ca njerëz që jo vetëm parapëlqejnë ta shikojnë të ndaluar këtë rrjedhë, por ç’është më e keqja edhe e mendojnë si të ndaluar. Kjo për të cilën dua të flas, është në fakt po ajo rrjedhë e përditshme ku jemi dhe shkojmë të gjithë ne, shpejt apo ngadalë, me dhe pa vëmëndjen e duhur teksa dredhojmë drejt shtegut më të afërt, duke i numëruar ose jo ditët tona. Si e tillë, ajo nuk mund të jetë në të njëjtën kohë edhe e ndaluar, edhe kështu siç është, në lëvizje.
Dua pra, jo vetëm të jem larg këtyre që gënjehen kur e besojnë si të ndaluar rrjedhën (ose që shtiren sikur paskan forcën që ta ndalin), por të them të drejtën mua më lodh edhe po qe se e mendoj diçka të tillë si të mundur. Ndërsa ajo tjetra, që t’i numëroj ditët e mia as nëpër mend nuk më shkon. Nuk e di as vetë përse, por sa herë që më duhet të numëroj diku apo diçka, gjithmonë futem në ca skuta ku terri përreth meje dendësohet shumë dhe nuk premton asgjë për hapin që më duhet të hedh. Me sa mundem përpiqem t’i iki rrethanave si këto dhe sa më larg që të jetë e mundur, ndonëse gjithçka përreth duket sikur është ndriçuar mirë, aq sa për të qenë e numëruar dhe asgjë më shumë.
Numrat bëhen të çuditshëm aq herë sa mendja fillon të lodrojë me to dhe na del pastaj se janë, ose shumë të ftohtë e ta mekin frymën, ose shumë të nxehtë e ta përvëlojnë lëkurën. Mbase kështu më duket mua dhe nuk mund të marr përsipër këtu, kuptimet apo moskuptimet e të tjerëve që nuk mendojnë si unë. Ajo që mund të them është se, te numrat gjithmonë ka diçka, në mos mjaft të turbullt, të paktën mjaft të aftë që t’i ngatërrojnë keqas të gjitha fjalët që duhen thënë dhe jo vetëm kaq, por shpesh bëjnë të thuhen edhe ato fjalë që kurrë nuk duhen thënë. Dhe nuk është se këto fjalë, janë vetëm ashtu, thjeshtë fjalë, që thuhen sa për të shkuar në harresë e nuk lypin të jenë më shumë sesa kaq. Jo. Po qe se do të ishte kështu, po të mbetej e gjitha vetëm në fjalë si ato që i jepen edhe puhizës më të lehtë dhe treten pastaj sëbashku me të, nuk do të meritonin as vëmëndje për t’i vëzhguar me kujdes e as kujdesin tonë për të qëndruar larg tyre.
Ndaj kam përshtypjen se, ato fjalë që për shkak të numrave zgjohen, janë ca fjalë të mufatura me të cilat bëhet arroganca, e për ta fshehur atë janë ca fjalë të tjera si këto, por disi më pak të mufatura që bëjnë hipokrizinë dhe, kur e gjitha kjo përballet me ca numra të tjerë veçse më të fryrë akoma, vijnë fjalët e holluara që i ngjajnë reptilëve dhe bëjnë mjeranin më të ulët. Të gjitha këto fjalë gati-gati janë po ato, veçse duket sikur ndryshojnë nga luhatjet e ndryshme të zërit dhe të gjitha këto ndryshime tonesh i ndodhin atyre njerëzve, që mbahen në ca fije të lidhura nëpër numra me rregull kronik, gati si te fijet e rrjetës së marimangës, me fare pak dallime ndërmjet rrathëve të vegjël pranë qendrës e deri tek më të largëtit në skaj. Nuk e di rehatin e kësaj gjendje e as di se çfarë i bën këta njerëz të durojnë gjithë këto ndryshime zëri me aq shumë fije të lidhura. Gjithsesi, kam vënë re se është pikërisht ky soj njerëzish që lyp të krijojë përshtypjen, se rrjedha herë pas here edhe mund të ndalet dhe kjo, varësisht nga gjendjet që paraqiten në rrjetën e thurur prej tyre, apo të thurur enkas për ta.
Në mënyrën se si jemi mësuar t’i rreshtojmë, e t’i vështrojmë pastaj ashtu bukur të rreshtuar, të krijohet përshtypja sikur këta njerëz dëshirojnë që numrat t’i mbajnë nën kontroll nga fillimi në fund dhe mundet që këtë ta bëjnë, vetëm për të dhënë përshtypjen se pa asnjë dyshim rrjedha mundet të jetë e ndaluar kur të duam ata, ose kur marrëveshja për këtë të jetë saktësuar. Mirëpo që diçka e tillë të jetë e vërtetë, qoftë edhe sa për dukje, lyp domosdo të ketë një ditë të fundit përveç asaj që na pret në pragun e gjithçkaje përtej kohës. E kur na del se në të përditëshmen tonë nuk ka një të tillë, sajohet njëra nga këto ditë që kemi, veçohet me njëmijë e një mynyra dhe fillë pas kësaj nis qerthulli që sa vjen e shtohet, mjaft që të kesh hyrë në valle.

* * *
Dita e fundit. Sado absurde që mund të duket, mendoj se kështu mund të fillohet. Dhe jo vetëm kaq, por ndoshta këto janë fjalët më të përshtatshme për të treguar një haje të madhe, ku edhe tepricat do të mjaftonin për të vazhduar me të njëjtën dendësi gastronomike për disa ditë të tjera, pas mbarimit të kësaj dite. E përse pra dita e fundit?! Si, në ç’mënyrë dita e fundit, kur pas një dite të fundit i bie se mund të themi gjithçka e në fakt, pas kësaj për të cilën po flas, nuk mund të themi asgjë më shumë se një mori gjellurinash dhe lajthitjesh, sëbashku me një mal të madh me mbeturina të lëna pas?! A është në fakt e fundit dhe a mundet të jetë e tillë vetëm e vetëm pse kështu na u dashka ne që të jetë, apo pse kështu na pëlqen?! A mundet të jetë e fundit kur ajo vazhdon të notojë si enigmë e stërmadhe brenda kohës, kohë nëpër të cilën notojmë edhe ne sëbashku me enigmën tonë? Guxim prej të marri të ndash kohën në porcione të ngrënëshme, të vogla këto apo të mëdha dhe prapëseprapë, të duam edhe më tej të ndjehemi ndryshe nga frymorët e tjerë. Babëzia na bëri që çdo gjë përreth ta shikojmë të grimcuar në kafshata që mund t’ia shohim fillimin e mbllaçitjes dhe të përjetojmë gëlltitjen e fundit të secilës kafshatë.
Këto dhe ca të tjera më bëjnë të mendoj se, për mendësinë tonë nuk ka më rrjedhë përderisa sajuam të kemi herë pas here disa ditë që po vetë i quajtëm të fundit e që pastaj na del se nuk janë aspak të tilla. Në vend të rrjedhës nga e cila duam të dalim, zgjodhëm të kemi vetëm cikle, si tek insektet, ku herë pas here na detyrojnë të kafshojmë gjethet e manit, pavarësisht nga orekset dhe kuptohet, pavarësisht nga shijet, mjaft që larva të bëhet krimb dhe këtu mbaron ajo që duhet për t’u thënë e për t’u mbajtur mend. Nëse dikush vendos të dalë një kokë mbi të tjerët, kjo sërish mbetet të jetë vetëm një kokë krimbi mbi kokat e krimbave të tjerë. Një kokë krimbi mbi të tjerët për një gjethe mani të pafilluar, për disa kafshata më shumë dhe kaq.
Kafshatat janë të kuptueshme për të gjithë dhe mund të jenë të parat, të fundit apo diku në mes dhe prapë, të mos jenë as të parat, as të fundit e as diku në mes. S’ka asgjë të koklavitur këtu, të gjithë ne rrjedhim me hir apo me pahir dhe duam me domosdo të jemi jashtë kësaj rrjedhe, qoftë edhe në mënyrë të gënjeshtërt. Sidoqoftë, ngaqë nuk di si të gjej fjalët e duhura që të rrëshqas për të dalë nga kjo situatë, por edhe për të mos cënuar mirëkuptimin më duhet të them se ishte dita e fundit e dhjetorit, dita e fundit të vitit. Isha fare i vetëm në peronin e stacionit të trenit, kur të gjithë nuk e di se pse, atë ditë të fundit duhet ta shoqëronin në shumëçka me atmosferë enigmatike të maskuar në festë dhe, ç’është më e çuditshmja, e gjithë kjo bëhej për një shkak të sajuar që tretet pa përgjigje edhe pas pyetjes më të thjeshtë.
Ç’mund të kishte më tepër ajo ditë që për mendimin e të tjerëve, nuk e kishin dhe s’mund ta kenë ditët e tjera? Çfarë ruante ajo përveç groteskut të kapërcimit të dyshimtë në përmasën e një viti? Pikërisht kjo, mua as nuk më dukej e vërtetë dhe as që ka si të jetë e tillë. Nuk kishte pse të qe e fundit përderisa kujtesa jonë bart përtej saj, njëlloj të pandara, ato që na pëlqejnë t’i bartim sëbashku me ato që s’na pëlqejnë t’i kemi në kujtesë.
Një ditë e tillë me përmasat e një viti është brenda çdo viti, por ne nuk e dimë saktësisht se cila është tamam. Ajo ditë është vërtet për ne, por i vidhet vëmëndjes tonë me kushtin madhor për të mos qenë e vetme në drithërimën tonë për të. Ajo ditë rrin fshehur dhe përgjon shtegun e vërtetë të secilit prej nesh, ndërmjet dhjetra shtigjeve që na çfaqen pas çdo hapi që duhet të hedhim dhe pas çdo drejtimi që duhet të zgjedhim. Atëherë kur ne nisim të përgjojmë se si t’a pikasim dhe pasi të kemi shpenzuar gjithë monedhat e lirisë tonë, deri në kacidhen e fundit, kur ta dëshërojmë atë ditë me ashkun e një mungese të madhe, kur më në fund jemi ne të denjë për të, vetëm atëherë ajo ditë na i mbledh të gjitha shtigjet e përpjekjeve tona për të na treguar një rrugë të gjërë dhe të gjatë, me befasinë e bukur të lirisë edhe përtej asaj që ëndërruam.

* * *
Në peron frynte një erë e ftohtë, e thatë dhe aspak në harmoni me shkëlqimin hipokrit të festës. Dyert e vagonave u çelën, askush nuk zbriti dhe askush nuk hipi në tren përveç meje. Isha udhëtari i vetëm, udhëtari i fundit i trenit të fundit të vitit. Do të udhëtoja pa biletë si e si për të qenë edhe unë bashkëfajtor i prishjes së rregullit në gjithçka që ndodhte atë ditë. Biletaritë qenë mbyllur që herët për shkak të festës. Me jakën e ngritur gjer mbi veshë, ngadalë, pa i shkulur duart prej xhepave, ngjita shkallët e vogla të vagonit. Kishte diçka të larmishme në këtë pështjellim feste dhe braktisje bashkë, që nuk e kuptoj pse, por gjithsesi më jepte kënaqësi të veçantë. Ishte deri diku enigmë për sa e vështroja si festë dhe ishte përjetim i këndshëm për aq sa po nisesha larg saj. Mundet që shkak për këtë të ishte jo vetëm udhëtimi, por edhe për atë se ky udhëtim ishte disi ndryshe nga gjithë udhëtimet më parë. Një tren i tërë prej 7-8 vagonash do nisej vetëm për mua dhe e gjitha kjo, ishte aq sa duhej të ishte, as shumë e as pak. Një sirenë e shkurtër piskati si përqeshje për ata që sonte nuk udhëtonin, pastaj një tjetër më e gjatë dhe më e fortë lajmëroi nisjen, ikjen time, braktisjen e festës në pikun e festës.
Eca vetëm pak përgjatë koridorit të ngushtë të vagonit dhe u ula në njërën nga kabinat ku ishte shkruar qartë: “Non fumers”. Gati me kënaqësi nxorra paketën e cigareve bashkë me çakmakun mbi tavolinën e vogël pranë dritares. Më pëlqente të isha një biçim rrebeli, paçka se hapësira ishte me tepri dhe efekti i këtij rrebelizmi tretej heshturazi nëpër ajrin e ftohtë pa shënuar asgjë për t’u dalluar nga të qënit heshtje. Si ndeza cigaren u shtriva duke i lënë këpucët gjer tek nyja e këmbës jashtë sediles. E shumta, faturinoja ishte ajo që mund të thyente cipën e hollë të akullit që më kishte mbështjellë. Por ajo nuk më trembte, se faturinot në fakt askund nuk përbëjnë befasi e sidomos në tren, aq më pak. Fatorinot këtu kanë fare pak ose asfare mundësi për të befasuar. Ndihesha ngrohtë dhe rehat brenda vetes, paçka se asgjë përqark nuk i vinte as afër kësaj ndjesie, përkundrazi.
Kisha bajagi rrugë për të bërë dhe e vetmja gjë që më trembte ishte se mos dikush tjetër më detyronte ta ndanim atë tren përgjysëm, apo qoftë edhe një grimë po të më kërkonte do më dukej shumë. Ai tren më mjaftonte, por kurrësesi nuk më dilte për të tjerë. I vetmuar, si të gjithë mbretërit, i gëzohesha fronit tim, ndërsa kufijtë e mbretërisë time po zhyteshin thellë e më thellë në zemër të natës, gjarpëronin nëpër terr me kërcitjen ritmike të ligjit të rreptë të shinave. Atë natë të gjithë pishtarët e botës qenë ndezur (duket për mbretërinë time), dhe digjeshin pa tym nëpër tym, ndoshta për të njëjtat arsye. Duhet të udhëtoje shumë nëpër botë dhe ndoshta përtej gjithçkaje, që këtë natë të mund të prekje një të vërtetë paksa të vogël, sado të vogël. Sonte e gjithë e vërteta që shihej dhe shkëlqente, nuk ishte tjetër veçse gënjeshtër, por që askush nuk donte ta quante me emrin e saj.
Maskarada kishte filluar të zgjohej e ndriçuar dhe shumëngjyrëshe gjer atje ku lejonte terri i natës. E gjithë kjo kurdisje po lëshonte me nxitim e dalld tik-taket e parë, të vrullshëm dhe epshorë. Maskat funksiononin mrekullisht në harmoni me gjithë atë shtirje epidemike dhe të gjitha bashkë montonin një sfidë qesharake për kohën, e cila, si gjithmonë, e pranonte në heshtje sfidën. E ç’rëndësi ka për ty që të duket se hyre në pafundësi, ti ishte aty, ti je aty dhe kërkon të dalësh prej saj duke prishur rregullin. Kërkon të dalësh, por si një mjeran në pafundësinë tënde vetëm për të qenë me të gjithë, pasi të duket se me të tjerë dhembja dhemb më pak apo harrohet më lehtë. Ngado që ta tresësh vështrimin has në drita të ndezura, diku më dendur e diku tjetër më rrallë. Mbi kupolat e dritave të ndezura dallgëzonte e mefshët nata me gjithë ftohtësinë e saj shpërfillëse, ndërsa nën këto kupola drite, tryezat e shtruara në dhoma të ngrohta ku ngrihen dolli për këtë natë të gjatë e të ftohtë dimri, e cila nuk kërkon asgjë të ngjashme me atë që njerëzit duan t’i japin.
Përkundja e trenit më sjell një përgjumje që as më shkon ndërmend ta kundërshtoj. Nuk e di pse përgjumja, ajo dremitja e ëmbël që afrohet lehtazi në majë të gishtërinjve, më ngjan me dashurinë e parë. Je në një vend ku nuk mund të thuash se flihet, por je në buzë të ëndrrës (dashuria e parë), është ftohtë në gjithçka që të rrethon dhe dridhesh, por jo nga të ftohtit (si në dashurinë e parë), je i pambuluar dhe është gjithmonë dikush apo diçka që të pengon (përsëri dashuri e parë), së fundi, ndodhesh në një ekstazë si kjo e sotmja me pakuptimësi në të gjitha kuptimet (apo jo [?] dashuri e parë). Të gjitha si në dashurinë e parë, me të vetmin ndryshim se dashuria e parë, për dhembjen e dikujt apo për gëzimin e dikujt tjetër, nuk ka ditë të fundit pë aq sa jemi gjallë.
Sidoqoftë, afshi i ngrohtë nga brenda meje, herë pas here ngjitet në qepalla e për pak çaste më josh në ëndërr, së cilës as nuk dua t’i jepem, por as t’i iki asaj nuk mundem. Në këtë ngasje të ëmbël ledhatare, koha i vjedh diçka kusarit të minutave, që gjithsesi ndahet me të i kënaqur dhe shkon larg përtej saj. Zhytet thellë nëpër kthjellimin që grish, sa më thellë që të jetë e mundur, në kërkim të grepit të hedhur për të dhe rrallë qëllon që e gjen, shumë rrallë madje. Dikur has me një grep të madh me fill të tendosur që i ngjan shumë grepit që kërkon. E kafshon i kënaqur dhe deri diku i sigurtë se filli që e mban do ta nxjerrë në sipërfaqe e pas kësaj në breg. Tamam ashtu dhe ndodh. Në breg e çajnë nga fundi i barkut gjer në majë të kokës dhe për çudi, kjo e bën atë të tretet në kënaqësi të pamatë. Ja shkulin të brendshmet dhe ua hedhin qenve me sy të kuq që janë gjithmonë aty dhe presin të uritur. Tani po, ndihesh ku e ku më i lehtë se një gjeth vjeshte dhe po të duash mund të fluturosh. Ja pra, përse nuk fluturoka njeriu, ja pengesa që na paskesh qenë kaq e thjeshtë për t’u kapërcyer ndërsa e dinim aq të vështirë sa s’ka. Por ç’është fluturimi përpara asaj që pret pas kësaj, diçka pak gati e padukshme, si një lodër fëmijësh dhe asgjë më shumë. Ashtu të çarë të tendosin, të kripin dhe të vënë të thahesh në diell që ngroh dhe merr sëbashku me avujt, edhe atë pak peshë të mbetur. Gjithçka përreth tani është e lehtë, aq e lehtë sa nuk kërkon më as dëshirën e as përpjekjen tënde. Kënaqësia nuk është kurrë aq e mençur sa të mund ta thuash me fjalë, ajo vetëm vjen të të befasojë dhe shkon po aq befas pa të përshëndetur. Dielli afrohet butë dhe ngroh çdo kënd të harruar nga kujtesa jonë e dobët, ngroh deri në…
Zhurmë…! Një zhurmë e papritur bën të braktisësh me pahir gjithçka, tamam në çastin kur përjetimi po tretej nëpër trup dhe anasjelltas. Hapet dera e kabinës dhe dëgjohet një zë femre:
- Gëzuar, për ku?
- Po…, si të them - iu përgjigja gjysëm përgjumësh e gjysëm zgjuar - Në stacionin e fundit ndoshta, a ku di unë se ku. Vetëm se…
Ajo as nuk priti që të mbaroj fjalinë, vetëm më pa si e çuditur dhe mbylli derën. U largua pa më thënë asnjë fjalë. Vetëm një Zot e di se çfarë i ka shkrepur në kokë kur pa se njëra nga gabinat e vagonit nuk ishte bosh. Me siguri që i jam dukur udhëtari më i çuditshëm përgjatë gjithë punës së saj si fatorino. Ndërkohë gjumi më kishte lënë përfundimisht. Të gjitha ato fragmente ëndrre m’u ngatërruan keqas në kokë dhe s’po mund të gjeja një lidhje sado të vogël për të kuptuar diçka sikur sa për të filluar të mendoj. Ndeza dhe një cigare tjetër dhe po përiqesha të besoja diçka në atë ëndërr, që sapo kaloi. Në jetë asgjë nuk ndodh ashtu si në ëndërr dhe as si në një ditë më parë. Habia na bën të lëvizim nëpër rrugë të reja dhe të mbledhim vetëm stiva të tëra përvojash, të cilat kurrë nuk i vemë të na shërbejnë. Larmia e ka fajin, ose ndoshta larmia.
U ngrita dhe dola sa të shpij pak këmbët nëpër tren dhe duket, edhe për të treguar se ikjet e mëdha kanë nevojë për ndihmën e ca ikjeve të vogla, për ca hapa më shumë. Kabinat bosh më bënin të ndieja gjithë dimensionin tim, pas çdo kilometri të lënë diku prapa dhe pas çdo hapi të hedhur. Treni ndaloi në një stacion bosh dhe si kudo qëndroi fare pak. Çapitesha ngadalë nëpër korridoret e vagonave i tëri për vete dhe i vetes. Tek njëra nga kabinat, polici i trenit puthej me njërën nga faturinot, ndërsa kapelen nuk e kishte në kokë, ndoshta si shenjë e besnikërisë ndaj detyrës. Shtetasit e mbretërisë sime jetojnë të lumtur dhe besnikë, kjo më jepte kënaqësi. Hyra në një nga kabinat, diku aty në vagonat e mesit dhe pothuaj në çastin që u ula, shpërthyen fishekzjarret e mbarimit dhe fillimit të vitit. Më lindi dëshira të bëj diçka. Duhej patjetër të bëja diçka. Unë isha mbreti dhe mbretit nuk i lejohet vetëm të vëzhgojë pa bërë asgjë në një situatë si kjo.
Treni lëvizte njësoj pa e vënë re as ndryshimin e vitit e as shigjetimet e fishekzjarreve nëpër terr, që ngjiteshin me nxitim dhe rrëzoheshin pastaj pa shpresë. Edhe polici me siguri vazhdon avazin me faturinon duke ruajtur gjithë dinjitetin e uniformës që mbante. U ngrita dhe çela dritaren. Koha qe ftohur edhe më. Edhe pse nëpër natë flakësoheshin mijëra zjarre, ajri ishte akoma më i ftohtë si për të thënë gjthë kotësinë e kësaj feste. Nxorra kokën në dritare. Tashmë e dija çfarë duhet të bëja edhe pse kjo mund të ngjante me çmenduri. Do t’i bërtas botës me gjithë ç’kam në gjoks. Po, po, do t’i bërtas edhe pse e di mirë veshin e saj të shurdhër. Le të mos më dëgjojë ose le të shtiret sikur s’më dëgjon, për mua është njësoj. Britma ime është heshtja ime, shurdhëria e botës është zhurma e saj. U mbusha me frymë sa gjoksi më dhëmbi dhe britmën e përplasa nga dritarja e hapur nëpër ajrin e ftohtë të natës me gjithë sa më hanin mushkëritë. Klithma ime akoma s’kishte mbaruar dhe treni frenoi, ndaloi paçka se nuk kishte stacion kurrkund afër. Dikush e dëgjoi britmën time dhe me sa duket, ndoshta edhe e kuptoi përsenë e saj. Dola ngadalë nga kabina dhe shkova tek dera e vagonit. E hapa dhe zbrita po aq ngadalë. Nuk isha nisur për të mbërritur kund tjetër, përveç se për të qenë larg. Le të shkonte treni bosh pa mua. Isha mjaft larg festës. Tamam aq sa duhej të isha larg. I vetëm me veten, nëpër rrjedhën time, me hapat e mi.

Fatmir S. Baçi

La poétique du progrès inévitable


Mais vous aimez plutôt [la vie] éphémère,
et vous délaissez l'au-delà.

Le Saint Coran, 75: 20-21

Dans la mémoire égocentrique de l’humanité, la plupart des actions qui ont rendu possible toute sorte des relations entre-subjectives ne jouent-elles à jamais le privilège du document. Comme telles, elles se trouvent presque toujours soumises à l’imitation; en s’harmonisant avec tout ce qui est part de la quotidienneté, elle prend les nuances et les teintes des mœurs et des coutumes «défendus» par les armées de la paix (qui sont identiques en tout à celles de la guerre), qui bien ou mal, lentement ou vitement ont avancé pour le meilleur ou pour le pire de l’humanité et de la vie en générale.
Différemment de l’âne de Buridan (ce long oreille-là qui, placé à égale distance d’un seau d’eau et d’une botte d’avoine, se laissa mourir de faim et de soif), duquel on se vente d’en avoir compris la leçon, et avec la dévotion d’un long oreille bien autre, l’humanité n’est pas plus terrassée de l’indécision, elle ne reste pas plus figée sur place; sans aucune perplexité, elle se rend aujourd'hui envers les bottes de foin, vers celles du gauche et celles du droit, bien libre de toute sorte de dilemmes ou de complexités vachement poétiques de l’âne devenu désormais fameux. Elle s’avance ainsi, dès bien longtemps, on n’ayant pour autre but que la disposition hautement noble de ne pas se laisser mourir de faim et de soif. Il semble que, heureusement rassasié, dans les tranchées ou au-dehors, sous le ciel glacial d’hiver ou sous le soleil torride d’été, l’âne moderne meugle et tout le monde meugle sans hésitation pour lui avec cette lyrique passionnante et la réjouissance bien connue qui va leur produire la contemplation de proche, de très proche des bottes d’avoine. Voilà quel scintillement flamboyant épandent ces bottes jaunes, quelle clarté éblouissante, quelle splendeur irrésistible! Qui aurait à jamais le courage et le cœur de ne pas vivre cette expérience gastronomique? Personne ne pourrait lui résister. Si tu irais à lui faire résistance, tout le monde dira que t’es bien fou, ou au moins en train d’en devenir. Et si tu restes sur ta place, loin de ce fourrage somptueux, à part que tu vas d’être tout seul, tout le monde se moquera de toi au nom de cette noblesse qui lui appartient désormais dès longtemps, et tout ça sera bien juste, même si tu mérites assez de plus.
Que la noblesse de l’homme a-t-elle quelque chose à faire avec l’estomaque (étant donné que la faim se réfère à un âne qui n’avait rien de noble), tout ça c’est bien éprouvé et admis par tout le monde, et personne n’en doute plus. Si vous me permettez, monsieur, qu’est-ce que c’est? Comment? De quoi s’agit-il? Plus forte la voix, s’il vous plaît. Ah, c’est à dire… oui! Eh bien, certes, naturellement…! Ne peut-il être autrement, vous êtes en syntonie avec moi, nous partagions les mêmes idées, alors. C’est justement ça, monsieur, personne ne peut réfuter cette imposante vérité selon laquelle si vous êtes déjà rassasié, avec l’estomaque bien remplis, si vous sentez le gras à vous effleurer avec abondance dans le gueule, il ne vous reste qu’en être heureux. Et le grognement, ensuite, ce qui va mettre fin au calvaire assez long des toutes votre entreprises héroïques, eh bien, c’est une musique, à n’en pas douter, et ne le considérez pas assez simple et plutôt banale; aucune langue ne peut l’exprimer ni le déchiffrer dans son système d’écriture. Une perle en soi, j’avoue dire. En effet, le grognement c’est la véritable splendeur qui se rattache à tous les succès de l’homme, indépendamment des méridiens et des parallèles tracés sur la surface du globe. Devant la table remplie de toute sorte de rôtis, de viande enfumée ou graissée ou de pot-au-feu, dans un champ de bataille comme ça il n’y a drapeau qui ne s’abaisse, ou général qui ne se résigne, indépendamment du pays d’origine de ce dernier.
A la lumière des statistiques concernant la quantité des repas consommés dans les abris de toutes les races humaines, certaines nous résultent beaucoup plus avancées; rassasiés et exaucés démesurément, ces êtres humains se donnent entièrement au grognement, au bon gré, et, sans aucun doute, ils doivent être plus heureux que les autres (!!!), et il faut être bien déraisonné et stupide à ne pas reconnaître cette vérité du fait. Et puis, en ne vaut pas même la peine de la contester, parce qu’il y aura certes quelqu’un à vous dire que toujours parmi les hommes il y a certains qui sont plus heureux que les autres, qu’il y a toujours certains qui sont plus avancés que les autres dans ce progrès inévitable et bien illuminé. Ce des bottes c’est un problème fort bien inextricable, même au nos jours comme il a été dans l’antiquité, et peut être il sera loin de toute solution possible. Tel était-il au passé, et tel il restera toujours, semble-t-il. Certains sont déjà arrivés là, comme ils disent, au haut point de ce progrès inévitable, et ils sentent toute à l’heure le même désir d’avancer de plus en plus, infiniment. Certains d’autres se trouvent justement là où ils ont toujours voulu y être. Ça c’est tout. Et si ceux qui ont avancé déjà là ne seraient-ils pas ce qu’ils sont, même nous qui sommes ici nous ne serions pas ce qui nous sommes déjà. Grâce au Dieu, nous n’avons pas besoin de leur sagesse, ni eux ont besoin de notre stupidité.
Cependant, le personnage que j’ai choisi à traiter ici se trouve-t-il ici et là, il appartient même à la race des nobles, où les grognements n’ont-ils pas cessé, quant à la classe basse des pauvres et des misérables, et on base des règles irréfutables de l’estomaque, il ne montre aucun signe de noblesse. Maintenant ce personnage nous est devenu une coutume, personne ne sait de combien d’années auparavant, de même qu’on ne sait pas s’il imite les hommes (ce qui nous résonne le plus vraisemblable), ou si sommes nous même qui le imitons (ce qui nous résonne de même plausible), et tout ça, bien entendu, pas seulement sous le dictat des nos coutumes. A vrai dire, mes amis, je ne sais pas quoi dois-je faire pour me rapprocher à, ou me distancier de ce balluchon bien enchevêtré. Merveille des merveilles comment pour construire l’image de son semblable l’homme, même s’il est pourvu d’intellect, n’ait-il pas réussi à trouver quelque chose de mieux dans sa laideur, ni quelque chose de plus sage dans tout ce qui porte d’effroyable, que la ressemblance de soi-même.
Les épouvantails… !!!
Mais oui, les épouvantails, ceux qui souffrent de plus au bord ou au cœur de la plantation, pour ces êtres-là je voudrais vous en parler. Naturellement, pour moi et pour toi, mon ami, les épouvantails ne sont pas épouvantables, parce qu’ils ne grognent pas, en tant qu’ils ne sont pas «humains». Il est bien vrai qu’ils servent à épouvanter, mais seulement la part de ces créatures-là qui cherchent souvent de dérober quelque chose qu’appartient à l’homme (!!!), ou de cette part-là que l’homme retient de lui appartenir par nature, une fois qu’il a réussi à leur dérober, et pas sans raison, mais au nom de l’époque de la culturation que ces créatures-là n’ont-elles pas réussi à la comprendre, sans en lui connaître pourtant même les privilèges. Certes, pour ces créatures-là l’homme c’est un être épouvantable, jusqu’au limite de ce qui est le plus effroyable. Ses particularités il a réussi à les octroyer même à l’épouvantail, qui ne lui rassemble qu’assez peu, grâce aux petits morceaux de civilisation bien déchirés qu’il lui offre. Il suffit un chapeau, un pair de gants dont on manque presque toujours trois ou quatre doigts, un cithare sans fils (que à jamais jouera-t-il une musique, la raison pour laquelle il a été produit), un complet tailladé et, sans oublier en aucun cas, l’improvisation de l’image de l’homme. Une fois créée, cette créature sera l’effroi garanti des oiseaux, ils n’auront à jamais plus le courage de voler sur notre plantation, et rassurez-vous monsieur que dorénavant ils apprendront à supporter la faim, et, graduellement, ils la oublieront tout à fait. Et il ne s’agit pas seulement des oiseaux… En bref alors, l’homme sait être parfaitement épouvantable, et il a réussi à épouvanter grande part de ce monde qu’il lui-même l’a étiqueté comme «sauvage». Paradoxale, n’est pas?
Dans le monde il y a de plus en plus des oiseaux et des animaux qui déambulent sans relâche pour éviter ainsi de se rencontrer avec l’homme impitoyable, celui qui mange les forêts, celui qui boit toutes les paludes jusqu’au dernier goûte, en y restant d’ailleurs parfaitement identique, toujours affamé et assoiffé. La part de ce monde «sauvage» qui cherche de lui résister avec fanatisme ou vient-elle d’être disparue sans trace ou elle vient d’être mise aux auspices de ce magnanime (qui n’est pas sauvage) qui lui a dérobé et l’a dépouillée de tout ce qu’elle avait, et désormais dénaturée, elle ne survivra que grâce à, et pour la culturation comme le dernier exemplaire de ses prédécesseurs disparus. Alors, les épouvantails ne sont pas simplement des épouvantails. Non. Ils sont bien autres. Ironie des ironies; ces êtres déjà dénaturés, qui ne rassemblent à l’homme qu’apparemment, ils resteront toujours la mémoire la plus funeste des douleurs du passé pour toutes les créatures migratoires, et en même temps la vision la plus véritable de ce Mal qui vient, qui cherche, qui approprie et qui usurpe de ce monde et de lui-même tout, sans aucun critère.
Comme tels, alors, les épouvantails, pour ce monde étiqueté «sauvage», ils restent comme la démarcation la plus extrême et inaltérable de cette marche déraisonnée et logique de la biche inépuisable dénommée par l’anonymat «Homme».
Et il en y a de plus. Si nous allons à le voir plus profondément, les épouvantails sont des véritables monuments érigés pour l’homme, et ils continueront à exister même au temps à venir. Et si vous vous arrêtez devant un monument comme ça, même indifférent et sans lui prêter attention vous vous rendrez compte que chaque d’eux possède sa part de terrain qu’il l’a bien cultivé en mettant en œuvre toute sa culture, la raison pour laquelle il la défend avec la dévotion sacrale d’un épouvantail. Chaque homme mérite un tel monument, et si on lui détache les palettes et la paille qu’il porte, personne ne sait d’où va-t-il à finir avec ces petits morceaux de civilisation qui lui restent. Dans la symbolique de la représentation de l’homme, chaque de ces épouvantails reste pour épouvanter cette part épouvantable qui demeure dans l’intérieur de l’homme. Tout ça reste comme un signe prémonitoire pour tous ceux qui pensent toute à l’heure d’avoir compris quelque chose, ou pour ceux qui déclament avec force qu’ils avancent envers le progrès pas seulement sûr, mais même bien inévitable.
Les épouvantails les plus authentiques de l’humanité sont des êtres gros et charnels (demos, si on change l’accent, signifie gras, c’est-à-dire démocratie, le pouvoir du gras), entourés des couturiers qui leur coudrent la honnête selon la mode de dernière heure, avec des gants tout nouveaux qui leur gardent les mains de l’impureté, avec le chapeaux qui sache camoufler leur pensées (Dieu sait ce qu’ils pensent), avec un cithare qui a tous les fils qui joue et provoque le sommeil (misérables ceux qui ne dorment pas, ou qui ne font pas feint d’en dormir) et le sourire, eh, évidement le sourire figé dans l’image cultivé d’épouvantail.
Pompes, rumeur, clameur et paille. Il y a beaucoup de paille dans notre entourage. L’amour, cela fait longtemps qu’il appartient au «monde sauvage» et il reste celé dans ces petits territoires que l’urbanisme ne les a pas encore mordu. Il est bien entendu que moi je ne peux plus continuer. Je sais bien que mon ami misérable, celui de la plantation ne sera-t-il pas fâché avec moi-même si j’irais à éplucher de nouveaux matériels, parce que par sa nature l’épouvantail est trop pauvre, il sait comment s’entendre avec son semblable et dès siècles il se comporte tout pacifiquement avec les hommes. Mais d’autre part, ce vieillard sot et maussade qui figure sur la bouteille de Coca-Cola - dont la carriole est traînée par les chevets - il ne me pardonnera pas si moi je continuerais, et si moi, je ne tourne pas mon discours au terme, je risque fort bien de tomber sur ses chiens, qui, à part d’être gras, il sont même affamés, les plus dignes choisis entre ses épouvantails les plus colériques. Mais, qui sait, il viendra un jour quand même les épouvantails de paille ne seront-ils plus indispensables à nous, et ça peut être considérée une victoire, même s’il ne sera pas la seule, ni assez simple comme peut-il sembler.









POETIKA E PËRPARIMIT TË PASHMANGSHËM

" Jo, nuk është ashtu! Por ju jeni që
doni të ngutshmen. Dhe e lini pas
shpine atë, të ardhmen"

Kuran 75; 20 - 21

Në kujtesën egocentrike të njerëzimit, shumica e lëvizjeve që mundësuan marëdhëniet nuk gëzojnë privilegjin e dokumentit dhe si të tilla, iu nënshtruan imitimit që duke u harmonizuar me të përditshmen u kthyen në zakone, që mbrohen nga uniformat e armatave të “paqes” (uniforma të njëjta me ato të luftës), të cilat mirë apo keq, ngadalë apo shpejt, kanë përparuar në “dobi” apo në dëm të njeriut dhe të jetës në përgjithësi.
Ndryshe nga "Gomari i Buridanit" (veshgjati që shterri jete i uritur ndërmjet dy mullarëve), prej të cilit njerëzimi krenohet se nxorri mësimin e duhur, dhe me përkushtimin e një veshgjati krejt tjetër, tashmë i është turrur të dy "mullarëve", majtas dhe djathtas (pa dilemat dhe komplekset poetike të gomarit të famshëm), me qëllimin e vetëm fisnik, të mos ngordhë i uritur. Dhe me ç’duket, lumturisht i ngopur, në llogore apo jashtë saj, dimër qoftë apo verë, zjarr apo akull, njëlloj pëllet dhe pëllasin për të, me atë lirikën e njohur dhe dlirësinë ngazëllyese të kundrimit të mullarëve pranë, fare pranë.
Hej, vetëm shikoni çfarë ndriçimi kanë mullarët e verdhë, çfarë drite dhe çfarë shkëlqimi...?! A mund të mos marrësh pjesë në këtë përjetim gastronomik, a është e mundur të rezistosh...?! Diçka e tillë, pa pikën e dyshimit, mund të gjykohet për ty nga e gjithë gjindja përreth, si e barabartë me çmendurinë apo së paku me lajthitje. Le pastaj, po të provoni edhe të rrini larg mullarëve, e sigurtë që përveç se do mbeteni i vetëm fare, fillikat në gjithë këtë haje madhështore, por fisnikët në fjalë me siguri do ju qesëndisin me ç’tu vijë atyre për mbarë dhe me të drejtë, madje për të qenë i saktë, meritoni shumë më keq sesa kaq.
Që fisnikërimi i njeriut ka lidhje me stomakun e tij (meqë uria i referohet një gomari aspak fisnik), kjo tashmë është provuar dhe pranuar botërisht, e nuk ka më pikë dyshimi për këtë. Nëse më lejoni, si ishte, çfarë…? Me zë pak më të lartë, ju lutem. Aa, domethënë…, po! Epo, sigurisht, natyrisht…! Nuk ka si të jetë ndryshe, edhe ju i bashkoheni mendimit tim. Jeni të shtrënguar ta pranoni të gjithë, se me barkun plot, i nginjur ohoho, derisa yndyra e gudulis në fyt, njeriu s’ka sesi të mos jetë i lumtur, dhe pikë. Ajo, gromësima që zakonisht përmbyll atë kalvar përpjekjesh heroike, hej, për atë nuk ka fjalë dhe mos e dini aq të thjeshtë, në asnjë gjuhë të botës nuk mund të shkruhet, një xhevahir më vete. Gromësima në fakt, është shkëlqimi më i shpeshtë që i bashkanjgjitet të gjitha sukseseve të njeriut, pavarsisht nga meridianet dhe paralelet e vizuara në glob. Përpara një sofre të shtruar dëng me të pjekura, të ziera, të tymosura, të lyrosura, në një fushë beteje si kjo nuk ka flamur që nuk bie e as gjeneral që reziston, pavarsisht në cilin cep të botës ka lindur gjenerali.
Nisur nga statistikat për sasitë e sillës që konsumohen për frymë nëpër grazhdet e racave të ndryshme, disa na rezultojnë më të përparuara, të ngopur e të tejngopur gromësijnë më shpesh, dhe si rrjedhojë, duhet të jenë më të lumtur se të tjerët (!!!), gjë për të cilën veç në qofshim tuafë për t'i kundërtshtuar. E në fund të fundit as nuk ia vlen t’i kundërvihesh, dikush gjithmonë do të jetë pashmangshëm diku përpara në përparimin e ndriçuar mirë, e disa të tjerë jo. Punë e ngatërruar kjo e mullarëve, si në ditët tona po ashtu edhe në lashtësinë e largët, e as nuk besoj se do t’i gjendet ana fillit në të ardhmen. Kështu ka qenë qëmoti e kështu do të mbetet, me sa duket edhe për disa kohë, nuk e dimë se sa. Disa janë atje, që siç thonë vetë, shumë përpara për të shkuar edhe më larg, disa të tjerë janë tamam atje ku ata duan vetë të jenë, as më shumë e as më pak. E nëse diku (të përparuarit përpara në përparim) nuk do të ishin këta që janë, as ne (që jemi këtu ku deshëm të jemi), s'do të ishim këta që jemi sot. Zotit falë, as ne na duhet mençuria e tyre, dhe aq më pak ata, e duan këtë budallallëkun tonë.
Sidoqoftë, personazhi që kam zgjedhur dhe për të cilin do ju flas në këto rradhë, është edhe këtu edhe atje, pra, edhe është i sërës më të lartë të fisnikëve ku gromësimat nuk kanë të mbaruar, edhe na shfaqet në shtresën më të ulët të zhelanëve që nisur nga stomaku, nuk kanë as shenjën më të vogël të fisnikërisë. Tashmë ky personazh është zakon, nuk dihet saktë sa i lashtë, siç nuk dihet nëse ai imiton njerëzit (ndoshta më e mundshmja) apo ne njerëzit imitojnë atë (e mundëshme edhe kjo), kuptohet jo vetëm për forcë zakoni. Në të vërtetë as unë vetë nuk di si t’i afrohem apo largohem këtij çorapi të thurur keq, habi për t’u habitur se si njeriu me gjithë intelektin që ka në përdorim, nuk mundi të gjejë diçka më të mirë në shëmtinë e vet, e as më të mençur në të frikshmen që bart, se sa ngjashmëria me veten e vet.
Dordolecët ...
Po, po, dordolecët, ata më të përvuajturit në fillim apo në mes të arës, për ata e kam fjalën. Natyrisht që për mua dhe ty miku im, dordolecët assesi nuk janë të frikshëm se nuk gromësijnë, pra nuk janë “njerëz”. Ata janë vërtet për të trembur, por ama atë pjesë së botës së gjallë që kërkon të marrë diçka nga pjesa e njeriut (…!!!), apo prej së cilës njeriu ruan atë që ia grabiti kësaj bote të gjallë dhe jo ashtu kot, por në emër të epokës së kultivimit, të cilën këto gjallesa as e kanë kuptuar akoma, e as të mirat nuk ia dinë (…!?).
Sigurisht njeriu për ato gjallesa është i frikshëm, deri në tmerr, edhe ashtu vetëm dordolec i mbushur me kashtë, që vetëm i ngjan të vërtetit aty-këtu, në ndonjë grimcë civilizim të grisur.
Mjafton një kapele copë, një palë doreza ku mungojnë tri-katër gishtërinj, një kitarë e prishur pa tela (që kurrë më s’do të bëjë atë për të cilën u bë), një kostum i leckosur dhe sidomos, pa harruar në asnjë rast improvizimin e fytyrës së njeriut, e pas kësaj zogjtë të topitur, nuk do të guxojnë të kujtojnë urinë, do ta durojnë atë. Dhe jo vetëm zogjtë. Me pak fjalë njeriu di të trembë, dhe e ka trembur në fakt, atë pjesë të botës të cilën po ai vetë e ka quajtur “TË EGËR”. Paradoks, apo jo?!
Bota ka gjithnjë e më shumë zogj e kafshë, që shtegtojnë, për t’i shpëtuar dorës dhe takimit me njeriun e pamëshirshëm, që ha pyje të tërë, pi kënetat gjer në pikën e fundit, dhe gjithsesi, mbetet i uritur dhe as etjen e shuan. Ajo pjesë e kësaj bote “të egër” që provon të rezistojë me fanatizëm, o zhduket e tëra pa nam e nishan, ose vihet nën mbrojtjen e dhunshme të këtij babaxhani (jo të egër), që i mori gjithshka që kishin, dhe të denatyruar tashmë do të mbijetojnë për mëshirë dhe në mëshirë të kultivimit, si ekzemplarë të fundit të paraardhësve, të cilëve vetëm i ngjajnë diku, në diçka, apo ndoshta edhe më pak.
Pra, dordolecët nuk janë thjeshtë dordolecë. Jo. Ata janë krejt tjetër. Dhe për ironinë e të gjithë ironive, këto qënie të denatyruara që vetëm i ngjajnë njeriut, për të gjitha gjallesat në ikje, janë kujtimi më i hidhur për dhimbjen e së kaluarës, dhe pa dyshim edhe shembëllimi më i vërtetë i së ligës që vjen, kërkon, merr nga kjo botë, jashtë çdo kriteri, pa kursyer as veten. Si të tillë, dordolecët për këtë botë të ashtuquajtur “E EGËR”, janë kufinj të patjetërsueshëm të marshimit të çmendur dhe llogjik, të bishës së pamposhtur me emrin anonim “Njeri”. Dhe jo vetëm kaq.
Nëse do vështrojmë pak më me vëmëndje, përsa më sipër, do kuptojmë se dordolecët janë monumentet më të vërtetë që u ngritën gjer më sot për njeriun dhe që ndoshta, do të vazhdojnë të ngrihen edhe në të ardhmen. Dhe para çdo monumenti si ky që thashë, në se do të ndalesh, tashmë edhe pa i kushtuar shumë vëmendje, do të shikosh se secili nga këto krijesa “të përkryera” e "të pathyeshme”, ka domosdo një parcelë të tijën, të cilën e ka mbjellë po vetë, me kulturën që është vetëm e tija, dhe e ruan atë me përkushtimin e një dordoleci të devotshëm prej kashte. Çdo njeriu i takon një monument si ky, dhe nga ana tjetër, po t’i heqësh kashtën dhe hunjtë që e mbajnë, nuk dihet se ku do ta përplasë era atë pak qytetari të leckosur që i mbetet. Në simbolikën e përfaqsimit të vetë njeriut, secili nga këta dordolecë është për të trembur pjesën prej njeriu te dordolecët e tjerë. Pra tashmë si një paralajmërim i rreptë për ata që shtiren se diç kanë kuptuar, dhe më mirë akoma, që këmbëngulin se nxitojnë drejt përparimit, jo vetëm të sigurtë por tashmë edhe të pashmangshëm.
Dordolecët e vërtetë të njerëzimit janë të mishtë, të dhjamtë (Demos, me ndryshimin e theksit do të thotë dhjamë pra demokraci, ndryshe, pushtet i dhjamit), të rrethuar këta me rrobaqepës që qepin ndershmërinë sipas modës së fundit, me doreza gjithmonë të reja që ruajnë pastërtinë e duarve, me kapele apo frizurë e cila di të fshehë (o Zot mos çfarë mendojnë), me një kitarë me të gjitha telat që bie e ndjell përgjumje (mjerë ata që s’i ze gjumi, apo të paktën që s’shtiren si të tillë), dhe buzëqeshja, patjetër buzëqeshja në fytyrën e kultivuar të dordolecit.
Pompë, zhurmë, bujë dhe kashtë. Shumë kashtë përreth. Dashuria ka kohë që i takon “botës së egër” dhe fshihet në ato pak treva ku urbanizimi akoma nuk ka arritur të kafshojë
Kuptohet vetiu që s'mundem të vazhdoj më tej. E di mirë që miku im zhelan, ai i arës, nuk do të më mbajë mëri edhe nëse rrëmoj akoma, pasi prej natyre dordoleci i arës është i përkorë, di të merret vesh me të ngjashmit e vet dhe prej shekujsh sillet butë me njerëzit. Por nga ana tjetër ai plaku i majmë, vesves dhe zevzek i "Coca Cola-s" - karrocën e të cilit e tërheqin drerët, nuk do të ma falë vazhdimin, dhe po qe se nuk e ndërpres këtu dhe tani, mund të më ndërsejë langonjtë që mban përreth, që përveç se janë të dhjamtë si ai, shumica janë keqas të tërbuar, më të denjët e zgjedhur ndërmjet të pjellës së dordolecëve në tërbim.
Sidoqoftë, do të vijë një ditë (ku dihet?!), dhe dordolecët zhelanë prej kashte nuk do të na jenë më të nevojshëm dhe ndoshta kjo do të quhet fitore, e cila gjithsesi nuk do të jetë, as vetëm dhe as aq e thjeshtë sa duket.

Lamtumirë

Lamtumirë, dhe më qofsh e lumtur.
Ti çerdhen do e thurrësh, diku ngrohtë.
Shtegtarët si unë, ngaherë rrugëhumbur.
Këmbejnë gaz për ndarje, bredhur nëpër botë.

Rrugët pa fund, shtigje pak përreth.
Të gjithë të qeshur, princër e princesha.
Unë rrugaç i lodhur, që kërkon e bredh.
Një plagë s'jua thashë, një tjetër jua fsheha.

Lamtumirë princeshë, s'jemi të një gjaku.
Në ëndrra më grishe, s'të lashë në ëndërr vetëm.
Lajthitëm çmenduritë, ishte natë e çartur.
Ika se më ikej, se veç ikjet mbeten.

Ndoshta prapë një ditë, do shihemi. Se kur... (!)
Në pranga prej ari, kur të jesh mbërthyer.
Vlaga prapë do feksë, e ikja pa zhurmë,
Sërish shkulm e ngrohtë, do trokasë në dyer.

Me fjalë të pafjala, do ta dehim heshtjen.
Zemrat do t'i ndalim, as frymë, as pipëtimë.
Unë princ i leckosur, kalorës buzëqeshjesh.
Ti rrugaçe fjetur, në mëndafshe ngrirë.

Mundet prapë do kemi, një natë prej magjie.
Ndonëse si dikur, s'do të jetë aq e lehtë.
Zjarr dhe prush i vjetër, dyfish çmendurie.
Natë, si gur i çmuar, njëqind fish e fshehtë.

Dhe prapë lamtumirë, princeshë e lumtur.
Me ikjet po iki, stuhisë ku era lot.
Shtegtarët si unë, ngaherë rrugëhumbur.
Këmbejnë gaz për ndarje, bredhur nëpër botë.


Ishin dy virgjëri

Dridhur drithma, derdhet shtatit.
Fjalë shërim, në sythe plagë.
Butë e bardhë, burojnë shtratit.
Endrra - dallgë, jastëkut paqë.

Dy lastarë të njomë si uji,
Thyhen e përdridhen njësh.
Gonxhe - çarë, petalet skuqin.
Drita ditën me to josh.

Lagën shirat shkretëtirat.
Pranverat u bënë bashkë.
Embël - vesë, vesuan dritat.
Shtegtoi nata, kërkon natë.

Dy lastarë të njomë harlisen.
Era fryn e lehtë, e ngrohtë.
Këngët gërxheve gremisen.
I dëgjojnë pushuar zogjtë.

Ndalojnë orët dhe minutat.
Muajt heshtin, stinët s'janë.
Nuk gugasin as pëllumbat
Përgjojnë tinëz dy lastarë.

Flakë e ankthit piu britmat.
Prush u shuan në dëborë.
U qëndisën trëndafilat.
Iku larg fëmijë i gjorë.

Dridhur drithma, u derdh shtatit.
Fjalë shërim në sythe plagë.
Butë e bardhë buruan shtratit.
Endrra - dallgë, jastëkut paqë.

DITA


Me emrin e Allahut te Gjithmëshirshmit Mëshirëplotit!


Dëbora në anët tona bie rrallë dhe vetëm sa për t’u mbajtur mend, por shiu ama nuk di të pushojë pothuaj gjatë gjithë dimrit. Siç tregojnë edhe më të vjetrit, kështu ka qenë qëmoti e kështu ka mbetur. Shi dhe prapë shi, butë e shtruar që veç gjumi di ta fshehë nën qepalla, vetëm ai e fshin disi ledhatimin e lagësht të tingujve kumbues poshtë strehës së shtëpisë. Por aq, vetëm aq, sapo të zgjohesh shiun prapë aty e ke. -Pikë-pikë, pikë-pikë, - dhe ca më dendur akoma. Aq shtruar dhe ëmbël kumbon pranë dritares tënde, sa t’i rëndon qepallat edhe vonë në mëngjes, kur është koha që të ngrihesh nga shtrati ose më mirë të themi, kur duhet të ishe ngritur kaherë.
Është më se e vërtetë se nuk jemi vetëm unë dhe ti që pas sabahut, na rrëmben andja ndjellëse e tingujve të shiut, jo. Në gjithë fshatin bëhen a s’bëhen një grusht me pleq që deri më sot nuk dihet mirë përse, por s’duan t’ja dinë as për ëndrrat e mëngjesit e as për ëmbëlsinë e këngës që derdhet pa hesap ulluqeve poshtë strehës. Të moshuarit e fshatit tim e kanë zakon të zgjohen herët, që me agun e parë i ke në këmbë. Kur terri përtej dritareve sapo ka filluar të ndahet prej bojës së vet, që pa zbardhur mirë akoma, ata ngrihen dhe as që kujtohen më për shtratin e boshatisur deri vonë në mbrëmje. Fjalët këtu nuk mjaftojnë, i ikin kthjellit, bëhen azgane dhe nuk lidhen më, ashtu siç duhet të lidhen. Çudi prej çudive është edhe zgjimi, edhe gjumi i tyre. Çudi…! Gjithmonë janë të parët që lenë jastëkun e butë dhe mendja e njeriut nuk di si e qysh ta kuptojë, e as se ku ta mbajë për ta besuar, por fakt është se, në mbrëmje të fundit bien të flenë.
Sado që ta vrasësh mendjen tënde se përse e bëjnë këtë, nuk e gjen dot shtegun për të dalë dhe nuk ke se si ta gjesh, në mëngjes sidomos as që mund të bëhet fjalë ta gjesh. Nuk e gjen dot se në shtratin e ngrohtë ku je futur, mbuluar kokë e këmbë me jorgan të leshtë, ngatërrohen dhe treten gjithë ngjyrat e botës e nuk të mbetet kohë edhe për gjëra të vogla si këto. Zgjuar nuk mund të thuhet se je, por as në gjumë kurrsesi nuk mund të thuash. Ëndrrat e mëngjesit hem janë ëndrra, hem s’janë ëndrra. Ndërkohë që ti, edhe po merresh me ca gjëra shumë të mëdha, ose po bën diçka fort të rëndësishme, edhe nuk po bën asgjë, hiç. Vetëm sa po e rëndon jastëkun tënd (njësoj i mbushur me lesh), me gjysma ëndrrash që të çojnë nëpër ca vënde të tjera, por që gjithsesi, përpëliten dhe baresin tebdil së bashku me ty, në gjithë gjërësinë e shtratit dhe kaq.
Nuk ka dyshim se sapo të dalësh në rrugë, dikush mund të të japë veresie një mendje nga e vetja për ëndrrat e tua (dhe s’ka tjetër në botë si fshati im, ka zemër të bardhë, sidomos në kësi meselesh është bujar i madh). Por aq, sapo rasti e bie që të bëhet fjalë për ëndrrat e atij që po flet badiava për ëndrrat e të tjerëve, këtu stop, duhet menjëherë të ndalosh (se ndalon ai), dhe domosdo do të presësh pak sa të kthjellet turbullira. Nuk pyetet tjetri për ëndrrat e veta, sepse kurrë nuk mund ta dish se në cilën plagë e ke vënë gishtin. Punë disi e ngatërruar kjo e ëndrrave, që ndonjëherë edhe mund të pjellë ngatërresa. Secili prej fshatarëve të mi, mund të flasë lirisht si dhe sa të dojë kur është fjala për ëndrrat, përveç të zotit të punës, ai vetëm do të heshtë si guak dhe përgjon me veshët pipzë gjithë sa i thonë të tjerët.
Askush (për aq sa e di dhe njoh fshatin tim), nuk ka qoftë edhe një mendje të vetme për ëndrrat e veta, një dikush tjetër po, e ka. Dhe përveç asaj se, jo vetëm ka gjithmonë se çfarë të të thotë (ky tjetri që po flet për ëndrrën tënde), por i bie që zakonisht të ketë shumë më tepër se sa një mendje. Ndërsa ti, në të tilla raste je për të dëgjuar gjithë sa të thuhet dhe gale e madhe fort, se ty t’u dashka vetëm një fjalë e vogël sa për të kaluar një prag, aq, sa për merak. Jo, nuk mbaron me një apo me disa fjalë jetime, ëndrra që ke parë, nuk ka sesi. Nga goja e vet, tjetri t’i derdh me nxitim të madh gjithë xhevahiret e fjalëve të veta dhe mu në fytyrë t’i derdh. Së bashku me fjalët, shpesh do të shohësh se fluturimthi përzihen aty-këtu, edhe ca cirka të vockla vezullitëse që nën rrezet diellit të mëngjesit, ngjajnë si pikla vese me të gjitha ngjyrat e ylberit.
Taze janë mendjet e fshatit tim në mëngjes, të freskëta si lakrat pas shiut, si të pafilluara duken, sikur as që janë përdorur kurrë më parë. Pikërisht për këtë arsye, edhe mundësia e parë e domethënies së ëndrrës tënde, pjell menjëherë një mundësi tjetër, kjo tjetra shpejt e shpejt një të dytë që pason pararendësen, e kështu me radhë, deri sa të gjitha bashkë, bëhen më shpesh patavrat që të rrethojnë oborrin e shtëpisë. Në qofsh zotrote me nge e nëse nuk ta nguc rehatin diçka tjetër, mundesh të dëgjosh deri në dreke, për shtatë a më shumë palë qejfe, deri sa t’i mësosh të gjitha perspektivat ndritshme dhe premtuese të ëndrrës tënde. Kështu është dhe kështu ka qenë ngaherë, vetëm paksa durim i duhet njeriut dhe koklavitjeve si këto, u gjendet zgjidha fare lehtë këtu në fshat.
Ëndrrat nuk është se janë tulla prej balte e që pas kësaj, të mjafton një usta i mire, ca krahë të fortë dhe e ngrite shtëpinë.
- Ku të ma gjesh po të jetë kështu! - mund të thotë dikush që sapo ka nisur shtëpinë e re.
Po, por nuk janë të gjithë në fshat që po ndërtojnë shtëpi dhe Zotit falë, nuk është dhe as nuk qenka e thënë, që rrjedha në këtë botë të jetë vetëm kësisoj, tulla e llaç, ustallarë e mure, dhe hajt. Përkundrazi, ka edhe ëndrra. Ka dhe s’mundem assesi të them se ëndrra janë pak, flas këtu vetëm për fshatin tim, gjetkë mund të jetë ndryshe, nuk e di.
Ajo që unë di, është se ëndrrat jo vetëm janë diçka krejt tjetër nga muret (diskutim të cilin nuk dua ta hap, se tamam këtu ka një rrezik që japraku të na përzihet), por poqe se ëndrrat edhe të gjejnë gafil, t’i ngatërrojnë të gjitha fijet e mendjes, ca më keq se ç’i shpupuris stuhia leshrat e kokës. Besoj se as nuk është nevoja që ta them se me muret, diçka e tillë nuk ndodh. Më e shumta me murin mund të përplasesh, ndoshta edhe mund të thyesh hundën, por vetëm me kushtin që mendja në atë çast po të fluturon diku larg, në ca vise të tjera që ose i ke parë ëndërr, ose i ngjajnë atyre që njeriu zakonisht i shikon nëpër ëndrra. Janë pikërisht ëndrrat ato që e bëjnë të rriturin të vrapojë qesim pas rabeckave, si dikur fëmijë e nuk është fëmijë (kjo edhe për së largu duket), dhe janë po prapë ëndrrat që përkundrazi, çilimiun e bëjnë t’i peshojë fjalët me kandarin e qymyrxhiut pa e vënë hiç në atë mendjes, se nxiton të rritet prandaj, kandari i mendjes tani për tani as që i duhet.
Punë të mëdha janë ëndrrat në fshatin tim, bile shumë të mëdha dhe nuk është e lehtë as t’u dalësh në anë e as të qëndrosh në mesin e tyre. Rrugë dhe rrugë e gjatë që të fut e të mban nëpër ca skuta të ngatërruara ku, hem nuk e di se si erdhe, hem nuk di si të ikësh prej aty. As nuk ka rëndësi në ishe me mendje apo pa mendje kur ndodhi, të pëlqeu ose jo, do apo s’do ta që ta mbash, njësoj është, ëndrra tretet më shpejt se vesa e mëngjesit dhe hapi nuk të mjafton për t’i dalë në krye. Ëndrrat janë ëndrra vëlla, nuk i është gjendur akoma aleti që mund të na e thotë saktë “si” e “qysh”, as dimë ku fillojnë dhe as ku e kanë mbarimin. Që të gjitha janë njëlloj të ngatërruara, kur edhe fillon të mendosh për to, bëhen lëmsh e li. Njëlloj të mbyllura për të kuptuar diçka pak prej tyre, pa marrë parasysh në je i shtrirë në shtratin e ngrohtë, apo je në rrugë të madhe dhe çapitesh në tym, si mbi një shtëllungë reje, ndërsa hapin në fakt, po e hedh në baltën trashë të fshatit.
Qofsh në gjumë apo edhe zgjuar qofsh, është po ajo punë. Tamam kur ti mendon se më në fund ëndrrën e ke në dorë dhe mund ta mbash përngaherë, ajo ka fluturuar në punë të saj. Ndërsa, kur mendon se e hodhe tej sapo që u ngrite nga shtrati, ëndrra vjen e të pëshpërit në vesh nga mëngjesi në darkë gjithfarësoj broçkullash, por që tamam-tamam as broçkulla s’mund t’i thuash. Ka vërtet disa që dine të ta tregojnë fillin e këputur në ëndërr si ma do, gishtin në plagë e vënë, por ka edhe nga ata që e ngasin fjalën nëpër tym dhe t’i ngatërrojnë fijet më keq se ç’i pate në kokë para se të ngriheshe nga shtrati.
Ëndrrat më shkëputën disi nga ajo që nisa të tregoj dhe padashur fjala më rrëmbeu nëpër ato treva, që për gjithë sa të sheh syri nuk janë këtu në fshat, por që prapë se prapë ato janë këtu, sepse edhe po të duash gjetkë nuk i gjen. Ndaj dhe filli i bisedës u zgjat pak më shumë nga ç’duhet, por ju siguroj se nuk jemi larguar edhe aq, rreth ëndrrës vërtiten gjithë gjërat që kemi këtu në fshat, madje edhe ato që nuk i kemi fare, po në atë qerthull i ke.
Duke dashur pra, t’ju kursej nga ca rreshta më shumë, si dhe nga stërhollimet e bezdisëshme, më duhet ta pranoj se shiu gjatë dimrit këtu në fshatin tim, ka pjesën e vet jo vetëm nëpër ëndrrat e mëngjesit me dilemat e përditëshme - të zgjohesh apo jo(!?) - por edhe gjatë gjithë ditës e deri vonë kur muzgu nis të ngjyrosë qiellin e lagësht, kur mugu i akshamit nis përzihet me pikat e dendura dhe nata fillon të derdhet ngadalë mbi çatitë shtëpive. Pas kësaj, shiu sërish të tregon rrugën për në qoshin e ngrohtë pranë oxhakut ku të presin biseda të gjata apo të shkurtra, fjalë të shtruara e të buta vërtet, por që kokën ta rrëzojnë mbi gjoks e të përcjellin prapë për atje nga ku të morën, në ëndërr.

M'i ke fshehur rrugët

M'i ke fshehur rrugët. Si të vij tek ty?
Netëve hyra dola, nga dhjetra dritare.
Territ nuk të gjeta. Gabim, e nga ta di?
Të lënët shpesh i ngrohin, lënesha qyqare.

Në shtretër të pagjumtë, ty të kam kërkuar.
U fekste dikush tjetër, atyre sigurisht.
Pa emër trokisja, e emrat më janë shtuar.
Pasthirrma lumturake, në çaste dalldish.

Tani çapitem shpresës, se rrugët m'i ke fshehur.
Kërkoj dikë të paktën, të ketë emrin tënd.
Më fshihet e vërteta, gënjeshtra fton e etur.
Rrugëve jam lodhur, do pres në ndonjë kënd.

Në pyetsh për mua. do them: "Jam i lumtur."
E di, edhe ti...! Në mos, ashtu gënjemë.
Botën pambaruar, e gjetëm gati humbur.
Bujarisht plaguar, gjysmake do ta lemë.




















Diku në qosh plehrishtash

Heshtjen e një nate, nuk di se ku ta flak.
Çastet para saj, kujtimesh kyçur rrinë.
Të pathënat fjalë, më lidhin në mëkat
Fal e s'fal, nuk mundem. Mallkime s'më vijnë.

Grindem me vetveten, si gotë e boshatisur.
Trokitjesh të lehta, tres tinguj kristal.
Një grua, ku dihet (!), e dehur, e braktisur,
Do pijë e do më thyejë, mllefit për pak fat.

Nuk e di, prej meje, ç'do jetë e shpëtuar.
Një grimcë kristal, një qelq, a diamant.
Diku në qosh plehrishtash, ndoshta i harruar,
Do mbetet një grua, e tjetra dehur tapë.

Mallkimesh do rilindem, e çdo copë e thyer,
Kupë do tringëllojë unazave në gishta.
Si kusar mes grave, tinëz do jem kthyer.
Dehur do fal dehje, flakë në buzë të trishta...


















Pa duar e këmbë

Rilindem dhe vdes butë,
Tërheq pa hir gjithçka,
Hapit gjarpër udhë,
Ku dhëmbë të helmët ka,
E kafshatë të hidhur.

Embëlsou pak,
O fat,
O vëlla.
Bindmu edhe ti,
Siç unë të jam bindur.

* * *
Stuhitë i lagur laga,
Acarit "Me" dhe "Pa"
Stolitë në natë i flaka
As t'i shikoj s'më la,
Nëpër terr harruar.

Butë, pak më butë,
O fat,
O vëlla.
Ndrysho dhe ti njëherë,
Mjaft më ke munduar.

* * *
Kush mallkim i rëndë,
Të solli bashkudhëtar?
Pa duar e pa këmbë,
Mbi kurriz si “TRA”,
Së prapthi i lexuar.

Zgjohu për një fjalë,
O fat,
O vëlla.
Ke një jetë që fle,
E unë një jetë zgjuar.








Prapë kam gaz

Gishtërinjve shkasin vitet,
Këngë te reja po më plakin.
Një vullkan në gjoks venitet,
Gjeth' i tharë, stuhitë më flakin.

Piva zjarr, në ujë të ndezur,
Frymë inatesh, thitha akull.
Qesha ikjet, i përqeshur,
Veten palë, erës nën sqetull.

Mallin zbardh, dëborë e rënë,
Rrugës - rrudhë, nata më zbehu.
Asgjë s'mbeti për të qënë,
Ajo "Nesër…", prapë gënjeu.

Shtretërve, ku ëndërra treta,
Në mëkat, mblodha nektar.
Pengje lashë ndër gra dhe mbeta,
I lënë, si mbreti hokatar.

Gaz kam prapë, gënjej vetminë,
Dimrat shtegut, lig përgjojnë.
Kur të ma shikojnë rininë,
Pleqërinë, do ma lakmojnë.


















Lule dhurimi gjaku
(Anonimati)

Kur këto lule,
Të mos jenë si tani,
E vyshkja t'i ketë pirë,
Sikur duhet.
Ngrohini me ëndërr,
Do çelin përsëri.
Të mos thoni "Ishte",
"Është" në to të thuret.

Se ditët janë ditë,
Si stinët dhe vitet.
Që shkasin e shkojnë,
Pa dert pleqërie.
Vyshken e çelin,
Minuti të grabitet.
Pa dje, deri nesër,
Një çast lumturie.

Sa t’ju hap një derë
T’ju përcjell në prag
S'janë kushedi,
Të tjera s'më ndodhen.
Dhe tinëz të iki
Të fshihem nga pak
Dritën ta le ndezur
Heshtur të largohem













homazh poetit të panjohur

venash flakë,
natë në sy.
gaz e plagë,
pushon aty.

rrugën humbur,
bredh ngadalë.
flet i vdekur,
hesht i gjallë.

mbyti klithma,
gjoksit çjerrë.
u tret drita,
fsheh ylberë.

shok me mbretër,
të përzënë.
gra pa shtretër,
net pa hënë.

eh, pranvera,
shpesh gënjeu.
stinët era,
i rrëmbeu.

vit pa shekull,
varg pa emër.
trok në mjegull,
lot e zemër.

një mijë vjet,
si stalagmit.
pikon e pret,
duron pik - pik.








Një dru si unë

Të gjitha jua dhashë, të gjitha ç'kisha.
Nga unë të tjera, çdo kërkoni më?!
Degëtharë-bonjak, vjeshtës ndër shelgjishta.
Erërat më thyen, pa krismë e pa zë.

Buzë-zhurmash moçali, ujrash të lëna,
Ku lule nuk kish, e as fryte jo,
U treta - trishtë, mes degash të njoma,
Furtunës i pirë, e etur ajo.

Ç'doni më nga unë? Jam me degët tharë.
Tani as gënjeshtra, nuk do di të flas.
Në oxhak me mua, do digjen edhe fjalë.
Si tym do t'i ndaj, qiellit mbi pullaz.

Prej zjarrit të fundit, pak hi i bardhë,
Që shuhet butë, përgjumjet i thërret.
Ç'mbetet ëndërr feks, gjatë nëpër natë,
Me tymin që shkoi, në ag do të jetë.

Dhe prapë do rrëmoni, nëpër hi e prush,
Me shiun do prisni, prej tymit një lajm.
Reja që zgjodha, më barti larg jush,
Më hodhi dëborë, lëndinës në mal.

Dhe fjalët beharit, lule do qëndisen,
Në gishtërinj vajzash, do thurren kurorë.
Nëpër kurm e flokë, petal do harlisen,
Ndër gjinj virgjëreshash, do falin aromë.

Më kot do kërkoni, një lajm a nuk e di,
Një dru si unë, ju s'do ta keni më.
Në vjeshta mos prisni, nuk jam as në shi,
Në një vend rri fshehur, e s'jua them atë.









E fshehtë

Ka vetëm një fjalë,
Çast si fjalë që duam ta kemi.
Botëz e vockël,
Në zemër të një pikvese,
Ku ylberët,
Harlisen të paqtë, mëngjesit.

Çast si botë,
Sa një fjalëz.

Ledhatim uturimash mbi tinguj ullishtash ronitjeve ikin
.edhatim .turimash .bi .inguj .llishtash .onitjeve .kin

Ca gërma jetime si heshtje,
Mbesin të pakuptimta.
Të braktisura pështjellimesh,
Bien diku,
të pafajshme në pasigurinë e tyre.

Fjalë çast,
Që vetëm ishte.
Në "ISHTE" rrin e prehet,
Dhe mbetet atje.
E pashpjeguar,
Në llozhën e zgjedhur të kujtesës.

Ndërsa ylberët në vesë,
Shuajnë etjen e pamatë të diellit,
Që merr mëngjese në pakthim,
E të tjera zgjon.
Vetëm kur ikin,
Kujtohemi se i patëm.

Lodra-ushtimë me tallaz urtësuar rimon ikjet
... ... ... ... ... ... ... ...

Dhe prapë ca gërma,
Ngjiten të na presin.
E ca fjalë pa lidhje,
Rrëzohen pa shpresë.
Si e qara në ditën e parë të lindjes,
Apo ndoshta,
Si një kujtesë e humbur.

E ikur për kthimin e premtuar.



Jetë qeni (Disa)

Vjen dita,
Dhe qentë e pranojnë mëshirën.
As lehin,
As kuisin,
As kafshojnë.
As bushtrave në stinë dashurie,
Nuk u afrohen më.

Nuk shkojnë si dikur,
Bishtundur
Pas të zotit,
Tërë gaz e shend.

Lëvizin ngadalë,
Sa një hije vapës,
Pas hijes së vapës.

Sy të rrethuar,
Nga sklepa lotësh të tharë,
Të ngulur diku,
Ashtu kot,
Nuk shikojnë asgjë.
Nuk thonë asgjë.

Apo ndoshta shumëçka.

Vjen dita,
Kur qentë pushojnë në mëshirë.
Më të gjatë,
Se netët e pagjumta me hajdutë.
Më të shkurtër,
Se gjumi i mëngjesit dikur.

Në pafundësi e harresë,
Të topitur,
Gjer në bezdi ashtu.

E kur sytë mbyllen përngaherë,
Themi: "Ishte plak".

Aq jetojnë qentë.
15 vjet.



... dhe fajet m'i kurseni

Ç'ironi e ngrohu, kaq ligsht dashurinë?
Në cilin prehër, dremitjet i ka lënë?
Një çast më qafon, me dritë një vetëtimë,
Pastaj çap e terr, natës-kurth i zënë.

Do pres. Edhe sa? Pak vite më kanë mbetur.
Diku tjetër ngroh, tek unë dimrojnë premtime.
Rrudhë e thinjë më fali, vetë e re, e etur.
Ngaherë e mirëpritur, paftuar në kujtime.

Në zemër më derdh, ujvara mërzie.
Stërkala durimi, shpresa pi prej saj.
Më tret në harrim, një vezull përjetësie,
Stuhinë që mbolla, cikmë në buzë e mbaj.

Eshtë një vaj si këngë, pështjellohet hapit,
Më ndalon të rritem, as plakjen nuk ma do.
Udhës shkrirë kërkimit, çmendurak i fatit,
"Dje" që nuk më deshi, nesër larg më fton.

Zërat urtë më zvargen, mbeta i pashtruar.
I butë si një qengj, mallkuar si djajtë.
Stinët më këmbehen, i dobët kam qëlluar.
Të gjitha me të djathtën, mëngjërash me gratë.

Si kusar i rregjur, pres një kohë me diell
Tinëz nëpër re, kam lënë ditët, vitet.
T'i rrëmbej në këngë, yje, hënë e qiell.
Era lehtë e ëmbël, ëndrrës të fashitet.

Besoj puhizë premtimin, dhe do vdes i tillë.
Ura-hënë mbi ujra, po feks një dritë bekimi.
Ndaloj në kohë që s'ndalet, këpus dhe lidh një fill.
Thjesht, kërkoj një lutje dhe fajet m'i kurseni.








Gjermanisht e lirë dhe unë

Ti grua e fshehur, pas një mijë kotjesh.
Shkëlqen dhe shuhesh, në kujdesin për to.
Si një këngë e tretur, në harrime mortjesh.
As qesh me gaz, e as qan me lotë.

Kur një ditë të thinjesh (A thinjen flokëverdhat?)
Kujtesa ngrohtë do ndrisë, prag-dimrit suferinë
Përshpirtjesh pa shpresë, do treten të vërtetat.
Diku larg mërguar, flladiten me rininë.

Atëherë, edhe lulet do të jenë të trishta.
E ca gra të majme, do të bëjnë shoqëri.
Do t'i zgjidhni fjalët, si ngaherë të brishta.
Pendesës do rrëmoni, për një dashuri.

Ndoshta, dhe s'do jetë tamam kështu.
Mundet, e pse jo, jam unë i gabuar.
Lirinë kur e kam, e fal kuturu.
E kur jam pa të, bredh për ta kërkuar.

Gënjej, e s'më gënjeni, nxitoj për në dëshirë.
Rrugës sime shkoj, as pres, as paguaj.
Me miq të pasigurtë, rëndom ndjehem mirë.
Të ndalurit s'më joshin, për ta jam i huaj.
















Njollat

Dy njolla të murrme ranë
Dhe qielli u çel.
Balta nën këmbë,
Ashtu si ngaherë,
Mbeti baltë.

Uji i verdhmët,
Si dritë lëkure nëpërkash në gusht,
M'i numëroi sërish vrimat në këpucë.
Pa harruar asnjërën.

Therja e vjetër e kockave,
U ringjall,
Ndërsa e dija të vdekur.

Rrobat i vesha të pastra,
Si gjithmonë pas larjes.

U laga nga shi i kulluar.
(Uji nga qielli binte i kristaltë)
Çadër s'kam patur kurrë,
Që kur babai më tregoi rrugën e vetmisë,
Dhe vdiq ashtu,
Pa ma thënë atë,
Fjalën e pritur,
Atë që para vdekjes
E thonë të gjithë zakonisht

Gjithçka ishte qashtër,
Dhe mirë,
Gjer tek nyjet e këmbëve.
Tamam aty fillonin këpucët e mia,
Plot vrima pabesisht të vogla.
E ku në kurthe hapash,
Uji i baltuar,
Mban lidhje të fshehta,
Me kockat e mia,
Që pas vdekjes së tim eti.

Dy ditë pa pushuar
Dy njollat e murrme shkarkuan.
Ranë dhe baltuan
Për këpucët e mia.

Dhembja në kocka ndoshta sjell barazi
(Askush e tha, as përgënjeshtrime ka).

Gjërat nganjëherë bëhen të thjeshta,
Vetëm nga keqkuptimi.
Ose nga të kuptuarit keq.

Harresë për kujtesën tuaj të pamatë.
Kujtesë për cifla harrimi me dritë.

Gëzimet ato pak,
I kam vënë në gishtërinj.
Në secilin nga një.
Kam edhe gishtërinj bosh.
I numëroj shpesh

Zoti na gjykoftë për harresat.






















Kod gjaku për në zemër

Pak buzë këmishës, padashur më le.
E puthja m'u tremb, u tret fluturimit.
Qe mall, a peng? A veç ëndërr qe?
A dhembje paratha, petal i trëndafilit?

Durimi ka mërguar, nuk është më as shëndeti.
Zemra ime e thinjur, s'lodron si më parë.
Më ikën dallëndyshet, në mes i kripur deti.
Çerdheboshja stinë, e trishtë, e gjymtë, në plagë.

Kursemi mençuritë, mendja loz me vdekjen.
Butë rrëmbema kokën, gjinjve të më bjerë.
Thellë, më thellë verbimit, të lyp dritën, prehjen.
T'i prek natës skajet, ta ndez përngaherë.

Pastaj... S'ka pastaj! Asgjë e filluar.
Në çdo hap udhëkryqe, tregues të rremë.
Kapitje të eterta, gjithë rruga, (e gabuar).
Më solli tek ty, në je pa shpirt, përzemë.

Mos druaj për mua, tashmë jam mësuar.
Jashtë zemrave fjeta, ngrysur me bonjakë.
As bota nuk prishet për një mjeran harruar.
Që bredh i pamëri, bjen e ngrihet prapë.
















Bler

Ajo dorë e bardhë, e butë, e lëmuar,
M'i bëri orët të blerta, pranverë.
I trokiti plakut tingull i premtuar,
Tani le të vdes, nuk do shkoj i mjerë.

Harresat dhe ankthet, të blerta u bënë.
Blerinë vërshuan ëndrrat, venave në gjak.
Mijëra pranvera, u shkrinë në një këngë
Sa buzëgaz i saj, a ndoshta dhe më pak.

Dimrat mërguan, u shuan stuhitë.
Ylberët të paqtë qiellin e prenë.
Qerpikët e shpresës, tani pulisin dritë.
Tallazi i stinës, gjelbërt po më vjen.

Çdo të bëj me të? Si do ta dua?
Të rilind i vdekur, nga një mirësi!
Zemra ime e dobët, a do mundet thua,
Pas puthjes së blertë, të rrahë përsëri?

Në se do të vdes, thuaj, vdiq i lumtur!
Në se do të rroj, tashmë e di për çfarë.
Syth i çarë lajthimi, s'ka më kohë të humbur.
Do përgjumem blertë, blertë do çohem prapë.















Falmë një shkak

Nëmi buzët mike e shtrenjtë,
Të t'i puth, t'i ndez, t'i shuaj.
Falmë nje shkak që gaz të kem,
Shkak të qaj, kur të kesh shkuar.

Nëmi sy, qerpik e vetull,
T'i përzhis me buzët flakë.
Muzgut dritë t'i fal një vezull,
Kur të shkoj, dhe ti të qashë.

Nëmi mike, gushë e gjinjë,
T'i përskuq. Ç'të duhen bardhë?
Dashuri pas nesh s'do vijnë,
Rini pas, s'do ketë më prapë.

Nëmi pra, çka më mban fshehur,
T'i lëmoj, t'i ndris stolitë.
Falmë një shkak, të rroj i dehur,
Shkak të vdes, pa dert një ditë.



















Të lashë një fjalë

Buzëve të lashë një fjalë,
Marrëzi, si verë e vjetër.
Ishte prush, e u ndez flakë,
Brodhi butë, na zgjoi të etur.

Ranë qepallat, fshehën dritë,
Ranë dhe ëndërrat, u bënë buzë,
Zbritën enkas, yllësitë,
Gjinjve varg, gjerdan në gushë.

Tretëm yje, ndezëm, shuam.
Pimë me fund "Rrugën e Qumështit".
Qielli eshkë, u shuk në duar
Teproi dritë në ag prej ankthit.

Heshtje qe, nuk pati fjalë.
Paqë e marrë, si verë e fjetur.
U bë prush, e ishte flakë
Shtegtoi butë, na la të etur.



















Më lini

Më lini të çlodhem, vetëm për pak.
Tretur ëndrrën, kujtimesh ta le humbur.
Urtë-pushuar njëherësh, i ri edhe plak.
Si maçok, pranë hirit i përgjumur.

Drutë në oxhak, lëvizini ngadalë.
E pse të më zgjoni? Bëni dhe pa mua.
Në zjarr do përzhiten, biseda dhe fjalë.
E janë po ato, i di dhe pa u zgjuar.

Të reja s'do ketë, as sot njëmijë vjet.
E majta, e djathta, hapa dhe hiç.
Shkopi nëpër natë, udhëve troket.
Mbretër dhe skllevër, zhurma mençurish.

Ju shkoni. Do pres, të çlodhem fare pak.
Do desha dhe unë, por ç'më doni më?
Do shihemi shpejt, nuk jemi dhe aq larg.
Dremitja e sfilitur, dhe një zgjim me të.



















Ki mëshirë

Prapësitë e fëmijërisë,
Mos m'i zgjo, po prehen larg.
Më tremb shkulm i virgjërisë,
Ki mëshirë! Tashmë jam plak.

Aq mëkate sa mban fshehur,
Kurmi yt, i brishtë, i dlirë,
E bën shesh një mal të dehur.
E ç'jam unë...? Pra ki mëshirë.

Erë pa ndezur, dallgë me flakë,
Mos më grish, mos ngre stuhi.
Të butin breg, dhe një zjarr prapë,
E bën hi. A s'ke mëshirë?

Sa do desha...! Qoftë mallkuar,
Kushdo që shkroi mençuritë.
Vlen një çast, stuhisë harbuar,
Sa të gjitha mirësitë.

Lërma fëmijërinë dalldisur,
Atje larg, me dhëmbët mpirë.
Mos e ndill, një plak hazdisur,
Lermë të plakem, ki mëshirë.















Sytë e mi

Sytë e mi janë po ato,
Si të atyre që shkuan,
Kur më shumë i deshët.
Dhe fjalët si të tyret,
I kam kurthe plot,
Qendisur me gënjeshtër.


E ç'të keqe ka,
Jam skllav e fort i bindur,
Gjer tek buzë e shtratit.
Bëhem mbret pastaj,
Vullkan nga tokë e çarë,
Zjarr-llava e mëkatit.


Mbretëritë e mia,
Nuk duan kurorë.
Mbretëreshat fron s'më lypin.
Mbi pëlhurë të bardha,
Lëkurës theror,
Me buzë e bredh virtytin.


Pushtoj e më grabisin, siç dua.
Me dallgë çmendurake
I ngjesh mbretëritë.
Nuk e gjen në botë,
Një perandor si mua.
Ylberë harrese derdh nëpër dritë.











Rrënimi i ushtarit

Përtërihen gërmat, si gjymtyrë insektesh.
A ndoshta dhe më keq, kancer femëror.
Dridhur përpëliten, vogëlushë mizeriesh.
E pandershme lufta. Nuk vlen të ketë therror.

Duelet u rrënuan, faj ka Ulenshpigeli.
Armë për sfidë kur zgjodhi, një lakër e një fshesë.
Shekujt u bënë pluhur, dhe pse u tall rrebeli,
Lolot u bënë mbretër. Mbretërit jashtë, në shpresë.

Stuhitë e prishën Mançën, s'ka më nam, as zë.
Shkuan, s'janë sojllinjtë, trimat zemërhekur.
S'ka më Don Kishot, as Sanço nuk ka më.
Pak kohë për të qarë, aspak për të qeshur.

Eshtë zbehur dhe Praga, që pas Franc Jozefit.
S'ka më qen zgjebakë, ka kohë s'i blejnë spiunët.
S'është Shvejku, babaxhani, me flamujt e idiotit.
Dhe as në pijetore rrinë varur perandorët.

Nuk ka më paqë për ne, kemi dezertuar.
Lirinë e shkruajmë bukur, e veshim, e lajmë.
E përvëlojmë me hekur çdo rrudhë të pashtruar.
E nëse shkëlqejmë, lavdinë e mbjellin gratë.

Pandehmë për krenaritë, tunikë për qyqarët.
Qiellin saktë e ndamë, sipas astrologjisë.
Jemi parathënia, që shkruan kiromantët.
Trishtë në hapa ere, vorbullojmë stuhisë.

Shuhemi pa nisur, vdesim të pajetë.
Në ngutje të harruar, duelet mbetën larg.
Dylqinjat nuk na presin, s'ka mullinj me erë.
Mbarojmë në Sarajevë, fillojmë me birrë në Pragë.








Rrethi i horizontit

Gati pisk ndaluar, në ngërçe diku larg.
Ashtu si nuk duhej, trazova kalendarët.
Ç'ishin mirësi, degdisur ikën prapë,
Hareshëm ku festojnë, xhelatët dhe vrastarët.

Brodha, nëpër kohë të ngrirë, i fillikat.
Hapova ku erërat, nuk frynin më tymnajë.
Harrim, me frone pleq, mëkate pa mëkat.
Heshtjes rrafsh i shtrirë, as hone e as majë.

Këmbët më lëpihen, nëpër hapa binjake.
Gjurmët më përzenë, për në tokë të virgjër.
Pak durim tepruar, në dëshira flake.
Të pagjumë më lanë, rrugëve pa shtretër.

Eci, por më kot, pejzazhet nuk lëvizin.
Ndaloj sa kockat dhembin, prapë në vend ato.
E di që jam harresë, ku harresat nisin.
Heronj askund përreth, varre kuajsh plot.

I mbyllur horizonti, kryeneç si unë.
Në çdo hap më shtyhet, në passhpinë më ndjek.
Iki i paikur, mbeta ca si shumë.
Vetëm pikë ku rrethi diametrat pret.

Ngutem gjer përtej, ku gjërat presin kthjellët.
Nuk duhet të jetë larg, se nga larg jam nisur.
Druaj mos vonohem, dhe dëm u zgjova herët.
Më ndal bonjak i mjerë, grish një mbret i krisur.

M'i dha ylberi ngjyrat, dikur, isha fëmi.
E si gjithë fëmijët, nuk munda të përzgjedh.
Tani shtegtoj dhe rri, me shpresë se kushedi.
Më shfaqet dhe një herë, buqetë në grusht ta mbledh.








Thonjtë

Në tëmtha më troket
Një orë e prishur,
Miku im.

Minuta sakate,
Ma përdhosën pakohësinë,
Për diçka pak.
Për thonjtë e prerë,
Që zakonisht humben pa dhimbje.
E aq më pak kujtesë.

Një orë e prishur,
Miku im.
Me minuta gjigande,
Gjykatës të rreptë,
Që presin në përtej harresë,
Kur zërat do të ndalen për gjithkohësinë.
Ku dhembin gishtërinjtë,
E ku të numërohen
Deri tek i fundit,
Thonjtë e prerë.

Një orë e prishur!
Tik-tak zjarresh përvëlues.
Rrëmbesa vrastare qëllimesh
Ngutje vocërrake minutash,
Me hapa të mëdhenj
Miku im.
Hapa që shkelin
Diku në nesër pa sot.
Këpucë me gozhdë,
Për gjurmët e hirit,
Që do mbeten pas.
Kujtesë për erën që vjen
E se ne
Ishim të paqenë.








Një orë e prishur miku im!
Me trokitje shiu,
Me furi stuhie,
Për tepricat tona të ngrata.
Për ikjet e përbaltura.
Pa kthim.
Pa dhimbje.
Pa kujtesë.
Si thonjtë.


Një orë e prishur miku im!
Më troket në tëmtha paprerë,
Ritmikisht pa fund: "Për-se, për-se"
Ndihem i dobët në përmbysje
I vogël,
I pafjalë
"Se - për"...
Thonjtë që lamë dhuratë
(Ndoshta dhe flokët)
Duhet të ketë një domethënie,
Përpara fundit.

Sikur vetëm për të treguar se jetuam,
Ndërsa vdisnim ngadalë.
Ashtu...
Me gjuhë flakësh ngrohur,
E me dritë të ftohtë argjendi.














Ku agu ëndrrën tjerr

Shkrirë-butë, në ledhkat e gishtërinjve të tu,
U zgjuan këngët, prej kohësh harruar.
Vërshuam në lajthime, u tretëm aty,
Bardhë-lëkurës dritë, stolisur, praruar.

Mërguan plagë të vjetra, me mall zbukuruar,
U shuan pa dhembje, shkuan në harresë.
Humbëm nëpër tinguj, kthjellët turbulluar,
Plasën-ngrohur sythet, të lara me vesë.

Nga natë e patrazuar, agu zu të zbresë,
S'e pikasëm mike, na erdhi i papritur.
Një shtëllungë me mjegull, na hodhi për mbulesë,
Na gjeti zbuluar, lodrës flakë-përzhitur.

Shtegtuan arratisjet, ndër miq një portë trokitur.
Trokthëruan kuajt, mjegullës pa kthim.
Dallëndyshja e zgjimit, nga ëndërr e sfilitur,
Erdh, i thurri çerdhen, stinës cicërimë.

Zgjimi, ngutur shtriqet, llavë e ngrohtë, rrëmbim.
Ikja, pleqërisht, tepricat humbur mbledh.
Pendesat çapheshtur, u fshehën pa rrëfim.
U vesh bota gjelbër, për ne s'teproi një gjeth.

Hesht flladi, gulçimën përgjon për nga rrjedh.
Stina merr të kuqtë, të ngjyrosë qershitë.
Lulet plasin ngjyrash, zilia i përkëdhel.
Lotë vese petalesh, fërgëllojnë në dritë.

Nga ngut i harlisur tepruan mirësitë,
Thërrmoi drita lulet, aroma dhe ylberë.
Pushoi heshtja gjatë, ku muzgu shkrin një ditë.
U tret lodhur nata, ku agu ëndrrën tjerr.








Do pendohesh

Do pendohesh mike, tamam për krenaritë.
E do krenohesh fshehur, për gjithë ç'qenë jashtë tyre.
Një mall çapkën, i ëmbël, kur të shkrepë një ditë.
Si romancë e nderë, në krisje pasqyre.

Netëve, xixë cigareje, s'do shohësh nga dritarja.
Kur ndoshta ta kem lënë, kursimi a shëndeti.
Harresa s'i don plagët, do dhëmbë e largët ndarja
Do plaket pa u mplakur, do rrahë si dallgë deti.

Mike s'jemi vonë, se s'jemi aq të mençur.
Të gjitha aq sa duhet, veç tepritë mungojnë.
Rrjedh e ngutur koha, tinëzisht e heshtur.
Në e bëfshim skllave, bashkë do mbretërojmë.

Pritmë mike pra, atje ku rruga ndahet.
Di një shteg të ngushtë, sa për dy mëkate
I fshehtë sa lajthitjet, i lartë mbi gjitha malet.
Më i butë se ëndërra, i fortë sa dy tërmete.

Nga shtegu që unë di, e që pas nesh do mbyllet.
Do rrjedhim të dy bashkë, për jetë, pa vit e stinë.
Ura përmbi ne, do ngrenë të lidhin brigjet.
Por të na ndalojnë s'do munden, s'do arrijnë.

Ndaj mike krenaritë në udhëkryqe flaki.
Të kthyerit qyqarë t'i mbledhin për stoli.
Larg të ikim ëndrrës ku të tjerë nuk pati.
Ku malli pret të shuhet, ta ndezim përsëri.

Në të mbajnë dyshimet, kujdesu dhe për fajin.
Gënjeshtrat e mia do të plakin një ditë.
Bajate të vërtetat, kujtesës do të falin,
Pendesë, e do pendohesh tamam për krenaritë.

Njerëzit plaken lehtë

Do plakemi një ditë, njerëzit plaken lehtë.
Disa fjalë të urta, dietë për sklerozë.
Lajthimet larg dhe kaq, thinjat dalin vetë.
Rrudha ca më shumë, e ca më pak xhelozë.

Kur muzgu të ketë rënë, i beftë dhe hënë e plotë,
Kur larg të jesh nga unë, shpëtuar e ikur,
Netëve pranë dritares, në xhamat e ftohtë,
Do shohësh ngjashmërinë, të vetme të drobitur.

Pastaj do ngushëllohesh, sikur xhamat gënjejnë.
Në dhomën e grimit do kërkosh shpëtim.
Një pasqyrë e madhe, e drita tej e tej.
Siç i deshe vetë, veç dhe një kujtim.

Mos më ler atje, jam ngushtë në kujtesë.
Vitet bënë të tyren, tani gënjej më mirë.
Tek një varg i humbur, këngët i ndërpres.
Të dëgjoj pak mall, të prushtë, të përtërirë.

Pas tij, nga krismë e xhamit, me erën do vij fshehtë.
Do ndaloj në krëhër, të derdhem nëpër flokë.
Mornica do mbjell qafës, gjinjve fllad të lehtë.
Veç të të jem pranë, vetëm s'të shoh dot.

Të iki pastaj larg, unë veç të iki di.
I vesh këpucët prapthi, vetëtimat përgjoj.
Darkoj herë-herë me to, në netët me shi.
Pas stuhisë në ag, më shuhen dhe unë shkoj.

Do plakemi një ditë, njerëzit plaken lehtë.
Disa fjalë të urta, dietë për sklerozë.
Lajthimet larg dhe kaq, thinjat dolën vetë.
Rrudha ca më shumë, e ca më pak xhelozë.










Dy vjeshta dhe dy gra

Asnjë varg nuk shkrep, as fjalë,
Ikën zogjtë e stinës këngë.
Gjeth i lodhur zbret ngadalë,
Verdh e zbehtë, si unë i lënë.

Erë pabesa e vërviti,
Hapash ngutur, ndër këpucë.
Kur ke mall, i trishtë është viti,
Shi, kujtime, e rrugët llucë.

Stinë e artë, kur qe e artë,
Mbeti larg, të mbahet mend.
Kishte ngut, dhe prush e zjarrtë.
Tani e ftohtë, e gjatë pa fund.

Kam të them, po si ta shkruaj,
Është një varg, mezi ta ndaj.
Vjeshta retë m'i mori mua,
Në m'i ktheftë, stuhitë do mbaj.

E njollosën Demostenin,
Lodër flakësh, brirë, a kreshtë.
Në mëkat ç'e do mallkimin,
Keq a mirë, me gra s'ka vjeshtë.

Vij për disa thinja rrotull,
Kurth më janë për mençuritë.
Një nishan marrok, mbi vetull,
M'i rrëzon, i shkund çdo ditë.

Flok-ar të qe ky makth i trishtë
Ndoshta plaga do fashitej.
Mundet vjeshta s'do qe vjeshtë,
Në dy gra, një mall do tretej.









Premtim

As nga dera,
As përtej xhamave të shoh.

Kam kohë që ulem,
Po në atë vend,
Në po atë orë.
Tashmë as ëngjëll, as djall.
Flas dhe flas,
Me po ato karrike bosh,
Përballë.

Po plakem ngadalë,
E ti ngadalë vonohesh.

S'di pse tani,
Më vjen keq për karriket.
Mërzisë së tyre i flas hapur.
Përgjigjet ia di që më parë.
Rrudhur nga vitet,
Janë vakur.
Fjalët i janë vakur.
E ashtu kot i pyes,
Edhe ato janë plakur.

Më buzëqesh ama
Një shpresë arrati.
Kur të mos jemi më,
Nëse fati nuk na shuan harruar,
Shumë vajza ndoshta
Do quhen si ti.
Por ty do të mallkojnë,
E mua do më duan.
Se edhe pas vdekjes
Do di të dashuroj.









Europa ose mercenarët e Hanibalit

Alpet në kurrize elefantësh ngarkuar,
E skelete elefantësh,
Në kurrize malesh të mbetura.

Gllënjka helmi,
Nga një unazë
Në portat e Romës.
Dhe Kartagjena u shkri atje larg.

U thërmuan në kokriza rëre,
Shekujsh buzëqeshjesh,
E parada fitoresh.
Ndoshta të përgjakura,
Të buta mundet,
Të dlira, ku dihet.

Kurrize elefantesh
Zbardhin, të thinjura Alpeve.
E male ankthi të ngrira,
Si drithërimë rinie
Pa rimë.

Në fakt,
Atëherë filloi të plakej kurvëria.
E kontinenti u rrudh i tëri.
Dëshirat mësuan
Dehjen e butë të shitjes.

Lumenj të vjetër,
Në shtretër të vjetër,
Befas bartën trungje të mëdhenj,
Për në det.
Ku kripa do t'i kafshojë,
Gjer dhe pas shterrjes,
Në të thatë.

Tepruan vetëm,
Disa popuj të vegjël.
Që akoma udhëtojnë lumenjve,
Me kujtimin e një epike të humbur,
Diku para Hanibalit.



Mbetjet e stërgjyshit
" Bind shqiptarët mos druejn dekën "
Gj. Fishta

Shekuj mbi shekuj
E ca flokë të gjatë,
Dy mijë vjet të gjatë,
Nën tokë.
Të rritur dhe pas vdekjes.
Si një rrënjë shëmtuar e thatë,
Pijnë lagështirë,
Nëpër pafundësi të nesërmesh.

Një gur i sheshtë,
I bardhë,
Ku vitet kanë lëpirë veç shkronjat,
Nuk thotë asgjë.

Skeleti i një qeni të madh
Përbri,
Në varr pranë,
E i pa varr.
Tashmë edhe i paemër.

Unaza e argjentë,
Rrin lirë,
Në kockën e gishtit të skeletit.
Dashuri ndoshta...
E varr gruaje kurrkund afër.
As skelet kali nuk ka.
As stemë të familjes.

Në kohërat kur kishte shumë princër,
Ai ndër të paktit,
Nuk ka qenë princ,
siç duket.

Por sidoqoftë...
Ka ditur të vdesë i ri.
Dhëmbët i ka të gjitha,
Në kafkë.




Thembër si Akili

E di mirë tani,
Shpirti do më lerë,
Atje ku gjithmonë
Edhe kam dyshuar.
Nëpër fjalë të ëmbla,
Gjumi do më zerë.
Endërr apo grua,
Sajesë e mallkuar.

E më do mos zgjohem,
Për fajin e tyre.
Në u zgjofsha prapë,
Prapë ato kanë faj.
Më pinë e më thanë,
Gënjej i gënjyer.
Mallkojnë të mallkuarat,
E më mallkim nuk mbaj.

Shpirti kur nuk dua,
Do më lerë një natë.
Tamam atje,
Ku shpejt do harrohem.
Thjesht ashtu,
Se di të vdes për gratë.
Siç di për to,
Edhe të ringjallem.
















Fshati im
(Baladë)

Nuk ka në botë si fshati im,
S'e gjen as në përrallë.
Burrat shkojnë, djemtë shikojnë shtëpinë.
Lodhen vajzat, ndihmojnë dhe gratë.

Shkuan burrat sedërtarë,
Fshati gati bosh.
Mbetën gratë dhe djem beqarë,
E vajzat hire plot.

Shkuan burrat që pa gdhirë,
Në punëra të mëdha.
Ato të voglat bëhen mirë,
Dhe pa qenë ata.

Nuset fshijnë, pastrojnë e dalin,
Sodisin tej pragut.
Djem çapkënë romuze falin,
I verës fllad sokakut.

Shkuan burrat në qytete,
Rrufisin kafetë.
Djemtë në fshat me hoje blete,
E kokën përpjetë.

Shkuan burrat që me natë,
Në mbrëmje kthehen vonë.
Gaz për lodhjen prap janë gratë,
Këtu në fshatin tonë.

Nuk ka në botë si fshati im,
S'e gjen as në përrallë.
Burrat shkojnë, djemtë shikojnë shtëpinë,
Lodhen vajzat, ndihmojnë dhe gratë.








Mushkëritë fosile të dheut

Nxitoj!
Nuk kam kohë për rrugë të gjata.

Edhe kur nisem për atje,
Më e shumta,
Arrij diku afër.

Vitet, përtej pëlhurash merimange,
Përkunden lehtazi,
Në erën e butë të kujtesës,

Dhe prapë qetësi në passhpinë.
Asgjë për të thënë për nesër.

Akrepat lëvizin në fusha bosh,
Pa minuta.

Njerëzit,
Edhe besojnë,
Edhe s'besojnë,
Në parashikimin e motit.

Stuhitë pothuaj gjithmonë befasojnë.

Atdheu kërkon ...
Askush e di se çfarë.

Ishin këtu ata,
Këtu ishin.
Atdheu nuk i pa.

Të tjerët iu ndodhën nëpër duar.
Ishin këtu ata...

Tani mund të flasin mbi eshtra,
Me eshtra,
Dhe për eshtrat e një kohe që vjen.

Tradita e dheut ku linda,
Nuk është e butë.

Arkivolë të vegjël,
Fosile të pamishta,

Ndriçojnë karvane ditënetësh shekullorë,
E turma spazme që gjithmonë rifillojnë,
Nga po ajo ëndërr,
Kurrherë e korrigjuar.

Varri i heroit pa eshtra,
Pa armë,
Dhe varri i poetit pa pendë,
E pa eshtra,

Përcjellin heshturazi,
Eshtra të tjera përtej detit.

Ndërsa do t'u duhet,
T'i presin ndoshta,
Në arka të vogla sa djepi.

Heshtje,
Dhe harresë për heshtjen.

E lehtë si krah,
Zhurma e jetës ikën,
Ikën.
Ku dihet për në cilin fund

Kthehen rrallë ata.
Arritëm rrallë edhe ne.

Gjithë të tjerat,
Janë ashtu si ja vunë emrat.

Vetëm Atdheu kërkon ...
Askush e din se çfarë.











Dhembjet e bardha

Kur vargjet më ikin, kushedi se ku,
Thërrime këngësh treten nëpër mjegull.
Zjarri nëpër eshtra, më bredh kuturu.
I akullt acari, lëkurës, një shekull.

Ngrij e nuk shuhem, gjer dhe buzë vdekjes.
Digjem e s'ngrohem, sikur për një çast.
Rinohem, rrëzohem dhe plakem hera-herës.
Ngrihem, lartohem, prapë pastaj shkas.

Ç' më mbeti në fakt, nga stuhitë e shuara?
Prej paqes që shkoi, nuk është më asgjë.
Një fjalë nuk e gjej, në vargjet e shkuara.
Një tjetër kërkoj, a ndoshta po atë.

Frymëprerë, në ngërç, grish e nguc mëri.
U fsheh! Në cilën skutë? Kush e gjeti vallë?
Gënjehem ndonjëherë me fjalën "Dashuri"
Pastaj sërish ndërmendem, se nuk e dua fjalë.

Dhe vargjet tradhëtojnë, ikin s'di se ku.
Thërrime këngësh më treten në mjegull.
Zjarri në eshtra, më djeg prapë ashtu
I akullt acari, lëkurës, një shekull.
















Si të gjithë

U ndamë ashtu, si ndahen të gjithë.
Unë një psherëtimë, ajo dy pika lot.
Një hije përtace u tret në mugëtirë.
Dhe mbi mua mugu, ra e pata ftohtë.

Dhe ikën ashtu si ikin të gjithë.
Pa ditur përse, pa shkak, fare kot.
Ajo ngadalë me erën në shpinë.
E unë i rënduar me erën në gjoks.

E më nuk u pamë, ashtu si të gjithë.
Mallin peng-kristal, me ar mbushur plot.
Rrëmbimthi e mori, shenjë për pleqërinë.
Dhe mua një të tillë, ma la sa se mbaj dot.

Tani kthehem shpesh, siç kthehen të gjithë.
Tek ai mug i lagësht, tek ai mug i ftohtë.
Padashur ngaherë fal një psherëtimë.
Në shkëmbim të saj, marr dy pika lot.





















Gjyshi im

Gjyshi im ka pak kocka,
Fare pak,
E shumë lëkurë.
Aq shumë lëkurë,
Sa kudo,
E ka nga një grusht tepër.

Kur ishte i ri,
Hapi një pus pranë shtëpisë
"- Gabim - shpesh e thotë,
Duhej të qe pak më lart.
Më sipër...
E uji të vinte tëposhtë.
Por isha i ri dhe...

Kajsinë e vjetër e preva
Përse?
As unë nuk e di.
E nuk mbolla tjetër.
Jo se nuk pata kohë,
Por...

Edhe një peng e kam.
Të kisha këmbë,
Edhe njëherë.
Të të gjenja një vajzë,
Të të shihja dhëndër,
Kaq.

Gjyshi im,
Ka fare pak kocka,
Dhe pak gabime si këto.
A ndoshta vetëm këto.











Vdekja ime

Vdekja ime në tuajën kujtesë
Të më vijë dhe në qoftë e jotja,
Ashtu e qetë pa shaminë e zezë.

Si stinët për stinën që shkoi,
Gjallë, dhe mbuluar nga kotja.
Bri shtratit shterp të një përroi.

* * *

Ndaluar pres një gaz, si uji që iku.
Verë e thatë e piu a se çfarë.
Unë mbret i rrëzimeve, romantiku.

Me gurgullimën që rrjedh e po vjen,
I dashuruar, e përgjithmonë i ndarë
Rrugët humbas, të tjera hapi gjen.

* * *

E dua vdekjen, në kujtesën tuaj.
Në s'më ke harruar edhe ti harromë.
Nga e para prapë nëpër jetë të luaj.

I lënë diku pas, larg dhe i lirë.
"Qofsh i mallkuar" të tjerë të më thonë.
Ju më të lehtë, për mua dhe më mirë.















Në se...

Mos më shaj në se hutohem,
As për fjalët që humbas.
Nëpër flokë të ngatërrohem,
Dredhës shkoj, e më kthen pas.

Falmë që ti pashë dhe sytë,
Në shkëlqim, e ç'faj kam unë.
Nata ngroh nëpër qerpikë.
Zemra ndjell furi, furtunë.

Falmë dhe po më besove.
Burrat dinë dhe të gënjejnë.
E kur të gënjyer zgjohen.
Bëhen burra të vërtetë.
























Deri këtu...

Engjëllushë si ty, as ëndrrave nuk pata
Shtigjeve në prita, më përgjumën djajtë.
Jetmime sa një lot, harruar, mbetën prapa.
Plangprishësi gaz' humbur butë u kthye prapë.

Mijëra ndalesa në një hap m'u tretën.
S'e di pse kam qenë, për ku, dhe as çfarë.
Në dritë kursemi fjalët, të mos bredh i verbër.
Në fjalë kursema dritën, vij nga natë e gjatë.

M'u dhimbsën dhuratat, mbledhur nëpër vite.
Fshehur dhe nga vetja, fshehur nga të tjerë.
Premtime fëminore, në kokë më kalaviten.
I lumturi jam unë, e bota kaq e mjerë.

Kthehet kohë e humbur, a kohë e fituar?
Ligsht më gënjyen, të mpakur ikin djajtë.
Unë e di se ç'je, veç s'di si duhet shkruar.
Fjalët janë pa fund, e asnjë fjalë e artë.

Përzier agu, i kaftë e gjelbër-kthjellët.
Ajo dritë e lagësht, dhe pret dhe kthen mirësi.
M'i deshi lajthimet, ngrohtë m'i treti, ndjellët.
Fillimi qe buzë meje, fund, s'pashë në ata sy.

Këndova ngatërruar, si bilbilat meshkuj.
Në pikun e stinës, kur janë veç çmendurakë.
M'i numëroi tingujt drithërimë e heshtur.
Në deje më vërshoi çdo gaz nga buzë e saj.

As ëndërrave s'kam patur ëngjëllushë si ty.
Djajtë i sikterisa, pres në njëmijë prita.
Fillime, veç fillime, i zgjuar jam aty.
Ku zjarri gurët shkrin, e flaka ndrin dëshira.








Nesër

Mes miqsh, si miq, për të tjera vetmi.
Ditët kalendarëve klithin në gërshërë.
Një grimcë të kaluar, në ankth përsëri.
E presim në dëshira rrethuar me rërë.

Fisnikërisë sfilitur, bredhim shkretëtirës.
Diku larg oazit, kthim ngaherë e prapë.
Të lodhur nga e sotmja, qyqarë të lamtumirës.
Lypsarë të krenarisë, me një peng të artë.

Nuk ka më shpëtim, ne i thamë mallkimet.
Era fshiu gjurmët, dunat po mërgojnë.
Hapat e përzhitur braktisën fillimet.
U nisëm... Nga ku? Në ç'harresë po shkojmë?

S'i deshëm stuhitë, të bindura qëlluan.
Fjalë tek-tuk në belb, tani frymarrin flakë.
As vesë e as lotë, qiejve shterruan.
Dimra thatuqë nuk dirsin nëpër vapë.

Këngët e erës na thërrmohen ballit
Përzierë me dritë, qepallave pulitur.
Horizonti thellë, larg ndalesë e mallit.
Zhubrosur si përgjumjet, hapit sypafjetur.

Nëse rrugës vdesim, diç edhe do mbetet.
Dëshëruam, ecëm, zhgënjimet s'i pamë.
Ndalesat s'i gjetëm, të virgjëra vegimet.
Ia huajtëm s'di kujt, e s'di kujt ia lamë.

Miqtë, edhe vetmitë, na i morën lodrat.
Në margina ndjelljesh, qëndruan nëpër stinë.
Shkuan mbretëritë, ranë edhe kurorat.
Jehonave u shuan, për një shushurimë.










Pres pak mjegull

Në më ardhsh moj mike e vogël
Kam kaq kohë që pres pak mjegull
Ujk nuk jam, por di një lodër,
Dhëmb për dhëmb, të dy të dehur.

Kafshoj butë e s'do ndjesh dhëmbje,
Zjarr do rrjedhë nëpër damarë,
Netët pus me vajtje-ardhje,
T'i ndriçojmë si në përrallë.

T'i vemë ëndërrat në lëkurë
T'i zgjojmë thellë atje ku flenë,
Të shkojmë larg atje ku kurrrë,
Pendesat s'do mund t'i gjejmë.

Do të fryjë e ngrohtë stuhia,
Pika shiu përvëlim,
Tok në rrjedhë, ëndrrat e shkrira,
Gjumë nuk ka, nuk ka as zgjim.

Belbëzitur do të flasim,
Si fëmijë që fjalë nuk kanë,
Ëmbël humbur, do rrëshqasim,
Lart e poshtë, pa fund e anë.

Të ndalojmë mbi re të bardhë,
Të lodrojmë nëpër shtëllungë,
Çfarë është sot, tashmë ka ardhë
Ç'është për nesër, nuk do humbë.

Eja mike, flake drojën,
Kurrë s'gënjej për deri kaq.
Të dy bashkë ta shembim Trojën,
Luftojmë bashkë, e bashkë bëjmë paqë









Të vërteta nga fshati im

Rrugë ka pak në fshatin tim,
Por fëmijë janë shumë.
Gjer buzë muzgut, luajnë, rrinë,
Dhe herët shkojnë në gjumë.

Në mbrëmje burrat, një nga një,
Nga shtëpitë ngadalë,
Të gjithë bashkë në kafene,
Mblidhen si me fjalë.

Nga një gotë raki përpara,
E meze fare pak,
Majtas tring, tring nga e djathta,
Tring e tring, për natë.

Në shtëpi raki e verëra,
Por atje s'e pinë.
Zakon burrash kamerierja,
Kur ta bën sajdinë.

Apo s'është si dritë në natë,
Syri s'e merr dot.
Shkruar, lyer, qytetarkë,
Kafeneja plot.

Gotat sjell në tavolinë,
Burrat kokëpërdhe.
Se mos kushedi iu zenë,
Sytë në dekolte.

Fshehur pak, e shumë zbuluar,
Hidhen në tërmet.
Dy male të bardhë shtrënguar,
Në mes një rrugë humbet.

Zinxhir i hollë qafës lodron,
I lumtur si ai.
Krenar lëviz, kërcen, kërkon,
Harbon e zgjon zili.

Fustan i shkurtër, gjurit larg,
Ç'qiell ka mbuluar.
Këmbët ajkë e mjaltë, mëkat,
Nuk kanë të mbaruar.

Dredh i butë nën bel pas hapit,
Dallgë stuhie ngre.
Derdh të gjithë gotat e fshatit,
Tund një kafene.

Burrat heshtur pijnë rininë,
Kujtojnë kur qenë beqarë.
Të rinj buzqumësht pijnë e s'dinë,
Pse mbeten tek një "Ah!".

Vonë kur kafene e mplakur,
Prej lodhjes zë përgjumet.
Burrat butë prej ëndrrës vakur,
Shkojnë dhe dera mbyllet.

Erdhën esëll, shpresëndezur,
Siç vijnë përnatë.
Kthehen kapedanë krekosur,
Ku zgjuar presin gratë.

Darkë e ngrohtë, të ngrohta gratë,
Në fshat ngrysen lehona.
Me burra çakërrqef në shtrat,
Kur zbardh, zgjohen shtatzëna.

Fëmijë ka plot në fshatin tim,
Porse rrugë janë pak.
Dhe një kafene - shpëtim,
Tring e tring përnatë.













Ndjesa e mëkatit

Më kanë mundur ligsht mëkatet
Në tym kërkoj një fill ngatërruar
Tretur janë të gjithë inatet
Humnerë në gjoks, vullkan i shuar.

S'ka më këngë në zemrën time
Era, thatë, më fryu pluhur
Gëzime-grimë, u bënë thërrime
Dhembjet-copë i mbledh përhumbur.

S'di për ku dhe sa do zgjasë
Drithmë-dyzimi, majtë a djathtë
Mes i lagësht, s'di të flasë
Grish symbyllur thellë në natë.

Ndiej që iki, dhe më ikin
Trishtë-nomad pa kalë e çadër
Hapat-çalë shoje zvarritin
Flakë në zheg, acar pa vatër.

Humbem shpesh në rrugë të lashta
Ku rinohet dhe më plaku
Lëmsh nën këmbë kallinj e kashta
Shkel mbi to njëlloj përbaltur.

Shkoi shkujdesja e nuk vjen prapë
Ç'do minut më dhemb nën thua
Pengjet plagë që lashë te gratë
Gjitha shpagë m'i kthen një grua.

Jo s'mjafton, s'mbaron me kaq
Klithmën mbaj në grushte fort
Për të një fjalë nuk mund ta flak
E fjalë nuk kam që ta mallkoj.










Ndarja

Është një qytet,
(Si mjaft të tjerë syresh)
Me të cilin
S'do ta pi më kafenë
Dhe mjaft të tjera si kafeja.

Në kotësi do t'i flak
( Pa dhimbje )
Të gjitha mençuritë bajate,
Të ngjashmet me to,
Dhe ato që s'janë të tilla.

Thjesht
T'i shpëtoj nga ruajtja dua
Lirinë lypsare t'ua fal
( Gjithashtu pa dhimbë ),
Kaq mund e meritojnë

Shkallët e zhurmshme mençurake
Pas kësaj
Të treten në eter
Pa humbje për në përhumbje
Deri tek e fundit mençuri
Pos vetëm disa pak lajthitjeve.
(Dhe të ngjashmet me lajthitjet)
Të gjitha ato pak
Ti skllavëroj në vargje
Pa mëshirë.

Me ganxha të trasha prej hekuri
Ti mbërthej
Ku ndryshku
Të mos ketë më
As shpresën e kohës që vjen
As atë të stinëve me lagështirë
Dhe asnjërën nga shpresat për liri.
Përjetë t'i ngujoj aty
Ndërmjet gërmash.






Fundja,
E kujt mund t'i duhen
Mençuritë e një qyteti (?!),
Me të cilin unë
S'do ta pi më,
As kafenë,
Dhe as të tjera,
Të ngjashme me kafenë.

Ndaj zgjodha lajthimet
Si peng,
Dhe premtim për ndarjen





























Trembem të të dua si dikur

Më qenke plakur mikja e rinisë
As mua ajo shtrigë s'më ka kursyer
Në ç'dremitje ta ndjell, përgjum e vërvis?
Si t'ia zhvas, rininë që ka rrëmbyer.

Në mes nesh tani një pyll me thinja
Ndalen lajthimet në buzëhone rrudhash
Mbeta në prag, ku je dhe s'je e imja
Belbëzoj padashur, një këngë të ndyrë putanash.

E çfarë, se ti u ktheve? Ti dhe më braktise
Në erdhe për plagën, tashmë nuk ka shërim
Ajo që rrodhi trishtë që ditën kur u nise
Prej kohësh ka vërshuar, as ndalet, as ka kthim.

Na qenkan kësisoj dënimet kësaj bote
Ato që s'janë harresë zhurisin dhe një mal
E kur shkojnë harruar prej ngutit të një lodre
Kthehen gjithë njëherësh më zi se një vullkan.

Me stinë të begatuar, nuk jemi si dikur
Tepricat flasin trishtë, të më kuptosh, vështromë
Nuk ngjaj me atë tjetrin, gërmadhë, gur mbi gur
As ti s'i ngjan asaj, kaloi e nuk harrojmë.

Mike shko dhe lermë, të endem në vetmi
Në ca pak kujtime si engjëll i trazuar
Nuk mban më zemra ime, nuk jam prapë i ri
Mos më grish në ndarje, kam boll një të kaluar.

Sakaq, jemi plakur, mikja e rinisë
U shuan betejat, as marsh, as flamur
Ca relike thyer, mbetën, dot s'i ngjis
Dhe trembem të të dua sërish si dikur.










Po ndahen ata

Po ndahen ata që u deshën shumë
Atje ku stinët me stinë këmbehen
Ai nëpër erë, shpupurisur, furtunë
Ajo nëpër flokë me gjethet që dëfrehen.

Po ndahen ata, të lumturit dikur
Atje ku këngët heshtin për një peng
Ai përmbi hap, s'di "Ku?" e s'di "Kur?"
Ajo e pahapa, shkujdesur, gati rend.

Po ndahen ata, që gazin patën lodër,
Atje ku nata, nis ditën ta ngjyrosë
Ai pas hijes që zgjatet, ngjan i vogël
Ajo hijen pas, harresë në muzgun vjollcë.

Po ndahen ata, të zjarrtit në lajthim
Atje ku zgjimi pa dert, prish një ëndërr
Ai rreshk i mpirë, ngadalë për në pakthim
Ajo derdhur ikjes, me dritën shuhet ëmbël.

Po ndahen ata, ku dihet se për çfarë
Atje ku rrugët, të shikojnë në shpinë
Ai për në natë, drejt lindjes në do zbardhë
Ajo pas diellit, u tret në perëndim.

Po ndahen ata, se ndoshta ashtu duhet
Atje ku shirat i vizojnë peisazhet
Ai këpucët pellgjesh, as di, as ndjen se qullet
Ajo ngrohtë diku pranë zjarrit shkrin mirazhet.

U ndanë ata që u deshën shumë
Atje ku stina me stinën këmbehet
Ai nuk qe ai, ai këtu jam unë
Ajo është ajo, që kurrë më nuk do kthehet










E pastaj...

E pastaj që vuaj
Se s'më je më pranë
Asgjë nuk do të thotë
Dhe as të desha kurrë

E çfarë se gjumin humba
E nata lig më fshanë
Përgjumur gjithë një botë
Unë prapë jam si dikur.

* * *

S'ka gjë pse çmendur zemra
Rreh nxitur kur të shoh
Jo, s'është dashuri
As ishte ndonjëherë

S'është gjë as psherëtima
Që dehur më shpëton
Në prehje ngrej stuhi
Stuhisë për prehjen bredh.

* * *

E çfarë se prapë kaloj,
Nga rruga pranë shtëpisë
Eshtë vetëm thjesht zakon
Në fakt të kam harruar

E pastaj se ndalem,
Kur perdja dallgë lëviz
Dritaret gjithë ngjasojnë
Pushoj se jam rrugëtuar.









E fundmja këngë

Do të ndahem ndoshta, a do shkoj më tej (?!)
Pendimin kam shkruar, a mallkimin tim(?!)
Ujërat rrjedhin kthjellët, turbull i rrëfej.
Këtej zjarr që djeg, përtej një dritë-shpëtim.

Keqas rashë në grackë dhe brodha lirisë.
Pas ndjellash pa fund ku rrugët mbarojnë
Mbërrita dhe njëherë te shteg i fëmijërisë
Gëzim në thinjë-mëkati, vitet më rëndojnë.

Si zog i arratisur, as stinë, as miq shtegtarë
Hareshëm, lodrës fshehur, nga pezmi në pezm.
Përzënë nga drita dyersh, ku ndershëm ndrisin gratë,
Mirëpritur nga dritaret, terr-ngrohur pa mëngjes.

Klient i parë ku thuhej: " Zvarrisur, edhe pak".
Dhembjet që pa zbardhur i laga me harresë.
Qerthull me kafenë, me dehjen daljet larg,
I fundit vonë pagova. Nga kyçjet për në shpresë.

S'di sa rrugë të shkreta me hapa lumturova,
S'di as sa përqeshje më bënë të qeshem lehtë
Harroj, dhe kam harruar. Defekte që nga shkolla
Më thosh dikur nënë-mjera: "Prit, e gjen në jetë".

Tani më kot shpjegohem, edhe ndarjet mbeten
Po zbres te varg i fundit, në të fundmen këngë
Teposhtë pendimin ruaj, dhemb, dhe pyes veten:
"A gjumëprishur brodha? A mos u zgjova vonë? "

Sidoqoftë tashmë, i kam flakur çelësat.
Nga dera që dola i shuajta trokitjet
Braktisa sikur duhej, dilemat dhe kulisat
U tret në muzg i marri. I ruani lajthimet.

Pa duar e këmbë

Rilindem dhe vdes butë,
Tërheq pa hir gjithçka,
Hapit gjarpër udhë,
Ku dhëmbë të helmët ka,
E kafshatë të hidhur.

Embëlsou pak,
O fat,
O vëlla.
Bindmu edhe ti,
Siç unë të jam bindur.

* * *
Stuhitë i lagur laga,
Acarit "Me" dhe "Pa"
Stolitë në natë i flaka
As t'i shikoj s'më la,
Nëpër terr harruar.

Butë, pak më butë,
O fat,
O vëlla.
Ndrysho dhe ti njëherë,
Mjaft më ke munduar.

* * *
Kush mallkim i rëndë,
Të solli bashkudhëtar?
Pa duar e pa këmbë,
Mbi kurriz si “TRA”,
Së prapthi i lexuar.

Zgjohu për një fjalë,
O fat,
O vëlla.
Ke shekuj që fle,
E unë prej shekujsh zgjuar.



homazh poetit të panjohur

venash flakë,
natë në sy.
gaz e plagë,
pushon aty.

rrugën humbur,
bredh ngadalë.
flet i vdekur,
hesht i gjallë.

mbyti klithma,
gjoksit çjerrë.
u tret drita,
fsheh ylberë.

shok me mbretër,
të përzënë.
gra pa shtretër,
net pa hënë.

eh, pranvera,
shpesh gënjeu.
stinët era,
i rrëmbeu.

vit pa shekull,
varg pa emër.
trok në mjegull,
lot e zemër.

një mijë vjet,
si stalagmit.
pikon e pret,
duron; pik-pik!






E fshehtë

Ka vetëm një fjalë,
Çast si fjalë që duam ta kemi.
Botëz e vockël,
Në zemër të një pikëvese,
Ku ylberët,
Harlisen të paqtë, mëngjesit.

Çast si botë,
Sa një fjalëz.

Ledhatim uturimash mbi tinguj ullishtash ronitjeve ikin
. edhatim . turimash . bi .inguj . llishtash .onitjeve .kin

Ca gërma jetime si heshtje,
Mbesin të pakuptimta.
Të braktisura pështjellimesh,
Bien diku,
të pafajshme në pasigurinë e tyre.

Fjalë çast,
Që vetëm ishte.
Në "ISHTE" rrin e prehet,
Dhe mbetet atje.
E pashpjeguar,
Në llozhën e zgjedhur të kujtesës.

Ndërsa ylberët në vesë,
Shuajnë etjen e pamatë të diellit,
Që merr mëngjese në pakthim,
E të tjera zgjon.
Vetëm kur ikin,
Kujtohemi se i patëm.

Lodra-ushtimë me tallaz urtësuar rimon ikjet
. odra-. shtimë . e .allaz . rtësuar .imon .kjet

Dhe prapë ca gërma,
Ngjiten të na presin diku tjetër.
E ca fjalë pa lidhje,
Rrëzohen pa shpresë.

Gjithçka ngjan
Si e qara në ditën e parë të lindjes,
Apo ndoshta,
Si një kujtesë e humbur.

E gjitha që mbetet është boshësi,
Mungesë e një fjale.
E ikur prej nesh kaherë
Dhe që rrugëton ikjes,
Për kthimin e premtuar,
Për të na dhuruar mirseardhjen e paqtë,
Apo (Zot na ruaj),
Për lamtumirën e hidhur.


Ishin dy virgjëri

Dridhur drithma, derdhet shtatit.
Fjalë shërim, në sythe plagë.
Butë e bardhë, burojnë shtratit.
Endrra - dallgë, jastëkut paqë.

Dy lastarë të njomë si uji,
Thyhen e përdridhen njësh.
Gonxhe - çarë, petalet skuqin.
Drita ditën me to josh.

Lagën shirat shkretëtirat.
Pranverat u bënë bashkë.
Embël - vesë, vesuan dritat.
Shtegtoi nata, kërkon natë.

Dy lastarë të njomë harlisen.
Era fryn e lehtë, e ngrohtë.
Këngët gërxheve gremisen.
I dëgjojnë pushuar zogjtë.

Ndalojnë orët dhe minutat.
Muajt heshtin, stinët s'janë.
Nuk gugasin as pëllumbat
Përgjojnë tinëz dy lastarë.

Flakë e ankthit piu britmat.
Prush u shuan në dëborë.
U qëndisën trëndafilat.
Iku larg fëmijë i gjorë.

Dridhur drithma, u derdh shtatit.
Fjalë shërim në sythe plagë.
Butë e bardhë buruan shtratit.
Endrra - dallgë, jastëkut paqë.




Rrethi i horizontit

Gati pisk ndaluar, në ngërçe diku larg.
Ashtu si nuk duhej, trazova kalendarët.
Ç'ishin mirësi, degdisur ikën prapë,
Hareshëm ku festojnë, xhelatët dhe vrastarët.

Brodha, nëpër kohë të ngrirë, i fillikat.
Hapova ku erërat, nuk frynin më tymnajë.
Harrim, me frone pleq, mëkate pa mëkat.
Heshtjes rrafsh i shtrirë, as hone e as majë.

Këmbët më lëpihen, nëpër hapa binjake.
Gjurmët më përzenë, për në tokë të virgjër.
Pak durim tepruar, në dëshira flake.
Të pagjumë më lanë, rrugëve pa shtretër.

Eci, por më kot, pejzazhet nuk lëvizin.
Ndaloj sa kockat dhembin, prapë në vend ato.
E di që jam harresë, ku harresat nisin.
Heronj askund përreth, varre kuajsh plot.

I mbyllur horizonti, kryeneç si unë.
Në çdo hap më shtyhet, në passhpinë më ndjek.
Iki i paikur, mbeta ca si shumë.
Vetëm pikë ku rrethi diametrat pret.

Ngutem gjer përtej, ku gjërat presin kthjellët.
Nuk duhet të jetë larg, se nga larg jam nisur.
Druaj mos vonohem, dhe dëm u zgjova herët.
Më ndal bonjak i mjerë, sfidon një mbret i krisur.

M'i dha ylberi ngjyrat, dikur, isha fëmi.
E si gjithë fëmijët, nuk munda të përzgjedh.
Tani shtegtoj dhe rri, me shpresë se kushedi.
Më shfaqet dhe një herë, buqetë në grusht ta mbledh.

RRUGA

Nuk jam ndonjë udhëtar kushedi se çfarë, por në ato pak që kam kaluar, rruga më ka mundësuar të njoh shtegtarë të vërtetë, të mëdhenj, që në këto rreshta asesi s’do të mundem t’i paraqes, qoftë kjo një takim ose ndarje e thjeshtë me ta, apo sikur edhe vetëm një shtrëngim dore. Në fakt, as që jam nisur të flas për emra të përveçëm, pasi miqtë në asnjë rrethanë nuk dëshëroj t’i kem personazhe, dhe tjetra, më e rëndësishmja, jo vetëm që e shikoj si të pamundur rrugën deri tek “Ai”, tek tjetri, por dhe vetë përemri duket se e përjashton diçka të tillë. Vini re sa domethënëse; “A, i …!?” është një pyetësor habitor që, në fakt, më shumë se sa konfirmon praninë e dikujt “Atje”, vetëm vë në dyshim mundësinë tënde për të qenë edhe ti në të njëjtin vend. Duke shmangur këtu një analizë të mëtejshme, vetëm sa parashtrova një hipotezë personale, që thelbi i përemrit në fjalë është ndoshta përkim i rastit, por mjaft i qëlluar me atë, se rruga për tek ai tjetri është e pamundur, e pa arritshme, dhe respektivisht larg mundësive të gjithsekujt për të pasqyruar një botëkuptim që nuk i përket dhe nuk është i tiji.
E vërteta është se në rrugë kam takuar edhe udhëtarë të vegjël, cingunë, e po deshët, edhe nga më të dalluarit në ligësi. Menjëherë më duhet të them, se as këta të fundit nuk janë objekt i kësaj teme, edhe pse nuk do më vinte aspak turp po t’i përdor si personazhe, e as mendoj se është i vështirë rrugëtimi për deri atje ku janë. Arsyetimi më i thjeshtë për këtë kategori rrugëtarësh, në rastin më të mirë, na tërheq vëmëndjen për atë se, dija fillon tek harmonia e njeriut me ndalesat e vendosura për të bërë pikërisht njeriun, dhe sidomos dallimin e tij nga frymorët e tjerë. Kundërvënia ndaj ndalesës me apo pa dashje, nuk mundet më të jetë “Ai” tjetri, por vetëm një padije e thellë apo arrogancë pa vetvete, e inkuadruar kjo në turmë, me fare pak ndryshim dhe akoma më pak përpjekje për të bërë distancimin e njeriut nga kafsha. Pikërisht për këtë, kjo kategori rrugëtarësh na bën të paktën që të ndjehemi larg (kur gjithçka tjetër nga ana jonë në raportet me ta ka rezultuar e pamundur), madje dhe shumë më keq se kaq, distancimin shpesh e bëjnë vetë ata, bile ashpër dhe prerë, dhe vetëm e vetëm se preferuam të jemi ndryshe, tjetër fare nga mendësia e tyre ekstremisht kolektive, sikundër jemi ndryshe edhe nga personalizmi i ekstremizuar i tyre.
Rruga dhe rrugëtimi i mësojnë njeriut se brenda tij ka dhe skuta të errëta që e joshin në ndërmarrje të tilla ku marrdhëniet bëhen të njëanshme apo me përfitim të njëanshëm. Në këto rrethana dëmi i shkaktuar dhe çdëmtimi i tij, nuk qëndrojnë në ekuilibret e mirkuptimit dhe për pasojë njëra anë rrëmben nga liria e tjetrës kohën, nderin, pasurinë, apo edhe jetën. Me fjalë të tjera, nxitimi, vesi dhe krimi janë në fakt vetëm situata brënda nesh (pa të cilat s’do qe e mundur të konfirmonim lirinë e zgjedhjes që bëjmë), nga ndalesa prej të cilave, bëhet e mundur që në botë të ketë udhëtarë të mëdhenj, të vërtetë. Pra secili veç e veç, madje dhe të gjithe bashkë e dimë, se këto tre ngasje janë aty, fare pranë vëmëndjes apo pavëmëndjes tonë dhe kërkojnë së pari; (nxitimi) të shkurtojë rrugëtimin për deri te qëllimi, duke prishur kështu një zinxhir të tërë hallkash të natyrshme në lidhje me veten apo me të tjerët; ose (vesi) qëllimet cektësisht aktive i bën të lidhen me të përditshmen tunduese të epsheve pa kursyer askënd në të gjitha nivelet e kumtimit të kësaj fjale; dhe më keq akoma (krimi) kur qëllimi i qetësisë vetjake shikohet te fatkeqësia e të tjerëve, në të gjitha nivelet që nga individi e deri te grupi. Theksoj se secila prej situatave të lartpërmendura gjeneron domosdoshmërisht edhe dy të tjerat, që do të thotë këtu, se veprimi me çdo njerën prej tyre të çon larg në udhëtimin tënd, shumë larg, por për të mos arritur kurrë atje ku do, përveç nëse qëllimi jetës është shkatërrimi i vetes.
Si një nga lidhjet me problematikën e temës, do përpiqem të tregoj se ka një institucion që legjitimon edhe nxitimin, edhe vesin, edhe krimin, dhe jo vetëm kaq, por secili prej tyre nuk do të mund të qe veçse aksident pa mbrojtjen dhe strehimin në fjalë. Meqenëse të tre këto shëmti, siç theksuam më lart, kërkojnë pikësëpari përmbysjen e realitetit në favor të një renditje të re, veçse jo përmes mjeteve të pastra të natyrshmërisë, vetvetiu edhe teoria që mbështet këto praktika është gjithashtu paraqitja e përmbysur e parimeve të natyrshme në gjykimin e saj për sendet dhe ngjarjet. Pra, as nxitimi, as vesi dhe as krimi nuk do të ishte e mundur të organizoheshin nëpër disiplina praktike të pa shoqëruara domosdoshmërisht me gënjeshtrën. Qoftë në fazën e pregatitjes, qoftë gjatë zhvillimit të aktit dhe sidomos pas kryerjes së tij, gënjeshtra është jo vetëm shoqëruese dhe mbrojtëse, por edhe garancia teorike për mbështetjen e projekteve të ardhmërisë së aktit, pavarësisht se për cilin akt bëhet fjalë, nxitimin, vesin, krimin apo edhe të tre këto të marra sëbashku. Për rregullimin e marrdhënieve ndërmjet individit me individët e tjerë, individit me bashkësinë dhe bashkësisë me bashkësitë e tjera, gjithmonë dhe kudo ka një ligj të shkruar i cili edhe kur nuk është në harmoni të plotë me të natyrshmen universale të njeriut, minimalisht vihet në mbrojtje të njërës apo në mbrojtje të disave syresh prej veçorive njerëzore. Pra, shkelësi edhe i këtij ligji minimal i duhet të përputhë disa alibi (të gënjejë) vetëm që të fshehë të vërtetën për të mos qenë i ndëshkuar apo më keq akoma për të qenë i shpërblyer. Shkurt, gënjeshtra është mbrojtja teorike e aktit të atij që i rrëmbeu kohën dikujt tjetër, pasurinë e tij, nderin e tij apo edhe jetën.

* * *
Gjithmonë është i mundimshëm ai rrugëtim, kur njeriu e di se ku duhet të arrijë. Askush nuk mund të jetë i penguar nëse ai vetë nuk e di se për ku është nisur, dhe kuptohet se pengesa që vendoset për raste si ky, rezulton jo funksionale, në mos dhe qesharake edhe për vetë të penguarin. Krejt e kundërta ndodh kur njeriu e di se ku është vendmbërritja që ai synon, vështruar kjo qoftë në perspektivën e afërt të rrugëtimit, në korrnizat e treguara të jetës, apo qoftë kjo në perspektivën më të largët në korrnizat e besimit dhe shpresës në lidhje me përjetësinë. Me fjalë të tjera, lehtësia e rrugës së përcaktuar qartë shoqërohet me vështirësimin e rrugëtimit, ndërsa lehtësia e rrugëtimit të papërcaktuar shoqërohet me vështirësinë e përcaktimit të synimeve dhe drejtimit përgjegjës për to. Pra, nëse ai që e di se ku duhet të shkojë pengohet, pengesa shërben si argument për të vërtetuar rregullin që ndjek dhe vetëm sa e përforcon vendimin në rrugëtimin e nisur. Ndërsa nga ana tjetër, nëse ai që nuk e di se ku duhet të shkojë pengohet, pengesa bëhet vetë rregulli që shërben për të ndryshuar drejtimin e rrugëtimit të nisur, duke braktisur kështu një emergjencë për një emergjencë tjetër. Me fjalë të tjera, tek i pari, rregulli shmang spontanen për të ruajtur drejtimin dhe të gjitha synimet që lidhen me të, tek i dyti spontania shmang rregullin për të ndryshuar drejtimin duke rrënuar edhe grimcën e fundit të synimit. Tek i pari ndodh angazhimi, përqëndrimi dhe disiplina e energjive vetiake për të qenë në suazat e rregullit, duke vendosur dinamikën nën vëzhgimin e disiplinës me synim të përhershmen. Tek i dyti ndodh shpenzimi pa kriter i energjive për të gjykuar braktisjen e fundit dhe për të zgjidhur dilemën në drejtimin që pason, duke ndërtuar të përkohshmen pa disiplinë, praktikisht rrëmujshëm.
Pa dyshim se në të dy rastet ka ndërthurje të rregullit me spontanen, veçse përparësitë e njërit apo tjetrit ndaj tyre, në mënyrën sesi i përftojnë dhe zhvillojnë janë krejtësisht të ndryshme. Veçojmë këtu se rregulli dhe spontania, janë jo vetëm të domosdoshme për të qenë të pranishme njëkohshëm në çdo lëvizje të njeriut (pavarësisht se për cilën nga situatat e mësipërme bëhet fjalë), por na duhet të pranojmë se mungesa e njërës apo tjetrës krijon premisa serioze për shkarje të mëdha dhe të frikshme, si për individin ashtu edhe për bashkësinë.
Spontania në mungesë të rregullit kthehet në kujtesë të paqëndrueshme të së tashmes pa të ardhme, e cila shpejt apo ngadalë bëhet shteg rrugëtimi për nga mitizimi i pashmangshëm (gjithashtu i paqëndrueshëm në kohë e hapësirë), në varësi të plotë nga ngjarjet dhe vendngjarjet gjithmonë në ndryshim. Shpresa dhe besimi, si mjetet e vetme me të cilat shërbehet e ardhmja, vetvetiu degradojnë në bindje dhe nënshtrim ndaj autoritetit të forcës si mjeti i së tashmes, i cili autoritet nga ana e tij vepron vetëm deri atje ku një autoritet i ngjashëm apo i ndryshëm bëhet pengesë për më tej. Rezultati i praktikës në fjalë është ose arroganca ekstreme, ose skllavëria më e ulët, ose të dyja bashkë, ose pastaj, gjendjet psiqike krejtësisht e papërgjegjshme. Sanksionet morale dhe rrjedhimet e tyre që rregullojnë marrëdhëniet e njeriut, në një terren si ky nuk kanë as kuptim, e aq më pak arsye të qëndrueshme për të qenë të pranuara e as mund të jenë të pranishme në lidhje me rrugëtimin e mëtejshëm. Pra, spontania nuk mund të jetë e zbatueshme pa një minimum rregulli, pasi do rrënonte të gjitha marrdhëniet e mundshme dhe do prodhonte kaosin më të ashpër që mund të mendohet, atë të mbijetesës së ngutshme të individit pa bashkësi.
Nga ana tjetër, rregulli në mungesë të spontanes bën që kujtesa të jetë kujtesë grupi pa individualitet, ku mitizohet dhe adhurohet rregulli, dhe e tashmja këtu nuk merr në konsideratë asnjë ide apo rrethanë interpretimi dhe zhvillimi të mendimit, pavarësisht në është apo jo derivat i vetë rregullit. Bashkësia nuk ka individë dhe merr pamjen e një rrethi të mbyllur ku ngjarjet vetëm riciklohen (të paktën në dukje), dhe gjithçka që lidhet me të ardhmen është e plogësht në mendësinë e secilit (pasi e ardhmja i përket dikujt tjetër ta mendojë), ose është mjaft larg të tashmes edhe kur besimi për të është pjesë e rregullit. Ky lloj ishulli prodhon uniformitet në të gjithë hallkat e shoqërisë dhe pa asnjë mëdyshje ruhet me mjetet më të ashpra që sajon mendja e prishur e njeriut. Bashkësia bëhet makinë, ndërsa njerëzit janë pjesët funksionale të kësaj makine. Pikërisht për këtë, kjo bashkësi nuk mund të rrugëtojë gjatë në kohë dhe as mund të zgjerohet në hapësirë, jo vetëm për atë se nuk është lënë terreni i nevojshëm për spontanen, dhe kësisoj, rrugëtimi na shfaqet mjaft i dendur dhe stresues në të gjitha hallkat shoqëruese, por edhe për faktin se ky lloj rrugëtimi, ngaqë bart rregull të përcaktuar saktë, rrjedhimimisht pengesat i vendosen më lehtë, sesa në rastin kur kaosi ka pushtuar një pjesë të konsiderueshme në jetën e individid dhe bashkësisë.
Rregulli në vetvete është i ftohtë, i saktë dhe pa gabime, që nga përshkrimi i hapit të parë, e deri në trokitjen e fundit kur udhëtimi shënon ngrirjen, ndërkohë që zbatuesi i këtij rregulli është me gjak të nxehtë, me një mori pasionesh e dëshirash dhe me mundësi të njëpasnjëshme për të gabuar. Për të zbutur disi këto diferenca ndërmjet rregullit dhe gabimit, njeriut i duhet që herë pas here, e tëra, të jetë e ndarë në dy pjesë, ku njëra nuk druhet nga zbulesa, përkundrazi, dhe tjetra të fshihet në njëmijë e një çelësa. Pra, të paraqesë veten me atë që ai e mendon të moralshme e dinjitoze dhe të mbulojë atë që nuk përkon me bindjet dhe vështrimet e tij për botën, e lidhur kjo mjaft ngushtë me principet e pranuara edhe prej bashkësisë ku do paraqitet.
Haptas, jemi përpara një përzgjedhje prej asaj që individi ka dhe me të cilën përgjithësisht projektohet udhëtimi për më tej. Vetë kjo mënyrë e të vepruarit tregon se njeriu prej natyre kërkon më të lartën e mundësive të veta, që përgjithësisht për ta arritur i duhet të zgjedhë ndërmjet përplasjes me pengesat që shfaqen gjatë udhëtimit të vet dhe marrveshjeve të mundshme për më të lehtën. Duke qenë se lehtësia ofron qartazi një lloj komforti në shmangien e pengesës që i paraqitet për rrugëtimin në fjalë, njeriu jo rrallë zgjedh këtë të fundit, pra, lehtësinë përmes kompromisit, e cila fare lehtë mund të kthehet në praktikë e ideollogji dominante.
Mirëpo, shumë rrallë ndodh që një përpjekje e tillë, që i shmanget ballafaqimit dhe përplasjeve, të mos rezultojë edhe me largimin nga kursi fillestar për deri te qëllimi dhe shpesh, madje shumë shpesh, edhe nga vetë qëllimi. Ky lloj racionalizmi i gabuar, nuk është gjë tjetër veçse imitim i shtrembëruar i atij rregulli që njeriut i garanton ruajtjen nga deformimet, dhe sikundër nga njëra anë, çdo imitim mbetet i pamudur dhe rrjedhimisht i shëmtuar, po ashtu, nga ana tjetër, bëhet djepi ku kaosi përkund këlyshtë e tij të pështirë dhe të gjitha fëlliqësitë sëbashku me veset, zenë hapsirat më të rëndësishme të tregjeve dhe ideve që na rrethojnë.

* * *
Duke dashur të jem sa më i afërt me vështrimet për zgjidhje të mundshme, mendoj se emërtimi “Rruga” është më i përshtatshmi dhe njëkohësisht më i qarti, për të na bërë paraqitjen në kohë-hapsirë të shumicës së pengesave që has njeriu, ndërsa nxiton ose jo për diku. Rruga është lëvizja që të gjithë ne e kuptojmë në mënyra të ndryshme, varësisht nga raportet që kemi vendosur me gjithçka që kemi emërtuar si parësore, përfshirë këtu edhe mjetet ndihmëse që na mundësojnë t’i bëjmë sa më të dobishme këto raporte. “Rruga” na mëson të nisemi për diku për të depozituar një ngjarje më shumë, duke mbushur kështu një kënd të zbrazur apo të harruar të jetës, dhe është po “Rruga” që sërish na mëson të kthehemi pikërisht atje nga u nisëm, për t’i dhënë kuptimin e duhur një vendosjeje të re në të përditshmen tonë, për të qenë tashmë, në diçka apo në shumëçka, më të plotë se sa ishim para udhëtimit në fjalë.
Të tilla shtegtime përgjatë jetës ka aq shumë sa një pjesë prej tyre, apo pjesën më të madhe, njeriu ia beson harresës pa nevojën, e ndoshta as dëshirën, për t’i rishikuar qoftë si arritje të mundimshme ose të lehta, qoftë si humbje nga të cilat dhembja diktoi mësimin e duhur. Pra, për të patur një pasqyrë më të qartë për sa parashtruam, kërkohet që “Rruga”, e cila nuk ka privilegjin e harresës, “Ajo”, e cila na mëson të mendojmë veçimin prej të tjerëve dhe njëkohësisht na mundëson marrëdhëniet me të tjerët, të jetë “Rruga” që bart shqetësimin dhe angazhimin për hapin e ardhshëm deri te qëllimi, ndryshe, për gjithçka të cilën nuk e kemi përshkuar akoma dhe tek e cila shpresojmë vazhdimësinë deri në arritjen e qëllimit.
Pikësëpari, të bëjmë një parashtrim më të zgjeruar të rrjedhimeve që bart “Rruga” duke u përpjekur të shmangim sa më shumë rezonancën semantikisht fluturake të kësaj fjale (ëndërrimet e pabazuara në mundësitë që janë), si dhe kuptimin klasik të xhadesë. Nisur nga ajo që njeriu e ka gjithmonë me vete, pra edhe atëherë kur mungon gjendja poetike e as është mirfilli në rrugë, dhe duke qenë se e kundërta e këtyre situatave është e pamundur, atëherë vetiu na mbetet e drejta të themi se të dy këto situata nuk janë kushtëzuese, por të kushtëzuara dhe për pasojë, as mund t’i kemi si argument me atributin e përgjithësimit. Gjithsesi, qoftë rruga nëpër të cilën ecim, qoftë fantzia për të, pavarësisht nga përpjekja për t’i shmangur, do të jenë natyrshëm të pranishme në këto radhë e edhe ndërmjet tyre, sikur vetëm për arsyen e thjeshtë se njëra ka minimalen themeltare të kuptimeve të kësaj fjale, ndërsa tjetra manifeston maksimalen e kuptimit për rrugën, edhe në rastet kur fjala e as hapi nuk na mjaftojnë për të rregulluar drejtpeshimin e vetes në lidhje me gjithçka brënda dhe përreth nesh.
Gjithsesi rruga, më parë se një udhëtim në hapësirë është një mision pa të cilin hapi ynë do ishte vetëm një sorollatje somnambule, dhe kësisoj, asnjë arritje s’do të qe me vlerë, sikundër dhe humbja, nuk do na shërbente për të rishikuar e korrigjuar hallkat e dobëta të sistemit. Rrjedhimisht, për sa më sipër, me “Rrugë” kuptojmë shumë më shumë se rruga në hapësirë, përderisa kjo e fundit është vetëm detaj i një projekti të cilin e bart njeriu dhe që fare mirë mund të jetë edhe i gabuar, paçka se hapsira ku projektohet është po ajo që ishte, e pandryshuar. Pra, rruga në hapësirë mund të jetë e njëjta, ndërkohë që projektet për të janë gjithmonë më shumë sesa një.
Një tjetër vijë ndarëse ndërmjet rrugës në hapësirë dhe projektit që fshihet te njeriu është se të gjitha rrugët në hapësirë nisin diku në një të tashme të paqëndrueshme për të përfunduar, në rastin më të mirë, tek e tashmja reale si stacion i fundit, dhe nga ana tjetër rruga në projektet e njeriut fillon fizikisht gjithmonë në të tashmen reale dhe riciklohet vazhdimisht në perspektivë, me synim sfidën për të qenë sa më afatgjatë.
Vështruar si metaforë apo ëndërrim (si rezonancë semantikisht fluturake), rruga ka vërshimin më të dendur të përceptimit por që në raport me projektin që njeriu bart, mbetet gjithmonë derivat i zbatueshëm vetëm pjesërisht, pasi në të, e kaluara ka depozituar shumë eksperienca, të cilat edhe pse mjaft të dobishme nuk mund të jenë e ardhmja. Dhe pikërisht për shkakun madhor që jeta dhe universi nuk njeh përsëritje, e që asnjë rrethanë nuk mund të riciklohet pikë për pikë, po për të njëjtat arsye, edhe evidenca për atë që shkoi nuk i shërben të ardhmes pikë për pikë, pavarsisht nga provat që ka dhënë për vërtetësinë e vet. Ajo që metafora na sjell është pa diskutim pjesa më e ashtëzuar e projektit, gjë e cila premton se shumica prej asaj që na erdhi përmes metaforës deri te ne, do t’i mbetet të ardhmes, por që gjithsesi, as me të tashmen e as me të ardhmen nuk përputhet plotësisht, dhe nuk mund të jetë vetëm ajo protagoniste e as që mbetet ashtu si na erdhi nga trashëgimia. Ajo përligjet vetëm përmes kuptimit, fjalës apo veprimit të një individi të ri, në një hapsirë krejt tjetër dhe sigurisht me lëvizje lehtësisht të dallueshme në kohë.
Le të theksojmë këtu dhe se metafora e rrugës tek individi është ngushtësisht e lidhur me qëllimin e projektit që bart njeriu dhe gjithmonë e kushtëzuar prej tij, pasi në përzgjedhjen që theksuam më lart, njeriu në varësi të kuptimit që ka, shfaq ose fsheh situata të ndryshme, pa cënuar kurrsesi, bile pa mundësinë për të cënuar në asnjë rast individualitetin e vet. Sido që të sillet njeriu, sido që të shprehet, sido që të mendojë, nuk mundet tjetër veçse e gjitha kjo të kthehet në lëndën e parë për të ndërtuar vetveten, mirë apo keq. Si e tillë, metafora është vetëm derivat i përqëndruar i asaj që ishte, për të legalizuar atë pjesë të kuptimeve që bart thelbin e aspiratës së individit, e harmonizuar kjo ose jo, në lidhje me bashkësinë apo në lidhje me të vërtetën.

* * *
Dihet, se njeriu nuk është i vetmi rrugëtar as në tokë dhe as në hapësirën kozmike. Rrugëtojnë grimcat më të vogla, rrugëtojnë planetet e bashkë me to dhe toka ku banojmë, rrugëtojnë yjet, galaktikat, rrugëton i gjithë universi. Rrugëtojnë gjallesat që nga njëqelizoret e deri tek më gjigandet. E vetmja që rri si e përbashkët themelore në këtë mori objektesh dhe subjektesh për gjithë universin është pikërisht rrugëtimi, dhe kjo, pavarsisht nga diferencat në natyrën, formën, apo përmbajtjen e secilit. Nëse do të bënim një formulim të përafërt për rrugëtimin do të shohim se ai na paraqitet në tre nivele lehtë të dallueshme për të gjithë, pra, rrugëtimi i trupave pa jetë, rrugëtimi i gjallesave dhe rrugëtimi i njeriut. Por ku dallojnë këto rrugëtime prej njëri-tjetrit dhe kush është e veçanta e rrugëtimit të njeriut nga rrugëtimet e tjera?
Së pari, do të shohim se rrugëtimi i materies pa jetë është rrugëtim i drejtuar egzaktësisht dhe pa lirinë për të devijuar fizikisht nga përcaktimi në lëvizjen e vet. Megjithëse rrugëtimi i tyre, që nga grimcat më të vogla se elektroni e deri tek galaktikat me miliarda yje, është lëvizje që nuk njeh përsëritje në hapësirë, madje, edhe pse është nxitim gjithmonë për në hapësira të reja, prapëseprapë na lejon që përafërsisht të mund të parashikojmë diçka pak për vendodhjen e tyre në një të ardhme të afërt. Kufiri i kuptimit tonë kaq pranë empirizmit, që na mundëson përcaktimin e përafërt të rrugëtimit të trupave pa jetë, na qartëson edhe atë se liria e lëvizjes së tyre është vetëm nënshtrimi, pa nevojën dhe pa dëshirën për qenë diçka tjetër, sikundër edhe pa përgjegjësinë për pasojat që e shoqërojnë këtë rrugëtim. Duke dashur të vijmë te një formulim mund të themi se aty ku liria mungon ka mundësi empirike për të mësuar caqet e përafërta ku pritet të jetë vijimësia e këtij rrugëtimi.
Pra, a) rrugëtimi në fjalë është tejet egzakt dhe konstant, ku strehimi i kërkuar për secilin trup është vetë rrugëtimi gjithmonë për në një hapësirë të re; b) rrugëtimi është i çliruar nga rrebelimi i mundshëm dhe nga fajësia për të, pasi marrdhëniet me të ngjashmit apo të ndryshmit nga vetja janë të përcaktuara përmes çlirimit të energjisë dhe secili lëviz në korsinë e treguar; dhe së fundmi, c) është rrugëtim pa liri, pasi që, kualiteti i këtij rrugëtimi është bindja empirike në lëvizjen fizike, siç dhe shkëmbimet janë njëlloj të kushtëzuara, cilësi këto që nuk premtojnë as mundësinë minimale ku të mund të zhvillohet pjesmarrja e lirisë.
Së dyti, rrugëtimi i gjallesave është shumë i ndryshëm nga i mësipërmi pasi që lëvizja e tyre nuk është drejtim egzakt dhe me një lloj lirie në lëvizjen e tyre në aspektin fizik. Në lidhje me hapësirën, rrugëtimi i gjallesave është i kufizuar, kusht për ekzistencën e tyre dhe kurrë nuk lëvizet jashtë një zone të përcaktuar ku gjenden faktorët determinantë të jetës për to. Edhe pse një gjallesë, një qelizore apo çfarëdo, lëviz në një hapësirë të kufizuar dhe të treguar saktësisht, prapëseprapë kjo nuk bën që në lëvizjen e tyre fizike të mund të parashikojmë vendodhjen e re në një të ardhme të afërt. Ajo që e bën të parashikueshëm rrugëtimin e tyre është pikërisht thelbi i këtij rrugëtimi. Gjallesat në lëvizjen e vet, pa përjashtim udhëhiqen nga nevoja për të siguruar energjinë e nevojshme për jetën dhe shpenzimin e këtyre energjive gjithashtu po për këto nevoja. Pra, nevoja për ushqim, nevoja për strehim dhe nevoja për shumim e gjallesave janë jo vetëm thelbi i rrugëtimit të tyre, por edhe mundësia jonë për të parashikuar nevojën që pason në një të ardhme të afërt. Me fjalë të tjera, rrugëtimi i gjallesave është rrugëtim i drejtuar fund e krye nga epshet që nga nevoja për energji e deri te konsumi i kësaj energjie.
Ndryshe nga rrugëtimi i materies pa jetë, ai i gjallesave mund të përmblidhet si më poshtë; a) ka sigurisht më tepër liri në lëvizjet fizike, që do të thotë se nuk jane empirikisht të vërtetueshme, pra as egzakte e as konstante, porse gjithmonë të kufizuara në një hapsirë të treguar që është edhe strehimi egzistencial i gjallesave; b) rrugëtimi i gjallesave udhëhiqet tërësisht nga epshet në të gjitha nivelet e marrëdhënieve me të ngjashmit apo me të ndryshmit nga vetja; dhe c) as rrugëtimi i gjallesave nuk është rrugëtim përmes lirisë jo vetëm për atë se hapësira egzistenciale dhe bindja ndaj epsheve janë mjaft determinante, por edhe pse rrugëtimi i gjallesave lëviz gjithmonë dhe vetëm nga e kaluara deri në të tashmen e emergjencës egzistenciale.

* * *
Theksoj që në krye të herës se rruga për të cilën do të flasim ruan në vetvete hapat që u hodhën për të ardhur deri aty ku ndodhemi, hapin e vetëm që tashmë është në lëvizje i cili mund të ndryshojë shumëçka në jetë dhe përpara, një hapsirë e pa caktuar tërësisht të pa shkelur që pret të kalohet. E gjithë kohë-hapësira e njeriut përmblidhet në këto tre gjendje, që për nga mënyra si i përftojmë në kuptimin tonë bëhen përcaktuese për personalitetin dhe vazhdimësinë e secilit.
Vështruar në aspektin e ndryshimit ndërmjet tyre, këto tre gjendje janë forma përmes të cilave, nëse përcaktimi dhe orientimi është i drejtë, mundësohet ikja nga të gjitha rrethanat që gjenerojnë daljen nga rregulli, përmes të cilit kuptojmë dhe praktikojmë lirinë që na dallon nga frymorët e tjerë. Mirëpo, ndarja e tyre prej njëra-tjetrës është vetëm teorikisht e mundur, pasi, në fakt, njeriu në çdo veprim të tijin e zhvillon personalitetin me pjesëmarrjen e njëkohëshme dhe aktive të të tre gjendjeve në fjalë. Pra ndarja që do të ndiqni në rreshtat e mëposhtëm është vetëm veçim teorik për lehtësi shtjellimi, si dhe për të patur një pamje sa më të detajuar të së tërës.
Qëllon që njeriut t’i mblidhet në një çast të vetëm aq shumë kotësi nga e kaluara, aq shumë kumbime hapash boshe, sa veshët buçasin stuhishëm jo më nga shumësia e viteve por nga boshësia e tyre kërkuese. Nuk ka sesi njeriu të mos ndihet i trishtuar kur kujtesa dashamirësisht ngjeshet jashtë dëshirës së tij në diçka fare pak, të vogël sa një pikë ujë (dikush do ta deshte lot), ndërkohë që sirtaret bosh përcjellin jehonën ngjethëse të hapave të zbrazura, e që të gjitha këto bashkë bëjnë ciklonin e gjerë të harresave të vogla të mbetura diku prapa, por që rregullisht rikthehen, por kuptohet, të shumuara, dhe për çdo herë më kryeneçe se pararendësja.
Dikur… Një fjalë ku pushojnë e presin shumë shkaqe të mbetura diku në kujtesë, pra, që ishin dhe mbetën atje në pakthimin e vet, duke na kursyer për të qenë ndryshe nga ajo ku ndodhemi, të mekura këto, apo të ngrira nga moskuptimi ynë, nga harresa apo kujdesi i tepruar për të mos rrezikuar. Herë-herë këtë fjalë, për arsye lehtësisht të vërtetueshme, na pëlqen ta fshehim atje ku nuk do të mund ta pikasim as vetë, bile as nga afër vështruar, dhe shpesh, madje mjaft shpesh na ndodh që po vetë ta nxjerrim nga qoshku i harruar i sendeve të vjetra, dhe me lehtësi ndonjëherë po aq të tepruar shqiptojmë me gjithë nostalgjinë e mundshme; “Dikur…!” - dhe kjo në përpjekje për të spikatur fitoren e munguar, apo, në rastin më të mirë, suksesin e arritur. Aty ku ne mbajmë të strukur disfatën që s’na pëlqen asesi ta përmendim, po aty, në të njëjtën fjalë “Dikur”, na duket se mund të kemi edhe alibinë e duhur për aq shumë të kërkuarën pafajsi apo meritë.
Duke u thelluar në hapat që i takojnë së kaluarës vërehet se mënyra për të gjykuar për to është shumëplanëshe dhe se reagimet tona ndaj tyre nuk mund të përfshihen në kornizat e një metodologjie të vetme, paçka se bëhet fjalë për pjesën e magmatizuar të jetës së njeriut në të cilën nuk mund të ndryshohet asnjë milimetër i rrugës së kaluar. Sidoqoftë, të gjitha refleksionet mendoj se mund të përfshihen në dy këndvështrime të mëdha, varësisht nga përparësitë që na paraqiten. Pra, kemi raste kur të tëra është më domëthënëse se të veçantat e saj, dhe në raste të tjera kur të veçantat e së tërës bëhen më të rëndësishme se tërësia e hapave të rrugës që kaluam.
Për të qenë më i qartë, më duhet të gjithën ta riformuloj, duke spikatur më thelbësoren e secilës. Nisur nga fakti se të veçantat janë pjesë e së tërës, nuk do të thotë këtu, se edhe tërësia e të veçantave është e tëra që duam të kemi. Të veçantat janë qartësime themeltare pas dilemave të mprehta përgjatë rrugëtimit dhe padyshim kushtëzuese për vijimësinë e rrugëtimit në të ardhmen, pasi janë përgjegjëse direkte për drejtimin e zgjedhur në një kohë dhe vend të caktuar, në lidhje me synimin e mbërritjes përmes hapësirës së kuptimeve tona.
Ndryshimi i kuptimeve mbi sendet dhe ngjarjet, krijon rrethana për kuptime tërësisht të reja që rrjedhimisht risjellin klimën e dilemave për një të veçantë të re dhe ndoshta një drejtim të ri në rrugëtim. Pra, të veçantat në lidhje me të tërën janë stacione kthesash të mëdha apo të vogla, por që çdo rast, gdhendin veçoritë e personalitetit të sekujt prej nesh përmes kuptimit dhe rrugëtimit nëpër shtegun që hap përceptimi dhe dija e secilit.
Ndërkohë që tërësia e rrugës së kaluar (ndryshe nga të veçantat e saj), është pothuaj e çliruar nga dilemat e rrugës që la pas, porse gjithmonë e ndjeshme ndaj kuptimit të ri, si dhe e hapur për ndryshimin e kursit të rrugëtimit në varësi të së veçantës që pason. E tëra, rregullon me harmoni edhe shtegëtimin më të rrezikshëm buzë honit, ndërsa e veçanta na mëson sesi t’i ikim këtij rreziku. E tëra e rrugës që ka kaluar, përpiqet t’i fshijë dallimet ndërmjet kuptimeve të ndryshme, të veçantat vetëm sa i përforcojnë këto dallime. E tëra tenton vijën e drejtë të rrugëtimit (le të themi atë ajrore), të veçantat shkojnë nëpër terrenin e thyer të kuptimeve dhe dilemave, në dukje me mjaft lëvizje boshe. Gjithë rruga e njeriut në këtë botë është përpjekja për të rregulluar këto raporte ndërmjet të tërës me të veçantën, ndërmjet qiellores me tokësoren, ndërmjet vijës së drejtë dhe vijës së lakuar. Pikërisht për këtë, rruga që i takon së kaluarës, nuk është vetëm thjesht rruga që kemi kaluar, por shumë më tepër se kaq. Është kjo rruga që na solli këu ku jemi dhe bëri të dallohemi nga ata që na rrethojnë. Veçoria e rrugës që kaluam, është se ajo lyp të harmonizojë specifiken e së tërës me të veçantat e saj në një personalitet të vetëm, duke bërë kështu, dallimin e nevojshëm për këtë të fundit (personalitetit), jo vetëm në atë që ishte por dhe në atë që është, e rrjedhimisht dhe në atë që do jetë.
Kjo pjesë e rrugës që ne e njohim mirë, nuk përjashton mundësinë e vëzhgimit deri në imtësi, qoftë për të veçantat, qoftë për tërësinë e asaj që kaloi, porse qëllimi i vërtetë, është të kuptojë dhe të dallojë personalitetin që bartim dhe vendin që ze ose duhet të zerë, ky personalitet në lidhje me gjithçka që i duhet të marrë përsipër dhe të bëhet përgjegjës për to, apo qoftë dhe në lidhje me ato prej të cilave i duhet të distancohet dhe kështu të çlirohet nga të qënit përgjegjës.
Ajo që kemi kaluar, na mundëson që të takohemi me pjesë të veçanta të rrugës së largët ku ecëm dikur, sikur që takohemi me hapin që po hedhim në këtë çast. Këto takime janë aq të gjalla, sa mundemi t’i dallojmë edhe fijet më të holla të drithërimës, ankthit, shpresës, mundemi të hulumtojmë në thellësitë më të fshehura të ëndrrave e mendimeve siç mund të tretemi plotësisht në përjetimin dhe në ndjenjat e tyre. Mundet t’i anashkalojmë këto pa i ngacmuar, siç mundet t’i gjykojmë, t’i dënojmë apo edhe të përzgjedhim prej saj sipas dëshirës, pa pengesën e të papriturës dhe pa frikën e zhgënjimit.
Rruga që kemi kaluar, tashmë e ka humbur befasinë. Ajo pranon se të veçantat ruajnë përqëndrimin më të dendur dhe më të qëndrueshëm të mendimit dhe përjetimit. Përpiqet që përmes tyre, e së bashku me to, edhe të perceptojë se përse në aksh pjesë të rrugës, vendosëm për njërin nga drejtimet duke braktisur disa të tjera syresh. Dhe pikërisht këtu qiellorja me tokësoren, vija e drejtë me të lakuarën, e tëra me të veçantat e saj, pajtohen tamam në pjesën e gjallë të mendimit, përputhen aty plotësisht, pa ndryshuar formën dhe as natyrën me të cilën i njehsuam.
Në të gjithë projektet tona rruga që kemi kaluar është vizitore e pranishme dhe pikërisht për këtë, në kujesën tonë, ajo përvijohet përmes sistemeve dinamike dhe kurrrë pothuaj, nuk na vjen në kujtesë si një sistem i ngrirë dhe i ngurtë statik. Për vetë faktin se rruga që kaluam ka fytyrën dhe karakterin e vet, ajo nuk mund të mos jetë humane, pavarësisht nëse udhëtuam me shpatë në dorë, apo me zemër në dorë. Asnjë hap në të nuk është lodër, edhe po qe se dikur në të tashmen e vet të largët apo të afërt ishte vetëm lodër. Lodra e dikurshme pra, tashmë është jetë, dhe kjo përmes shumë fijeve që e lidhin me kujtesën, qofshin këto fije të lidhura me një plagë në zemër apo me një gëzim në zemër, pak rëndësi ka.
Kujtesa për rrugën e kaluar, edhe pse shërbehet me sende dhe me ngjarje të cilat nuk është e mundur t’i ndryshojmë, që do të thotë këtu përmes vendit, gjykimit, përjetimit të atëhershëm, dhe teksa i rimarrim të tëra këto në të tashmen, bëhen shkaku për të ndryshuar ne, qoftë përmes kuptimit apo edhe moskuptimit tonë. Rrafshi i kuptimit të sendeve dhe ngjarjeve bën të ndryshojë pronari i kuptimit, edhe pse në rendin e vendosjes së tyre nuk ka ndryshuar asgjë. Askush nuk mund të thotë se ai i cili kishte diçka që nuk ia dinte kuptimin, është plotësisht i njëjti, pra po ai që e kuptoi atë shumë kohë pasi ndodhi. Ndryshimi në këtë rast mund të jetë fare i vogël (por jo i parëndësishëm), por mundet që ndryshimi të ridimensionojë edhe gjithë strukturën e personalitetit.
Me fjalë të tjera, rruga që kemi kaluar, është jo vetëm pjesa e gjallë e të vërtetave që dimë, por edhe terreni më i sigurtë ku mund të rikthehemi shpesh, tashmë pa nevojën dhe pa mundësinë e hapave nëpër të, e sidomos jo për ta ndryshuar atë, por pikërisht për hapin që na duhet të hedhim tani, këtu, dhe sigurisht, për ndryshimin e dobishëm apo sa më të dobishëm në veten tonë në raport me të vërtetën. Mirëpo rruga që kemi kaluar së bashku me kujtesën për të, nuk mjaftojnë për të qenë kthejlltësisht i qartë në marrëdhëniet me veten dhe të tjerët. Rrethanat këtu ndërlikohen edhe ca më shumë. Diçka që ishte dikur, që përmes kujtesës afirmon prezencë mjaft aktive në të tashmen, kujtimet e së cilës projektojnë besimin dhe shpresën për të ardhmen; të gjitha këto harmonizohen në një korpus unik duke na mundësuar evidentimin e një të kaluare më të largët sesa kujtesa jonë, dhe sigurisht, edhe praninë e një ardhmërie përtej kuptimit racional të ardhmërisë. Fakti që detyrimet tona ndaj të tjerëve, nuk mbarojnë me vdekjen e tyre, madje ndjejmë detyrime edhe për të vdekurit qindra vjet më parë…

KOHA

“Lexo, me emrin e Zotit tënd, i cili krojoi (çdo gjë).
Krijoi njeriun prej gjaku të ngjizur (në mitrën e nënës)”.
Lexo! Se Zoti yt është më bujari!
Ai që e mësoi(njeriun) të shkruajë me pendë.
I mësoi njeriut atë që nuk e dinte”.Kur’an 96:1-5


Në të gjitha periudhat historike artisti pati vendin e tij të posaçëm, që ndonëse jo më i spikaturi (shpeshherë edhe i fyer), prapseprapë ai bëri që shqetësimet, dhimbjet, gëzimet e po deshët edhe lajthitjet e tij, e rrethuan kohën në të cilën jetoi nga të gjitha anët, për t’i dhënë pastaj këtij rrethimi emrin e vet, duke i lënë kohës vetëm një shteg kalimi, ëndrrën e tij. Shpesh çuditemi, se si artisti, kapacitet i kohës kur jetoi, nuk është as i mirpritur e aq më pak i harmonishëm me bashkohën e tij?
Edhe pse e di që është e pamundur të përfshihet ose të paktën nuk është e lehtë të kontrollohet e gjithë moria e arsyeve të mësipërme, gjithsesi do të përpiqem që atë pjesëz që unë shoh ta shpalos të tërën, me qëllimin e mirë për të qënë edhe vetë diçka më i qartësuar. Pyetja e mësipërme na lejon të ndjekim një rradhitje, reale ose jo, të kësaj dukurie, që po ta vështrojmë kthjellët, për mendimin tim deri diku do mund të kemi një pamje më të qartë.



- A është artisti individ, dhe po qe se, cila rrethanë bëhet tejbartëse për diçka të tillë?

Nëse me individ do të kuptonim vetëm anëtarin e zakonshëm të shoqërisë, atëherë artisti nuk është apo më mirë jo vetëm kaq i tillë. Dakord, ai ka peshën e tij trupore, gjatësinë, pamjen dhe konturet, shenjat e gishtërinjve, normalisht dhe punën e tij të përcaktuar në cilindo rend shoqëror. Të gjitha këto dëshmojnë për ekzistencën e tij dhe aspak për personalitetin që ai bart me të cilin provon të shpaloset dhe pa të cilin as ai vetë s'do të kuptonte të qenit identitet. Tek artisti pra, ka edhe një botë tjetër të padukshme, që paçka se ngjan me të padukshmet e të tjerëve, tek ai ajo është aq e rëndësishme sa e bën të pavlerë çdo hallkë shoqërore veç e veç, dhe të gjitha këto të marra së bashku, përballë secilës hallkë njerëzore të cënuar, le pastaj kundrejt së tërës njerëzore të cënuar. Mundësia e artistit për të qenë individ në kuptimin e mësipërm është e papërfillshme,pasi artisti në thelbin e tij nuk qëndron përpara faktit, po përpara qëllimit, gjë e cila nuk përputhet me sistemet shoqërore, ku aktualisht ka marrëveshje të plotë me të gjithë pikat e referimit të përcaktuara që më parë, gjë e cila bën anën funksionale të jetës në shoqëri në dëm të pjesës jetësore të individit.
E vërteta është se gjithmonë ka ekzistuar një “liri” e shkruar (një e tillë është edhe sot), por që artisti e lexon si ndalesë, e pse jo, si një kufi i mundshëm për ëndërrën që ka, drejt së cilës ka orientuar qëllimin e tij, i pakonvertueshëm me konfortin që mund t’i siguronte një mpleksje fatlume rrethanash. Me pak fjalë artisti është individ për të tjerët, në kuptimin e ngushtë të kësaj fjale, ndërsa në lidhje me veten, ai i rrëshqet këtij përcaktimi sapo ndien se ndodhet “i zënë në kurthin e përtej shqisave”.
Të qënit individ tek ai është një marëveshje e heshtur midis tij dhe veprës, e cila sidoqoftë është një marëdhënie subjektive dhe si e tillë tenton motivet e larta. Përpara kësaj marëveshje të gjitha nyjet shoqërore bëhen të parëndësishme, ashtu sikundër edhe të gjitha arritjet e një shoqërie (civilizimi) bëhen të vogla përpara ëndrrës së tij, qofshin ato edhe më e mira pjellë e mendjes njerëzore. Duke tentuar aspiratën njerëzore, apo e thënë ndryshe thelbin e të gjithë neve (njeriun, ëndërrimtarin e pandreqshëm dhe askurrë të kënaqur), artistit gjithmonë i mungon diçka apo shumëçka, sikundër edhe çdo sistemi shoqëror i mungon diçka apo shumëçka.
Thënë shkurt,rrethanat që e bëjnë artistin të ndjehet individ, janë vetëm në kokën e tij, në ëndrrën e tij, në veprën e pafilluar, por kurrsesi në veprën e përfunduar, pasi me të është ndarë. Qartësia me të cilën zhytet në ëndërr e çon gati në profeci, por e bën krejt të paqartë me të rëndomtën e përditshme. Dantja bie fjala, paratha bashkimin e Italisë gjashtë shekuj më parë se kjo të ndodhte me të vërtetë, por gjithsesi ai nuk diti t’i gjente zgjidhje problemit të tij dashuror, Beatriçes.

Koha në të cilën jeton artisti, kërkon prej tij të pamundurën, apo ai shtrihet në kohë sa që bëhet i pamundur për bashkëkohësit?

Kjo pyetje na nxjerr përpara një tjetër. Cilët janë bashkëkohësit e artistit dhe a përbëjnë ata diçka të rëndësishme për kohën në të cilën jeton artisti? E vërteta e do që bashkëkohësit e artistit të jenë një lloj opinioni , të tillë që mbledhin dhe shpërndajnë anekdota për të, që prononcohen dhe e gjykojnë, por që kurrë nuk dinë të thonë më shumë se kaq. Duhet të kemi parasysh se të gjitha këto përbëjnë vetëm anën e jashtme të artistit, me të cilën ai është pak ose aspak i kujdesshëm dhe po aq pak dhe aspak i interesuar. Thelbi i tij, bota e brendshme, ajo që mban fijet e padukshme mbetet e pacënuar dhe duke qenë më e rëndësishmja pjesë, bën që artisti gjithsesi të mos i ndiejë ato luhatje të sipërfaqshme shoqërore, të cilat kësisoj mbeten të parëndësishme për të, duke mos qenë të afta për të depërtuar në thelbin e problemeve njerësore.
Duke qënë i rrethuar me copëza jete nga më të larmet artisti zhbiron me heshtje në secilën prej tyre dhe prek thelbin njerëzor të ngjashëm te të gjithë ngjyrimet. Ai në secilin nga këta fragmente vetvetiu shikon, përjeton dhe evidenton të tërën uiniversale duke spikatur pjesmarrjen në harmoninë e universit të secilit element, domosdonë e çdo elementi për ekzistencën e kësaj harmonie, përkundrazi rëndom njeriu, të tërën universale e ndan në fragmente, duke u përpjekur që secilin fragment ta specializojë si sferë të tijën ku ai përpiqet dhe preferon të “mbretërojë”. Meqënëse artistin nuk e josh një marëdhënie e tillë, për të anormale dhe sidomos anormale, për këtë ai alternon një marëdhënie të dyfishtë, njerën të sipërfaqshme në raport me të sipërfaqshmen emergjente të atyre që e rrethojnë dhe tjetrën thelbësore me thelbësoren e njeriut të cilën e pasqyron në veprën e tij, e që shpesh spikat në periudha që pasojnë periodikisht dhe pambarimisht.
I vendosur përfundimisht në parametrat që pas hulumtimesh, meditimesh dhe përjetimesh të pandërprera e bindin që njerëzorja te njeriu është pikërisht ajo, bota e padukshme që ai beson, artisti vetvetiu ndodhet i larguar nga problemet e bashkohësve të vet, herë diku prapa larg, te diçka e harruar, ndoshta në kërkim të konsensusit të heshtur, dhe po qe se, për ta përcjellë atë diku përpara në papërcaktim, ku beson dhe shpreson se do të takohet me këtë konsesus të humbur, qoftë edhe i qartë se atë privilegj do ta ketë vetëm vepra, përpjekja do të jetë po ajo.
Duke qenë se tenton thelbin njerëzor te secili prej nesh, ai vetvetiu bëhet një bashkëbisedues i mprehtë e deri cinik me të gjithë, dhe duke qënë sidomos cilësor në këtë bashkëbisedim, artisti bëhet i pakëndshëm duke rrëzuar një sërë pengesash që neve na pëlqen t’i kemi, sikur thjeshtë për të shmangur një rutinë hapash të përditshme. Të thjeshtuarit e jetës, siç dhe është ajo, bën që të shëmben një dyzinë a më shumë madhështish false që mëkojnë egon e çdo njeriu, por që sidoqoftë përbëjnë edhe shkakun kyç që artisti të jetë diçka e largët e deri utopi për bashkëkohësit, sikundër edhe po aq i afërt sa utopia.
Artisti duke thënë gjithçka në mënyrë të natyrshme, thjeshtësisht, bojkoton manipulimet duke i bërë të pavlera kështu sa e sa struktura dhe grupime që jo vetëm mbijetojnë me këto manipulime, por janë në një farë mënyre superstruktura e sistemeve shoqërore laike. Meqënëse jep më tepër se ç’i kërkohet, artisti vetvetiu bëhet një lloj Prometeu të cilin me të drejtë e kanë mbërthyer në shkëmbin e tij dhe që gjithsesi përkujdesja për të është dhuna, mundimi dhe tentativa për ta thyer. Kur shkëmbi që e mban mbërthyer bie mbi të, Eskilët e gostisin me heroizëm, për të qënë edhe vetë të përzënë në kohën e tyre, e për t’u thënë kohë më vonë me gojën e urtësisë njerëzore “megjithatë rrotullohet”.

Cili është thelbi i shqetësimit të artistit dhe ku e kërkon zgjidhjen për të?

Me qënë se artisti ka ditur të thjeshtojë natyrshëm tepritë që rrethojnë jetën duke bërë të pavlerë edhe të ashtuquajturat arritje, vetvetiu përpara tij paraqitet e xhveshur plaga njerëzore, e qartë e paniveluar, që flak tej çdo mbulesë të sipërfaqshme për të spikatur në thelb vetveten si plagë për t'i caktuar të gjitha simptomat dhe pasojat që ajo bart. Fill pas këtij, le ta quajmë diagnostikimi, tek artisti nis gërryerja, e cila vibron në çdo qelizë të tijën, mbërthen në alarm të gjithë qënien, të gjithë universin e tij, gjë që bën ta shikojë botën vetëm në funksion të kësaj plage, në kërkim të një shërimi të mundshëm, qoftë ky edhe më utopiku për rrethanat e kohës ai është i bindur për sendërtimin qoftë deri edhe drejt papërcaktimit. Sapo artistit i krijohet brenda vetes rrethana (kuptohet ideale) e shërimit të kësaj plage, që nga ai çast ai fillon bashkëjetësën me heronjtë e tij, pa përfillur se cilat janë marëdhëniet aktuale shoqërore që rregullojnë jetesën.
Mbi artistin rëndon pandërprerë një ndjenjë faji për gjithçka që iu çfaq deri në momentin që hodhi në art, dhe nëpërmjet artit e denoncoi atë. Pas kësaj nuk është më punë e tij. Zgjidhjet që ai jep nëpërmjet heronjve të tij apo krejt veprës janë universale dhe i kapërcejnë kufinjtë kohorë dhe hapësinorë në të cilat endet artisti-njeri, ndryshe vepra e tij do të ishte një robinë, një kornizë e ngushtë e përkohshme duke e humbur privilegjin e të qenit art.
Artisti shërbehet me një botë të tijën, e cila pikërisht për shkak të universialitetit, të tjerëve u ngjan ideale, kur në fakt ajo vetëm sa ka materializuar atë pjesë të njeriut që në rrethana të veçanta kuptojmë se është më e rëndësishmja pjesë. Po të thuhet se në çdo shtatë vjet njeriu i ndërron të gjitha qelizat, të cilat vdesin dhe rigjenerohen, një proces i natyrshëm ky, pak njerëz do t’i kushtonin rëndësi. Por po t’i thuhet secilit nga ne se gjatë jetës ti ndërron normalisht dhjetë qënie fizike të tuat, për pa ndryshuar asgjë në thelb, kjo me siguri do ta detyronte këdo për të qënë diku në një konsensus me artistin "Ç'është mbi tokë, është tokë", i cili beson në atë që mbetet e pandryshuar (bota e padukshme) dhe që ai përpiqet ta artikulojë.
Sa është i rëndësishëm shqetësimi i artistit dhe cilat zgjidhje e pasojnë. Shqetësimi i artistit pa dashjen e tij është parathënia e asaj që pason, e cila shpjegohet butë, por ama bart ndryshimin që vjen. Pa këtë shqetësim ndryshimi nuk do të kishte as emër e as kuptim. A është vallë rastësi Shekspiri, Bekoni dhe revolucioni anglez? Po Volteri, Rusoi, Didero dhe revolucioni frëng?
Gjithmonë për shqetësimin e artistit presin disa zgjidhje madhore, por që gjithmonë do t’i hasim diku në të ardhmen. Me pak fjalë artisti në lidhje me shqetësimin e tij më pak se kushdo tjetër i takon vetvetes, pasi që zgjidhja për këtë shqetësim në thelb, nuk i takon të tashmes e asfare së kaluarës dhe aq më tepër thellohet hendeku, kur për bashkëkohësit ky shqetësim dhe këto zgjidhje janë as më shumë e as më pak por një utopi.

A ka një pikë takimi midis kuptimit të artistit dhe kuptimit të atyre që e rrethojnë, dhe kush e bën përpjekjen e parë për këtë takim?

Për vet faktin që sa më sipër i kemi pranuar dykuptimet ekzistuese, të cilat në thelb janë jo vetëm të ndryshëm, por në pamje të parë nuk premtojnë asnjë lloj piktakimi që këto kuptime të jenë mirkuptim. Fara e një fruti nuk ngjan në asnjë kuptim me frutin, përveçse njera bart premtimin për të ardhmen, ndërsa tjetra paralajmëron fundin e një cikli, qoftë ky i begatë ose jo. Asaj që bart një farëz e vogël, rëndom nuk i kushtohet vëmendje edhe se në të fle ideja, ndërkohë që fruti është pasojë e kësaj ideje. Ajo që frutin e bën të kërkuar është babëzia jonë e ajo që farën e bën të kërkuar është përkujdesja jonë për premtimin që ajo bart. Fara ruan rilindjen e një tërësie të ngjashme me fillesën pararendëse, ndërsa fruti ruan provën e ndarjes së kufirit edhe për ne ose kalbëzimin e vet. Njëri kuptim thëreret masën (fruti), tjetri individin (fara). Njëri kuptim (fruti) i nënshtrohet përdorimit masiv pa konditën e kriterit vetiak duke plotësuar pjesërisht edhe konditat e kërkuara prej tij, tjetri kuptim (fara) është ekstremisht egoist dhe kërkon rigorozitet në kriteret e veta, përndryshe asgjë nga premtimi, ai s'mund të jetë i pjesshëm.
Pikërisht edhe artisti është një egoist i pashoq, veçse jo në formën klasike të egoizmit, por në një mënyrë gati ta pashpjegueshme. Egoizmi i tij kërkon me çdo kusht t’i dhurojë të tjerëve pjesën më të mirë, shpesh edhe në shkëmbim të vetësakrifikimit. Ky lloj egoizmi i veçantë është normalisht i pakuptueshëm për bashkëkohësit e artistit.
Loja e interesave midis artistit dhe atyre që e rrethojnë ka dy pamje diametralisht të kundërta. Nga njëra anë ka pamjen e një altruizmi të pakuptimtë dhe të panevojshëm (ky është gjykimi i masës për atë që bën artisti), ndërsa në anën tjetër (gjykimi i artistit) ka pamjen e një banaliteti dhe prostitucioni që ka mbërthyer shoqërinë, ku njeriu është ai që sulmohet në çdo cilësi të tijën. Për njërën palë (masën) objekti është mishërimi i subjektit, ndërsa në anën tjetër (artisti) subjekti bëhet objekt dhe është themeli i përsosjes së njeriut. Kahjet e dëshirave pra janë krejt të kundërta, ndërsa dëshirat, rrugët për realizimin e tyre, pafundësisht në largim, pasi që rëndom njerëzit tentojnë rehatinë me piksynim ngopjen ose tejngopjen, ndërsa artisti tenton harmoninë, duke hulumtuar vetveten dhe botën që e rrethon.
Bashkëjetesa e artistit me heronjtë e tij, me ngjyrat e tij, me tingujt e tij është një bashkëjetesë reale e pjekur plotësisht në pandërgjegjen e tij që shfaqet si e ndërgjegjshme në vepër. Është kjo vepër e fshehur diku bibliotekave, galerive apo partiturave e heshtur dhe e duruar, që pret çastin e volitshëm për të bërë lidhjen ndërmjet artistit dhe masave, të cilave në shumicën e rasteve do t’u duhet një udhëtim i gjatë dhe më tepër se i gjatë deri tek ajo.
Pra në rastin më të mirë artisti është i pranuar në kohën e tij, me kushtin e një hipokrizie nga ana e tij, që moskuptimin e bashkëkohësve ta pranojë si cilësi të tyren dhe jothelbësoren, të sipërfaqshmen që ata sendërtojnë nga vepra e tij ta pranojë si të mirëqënë (sikur vetëm në dukje). Artisti shpesh e pranon këtë konsensus sepse e di që vepra e tij është më kryeneçe se të gjithë ata që synojnë të jenë përfundimtarë (kupto të pagabueshëm në gjykimin e saj). Ndërsa pranimi real, a thënë ndryshe pikëtakimi (e theksoj pikëtakimi), ndërmjet veprës së artistit dhe kuptimit të masave ndodh kur një sistem shoqëror natyrshëm ka kryer ciklin e tij dhe vetvetiu është në prag të dekompozimit, e masat ndihen të mashtruara e të etura për njerëzoren. Përshpejtimin e sensibilizimit të masave e bën ajo inteligjencë e re me interesa në rritje, e cila në lojën politike të pokerit veprën e artistit e mban si “As ” të fshehur në mëngë për ta përdorur sa herë i nevojitet ajo.
Cila është marëdhënia e rrjedhës së mësipërme? Vepra artistike duke tentuar thelbin e jetës (që është i fshehur përtej kufirit të mundësive njerëzore) i flet secilit dhe në çaste dëshpërimi dhe zhgënjimi masat hedhin tej mendjemadhësinë e tyre për dijen apo më mirë për padijen që i karakterizon dhe bëjnë pranimin e veprës, e cila duke u vendosur aty ku i takon, kërkon dhe gjen te secili vetveten e gjithsesi lë diçka apo shumëçka edhe për brezat që pasojnë. Me ose pa dashjen e artistit vepra është një rrugë kalimi nga e sipërfaqshmja e masave për te fjala hyjnore dhe librat e shenjtë, ku thelbi i jetës është i qashtër, i kulluar dhe pa interesin e këmbimit ashtu siç është i pakompromentueshëm në çdo rrethanë.
Me fjalë të tjera, pikëtakimi midis kuptimit të artistit dhe kuptimit të masave është vetëm një orientim për nga hyjnorja, për dhe nga është i drejtuar vetë njerëzimi, ndërsa përpjekjen për këtë pikëtakim e bëjnë masat që ndodhen në nevoja për të. Kjo është arsyeja që artisti është i përzënë në kohën e tij, pasi sistemet shoqërore në botë përgjithësisht janë laike, ku individi është votë, elektorat, hallkë funksionale, kundërshtar, por asnjëherë ajo që kërkojnë Librat e Shenjtë dhe artisti: "INDIVIDIN NJERI " me botën dhe personalitetin e tij.

Nëse ka një hapësirë boshe ndërmjet artistit dhe kohërave, cila është kahja e tij?

Vetë fjala “kohë” duke shënuar një nocion të papërcaktuar nga mundësitë njerëzore nuk e pranon shumësin e saj. Dhe duke qënë se ndryshimet i bëmë ne të rëndësishme, e meqë këto ndryshime i pranuam gabimisht me fillesë në ngjarjet e ashtuquajtura të mëdha, për pasojë u bënë edhe ndarje jo të natyrshme të kohës. Njerëzimi (të paktën deri më tani) nuk ka kurajon të pranojë rrjedhën e natyrshme të gjithçkaje sipas një rreguli të paracaktuar hyjnor, përkundrazi aktivisht dhe në mënyrë këmbëngulëse rrëmon në kujtesë, çvarros heronj e shkruan histori. Kur këta heronj vetëm sa kanë ndjekur dëshirat dhe ambiciet e veta, shpesh të përgjakura, dhe as që i ka vajtur nëpër mend të shkruajnë historinë. Thjesht për këtë shkak, njeriu është edhe më i kufizuar në hapësirë, në kohë e në shqisa, pasi një pjesë të kufizimit na e imponojnë tabutë e kujtesës tonë historike e përpunuar dhe e shtrembëruar kjo për interesa të caktuara. Sikur t’i shtonim këtyre edhe mendjen egoiste me të cilën shërbehemi ku shpallim gjykime që sado të holla qofshin dhe sado që hollohen prapëseprapë do të mbeten të pjesëshme, të përafërta dhe të pazonjat për të na ndriçuar atë pjesë që na bën të pafuqishëm dhe ku ndjehemi të pambrojtur. Atëherë vetvetiu kuptojmë se jemi krijesa që shqisat na janë dhënë për të qartësuar përmasën e dhuratës që disponojmë dhe për të shpallur besimin tonë ndaj krijuesit, në mos po, referimi në shqisa dhe avancimi në to na çon pashmangshmërisht te kafsha dhe ca më keq se kafsha nga pikpamja morale. Në Librat e Shenjtë, dija është e vërtetë kur ka ndaluar në zemër. Juda, fjala vjen, ishte më i shkolluari i apostujve dhe zotëronte tri gjuhë të huaja, por me mendje, jo me zemër.
Kësisoj shqisat na shërbejnë vetëm për të na thënë pikërisht kufinjtë tanë fizikë të cilët duhet t'i njohim dhe tu afrohemi me dijen e lartëpërmendur për të kuptuar dhe shtrirë më tej lirinë tonë, përndryshe jemi të zënë në çarkun e këtyre kufinjve. Tamam për këtë kemi një të kaluar krejtësisht enigmatike (sipas shqisave), një të sotme tërësisht të pasigurtë (sërish sipas shqisave) dhe një të ardhme përplot me befasi me shembuj tragjikë revolucionesh dhe ideologjish. Ç’qenka pra e rëndësishme te njeriu? A mos vallë harresa? Po qe se shumësi i kohës, pra “kohëra” është i drejtë na duhet të pranojmë ndërprerjet e njerëzimit që sidoqoftë nuk qenë të tilla.
Kufiri i botës së përtejme në mitologji ishte lumi i harresës "Akeronti" për në HAD, ndërsa HADI tokësor është patjetër koha, e cila në rrjedhën e saj na fsheh, na bën të harrojmë mijëra arsye të neglizhencave tona, apo vetëm njërën prej tyre, atë më kryesoren, të qenit vetja, që do të ishte ndoshta edhe shpjegimi i “pse-ve” që na rrethojnë. A është mundësia që njeriu ta kalojë këtë prerje që përbën pamundësinë e vet, pamundësinë e të gjithë neve në fund të fundit? Entuziastët gjithsesi zënë atë pjesë që paçka se duket më e afërta me të vërtetën, është e paplotë dhe herë pas here ka pësuar rrëzime të pariparueshme edhe në të përherëshmen, në dukje të pandryshueshme (Ajshtajni rrëzon Njutonin).
Nuk ka kthim, nuk ka përsëritje, nuk ka identike, ose ndryshe nuk ka korrigjim, nuk ka eksperiencë e për pasojë nuk ka përsosmëri. Nëse këto janë kështu dhe qëndrojnë mirë, atëherë nuk na është e nevojshme asnjë ngutje e stisur dhe në thelb duhet të jetë e paefektshme, pasi sipas të gjitha gjasave thelbin nuk e dimë, dhe ajo që dimë “mirësia”, është fare e vogël shpesh e përgjumur me babëzinë e egoizmit tonë roje sypafjetur mbi kokë.
Ndërsa me artistin ndodh ajo, që me e afërt për t’u spjeguar i themi rëndom “shtegtimi”, por që padyshim është shumë më tepër seç mund të thotë zakonisht kjo fjalë. Për artistin jo “kohërat” por “koha” është një rrjedhë e pandalshme, e pandërprerë, dhe aty ku ajo i fshihet, për të fillon shqetësimi, hamendja, përjetimi, e bukura, idealja, e frikshmja, paralajmërimi, premtimi, harresa e pamerituar, e vërteta që duket e humbëm, fillimi dhe qëllimi i këtij fillimi etj.
Të gjitha këto, e që nuk janë pak, të rrahura ndershmërisht në biseda me veten e me të tjerët, të hedhura në letër, krijojnë tek artisti një imazh të plotë për kohën të bazuar në ndjeshmërinë e tij, nga ku ai është fare lehtë i orientuar për të thënë atë pjesë që të tjerëve u ndërpritet. Veçimi që e vërteta i bën artistit qoftë edhe në imagjinatën e tij bën që të krijohet një hapësirë boshe ndërmjet atij dhe atyre që shikojnë vetëm një pjesë të kësaj së vërtete, ndoshta më të parëndësishmen.
Mosbesimi i kësaj mase ndaj asaj që shikon artisti e çon këtë të fundit domosdoshmërisht te vepra me të cilën kërkon të përgjigjet. Vini re! Nëse artisti denoncon të drejtën e cënuar të masës së popullit, masa i përgjigjet me mosbesim konstatimeve që ai paraqet, kjo pasi që e drejta e shkelur i takon pjesës së fshehur të kohës, më sajtë anës subjektive të njeriut ndërsa masa është tejet konkrete dhe konservatore, si rrjedhim jo entuziaste për pranimin e ideve. Një varg i Iliadës thotë: “Lufta do të zhvillohet në ajër (qiell)”. Kurrkush nuk e pa këtë përveç Homerit dhe askush nuk duhet ta ketë besuar. Mosbesimi i tyre u bë shkak (ndoshta) që të shkruhet Iliada. Mirëpo me që edhe veprat në pjesën më të mirë i mëshojnë subjektit (shkak për të cilin edhe u bënë), masat duke qenë të gjymtuara në individuslitetet nuk arrijnë t’i tresin e për pasojë i kontaktojnë deri aty ku për ta është e qartë duke pranuar vetëm atë pjesë që i përgjigjet emergjencës së tyre. Artisti duke dashur të thotë diçka sa më të plotë dhe sa më të qartë, pa dëshirën e tij veprën e zhvendos në kohë për t’u zbuluar në breza pak nga pak, por kurrsesi e tëra. “ Fyellin hyjnor ” që përmend Platoni, e dëgjon pas dymijë vjetësh Moxarti dhe duke qenë se shkruan vetëm një pjesë të tij e quan “Fyelli magjik ”, i cili dhe për kush e di se deri kur do t’i japë kënaqësi njerëzimit pa dhënë asnjë shpjegim për veten. Kahja e lëvizjes së artistit në vepër është pikërisht ajo pjesë e rrjedhës së kohës që për të tjerët është ose fare pak e ndriçuar ose e errët. Dhe vërtet, sa më shumë t’i afrohemi një vepre artistike, aq më shumë shohim pafundësinë e të fshehtave që ajo ruan.

A është artisti kundërpeshë e kohës apo dëshmi e harmonisë së mundshme të saj?

Artisti i vetmashtruar duke dashur të korrigjojë të kaluarën, e cila nuk është e mundur të ndryshohet, pa dashur as vetë, s'e di se si, humb lidhjet me të tashmen dhe pa e kuptuar me veprën e tij vendoset diku në të ardhmen. Në shpellat më të vjetra ku gjenden shenjat që njeriu ka jetuar pothuaj pa përjashtim gjenden edhe vizatime kafshësh, objekti i gjuetisë së atyre njerëzve. Ka shumë mundësi që ato vizatime të jenë gabimi i një dite të pasuksesshme në gjueti. Pse tamam kështu? Supersticioni i mbarësisë në gjueti me vizatimin e një kafshe para nisjes, patjetër i referohet një mungese, një humbjeje dikur, duket për të korrigjuar një gabim të kaluar dhe sidomos shpreh dëshirën e zjarrtë drejt qëllimit.
Këtu vlen të ndalojmë. "Dëshirën drejt qëllimit" dhe aspak qëllimin. Kjo pasi në vizatime shihen kafshë të gjalla dhe në lëvizje, në ndjekje, apo më e avancuara është momenti i goditjes së gjuetarit, dhe në asnjërën nga këto vizatime të lashta nuk gjejmë të pasqyruar ceremoninë e ngrënies. Pra arti që na mbeti dhe na sjell mesazhe prej këtyre njerëzve të lashtë nuk është aspak qëllimi, por dëshira e tyre drejt qëllimit. Edhe pas ngritjesh e shembjesh të sa e sa civilizimeve, motoja e artit ka mbetur e pandryshuar deri në ditët tona, pra ajo, po ajo, "dëshira drejt qëllimit".
Mirëpo artisti e paguan tmerrësisht shtrenjtë artin e tij dhe këtë sepse jo gjithmonë sjell fat në gjueti, qoftë kjo në shpellat e vjetra apo në hollet e hoteleve me pesë yje. Më qartë e shpjeguar, artisti duke dashur të korrigjojë një të kaluar me veprën e tij, bën spikatjen dhe remontin e të gjitha gabimeve, dhe duke tentuar idealen pa dashur cënon hallkat shoqërore që janë jo më dëshira drejt qëllimit (thelbi njerëzor ndoshta) por qëllimi i vrarë dhe i zënë me ceremoninë e ngrënies.
Nëse për artistin akti gjer te qëllimi përbën dhe meriton therori, për gjuetarët dhe prijësit ky akt fillon pas sjelljes së kafshës në shpellë, kur flaket tej çdo lloj supersticioni, e në daçi, edhe zgjuarsie. Ndërsa artistit i duhet sërish të hetojë gabime dhe t’i shpallë, ndërkohë që prijësit janë të ngopur dhe nuk mund t’i shikojnë ato. Mirëpo e vërteta nuk di të zgjedhë, ndërsa artisti e shikon dhe këmbëngul për të. Dhe jo vetëm kaq, por e vërteta është moto e tij, por duke qenë e vetme meriton të martirizohet për hir të larmisë që bart gënjeshtra.
Mirëpo gjahu i ditës që vjen do veprën e tij, frymëzim për gjahtarët, pa marrë parasysh në është dhjamur apo jo veshi i prijësit. Pra u duhet gjahtarëve shqetësimi i artistit dhe në mos e kuptofshin as ata atëherë vepra i mbetet disa të tjerëve që nevoja do t’i lypë të vërtetën e thjeshtë të cilën e bart kjo vepër.
Nuk besoj se ndonjë artist do të mbetet i fyer që mora një shembull aq të largët, po aq njerëzor, pasi po ashtu në artin e tyre gjejmë thelbin e shqetësimit njerëzor të pandryshuar. Spontaneiteti i artistit me dëshirën e tij drejt qëllimit pa toleruar asnjë grimcë të vërtetën, janë në çdo kohë kundërpesha e vulgut njerëzor. Qoftë artisti edhe i vetëm, ai e ruan ballancën kundrejt të gjithëve. Pa këtë ballancim nuk do të kishte harmoni, me prishjen e të cilit ndodh dekompozimi. Në botë njihen sa e sa kultura, gjuhë dhe popuj të asimiluar, pikërisht nga prishja e kësaj ballance.
Në Romën e lashtë shteti mbron, popujt nën sundimin e saj, kufijtë dhe ARTET. Harrimi i një vepre arti nuk do të thotë vetëm harrim për kulturën, por harrim, madje mohimi i një frymëzimi. Pra një frymëzim më pak për një ditë a më shumë gjahu, një jombarësi në të dhe një mbrëmje më shumë e uritur.
Të mos harrojmë, Aleksandri i Maqedonisë kur pushtoi Tebën, urdhëroi të rrafshohej i gjithë qyteti, duke përjashtuar vetëm njërën nga shtëpitë, atë të Pindarit, dhe të gjithë qytetarët i shiti për skllevër, përveç pasardhësve të familjes së Pindarit.

A ka një përshkrim të mundshëm për artistin dhe cili do të ishte ai?

Do përpiqem të jem i shkurtër pasi në këto rradhë nuk ka asgjë të re, po deshët edhe nga mënyra e të vështruarit. Të përshkruash një artist duhet domosdo t’u referohesh të gjithë artistëve, që për mungesë vendi e sidomos për pamundësinë e njohjes do të marrim në analizë vetëm disa, duke shmangur edhe bezdinë tuaj.
HOMERI - i verbër, buzë anonimatit, i fyer gjer në ditët tona, pikërisht me diskutimet rreth ekzistencës (?!)
ESKLILI - luftëtar i Termopileve, i përzënë nga Greqia në moshë të thyer, vdes i fyer prej popullit të vet në Siçili (?!)
SHEKSPIRI - një odise e tërë me teatrot e rugës, pastaj duket se do t’i paguhet haraçi me trupën mbretërore, por vdes i ri për t’u harruar për më shumë se 100 vjet (?!)
SERVANTESI - luftëtar i zënë rob, një dorë e prerë në luftë, dhe vdekja në skamje (?!)
BAJRONI - lord anarkist që braktisi vendin e titujt e tij dhe brodhi nëpër botë pas heroit të cilin ai vetë e solli në “jetë” (?!)
STENDALI - njeriu që gënjeu sa mundi për veten, i survejuar nga Burbonët si Bonapartist, sajoi mbi 2000 emra, duke lënë një roman të padeshifrueshëm (gjë që u bë vite më vonë) (?!)
BALZAKU - 20 - 30 kafe në ditë, mbi 80 romane komercialë pa vlerë, borxhe , fitime madhështore, investime idiote, humbje kolosale. I sëmurë buzë vdekjes martohet. Vdes në borxhe me një testament të frikshëm (?!)
PUSHKINI - shkëlqim dhe shuarje, një vdekje aventureske në pikun e jetës, në dukje e rastësishme (?!)
ÇEHOVI - një lodër çapkëne e letrave dhe një vdekje e parakohshme nga TBC (?!)
GOGOLI - shkel vetveten në një vepër dhe vetëvritet në çmendinë (?!)
TOLSTOI - braktis Moskën për Jasnaja Poljanën, pastaj këtë të fundit në moshë të thyer, shkaku - gruaja (?!)
DOSTOJEVSKI - internim, fyerje dhe sëmundje(?!)
ESENINI - vetvrasje (?!)
MAJAKOVSKI - vetvrasje (?!)
HEMINGUEJ - vetvrasje (?!)
CVAJG - vetvrasje (?!)
KAVABATA - vetvrasje... (?!)

Platoni në veprën e tij “Shteti” i përzë poetët, ndërsa fëmijëve, që sipas tij nuk duhet të kenë familje dhe as t’i njohin prindërit e tyre, rekomandon t’u këndohen këngë për luftërat dhe punët e shtetit të tij. Si për t’iu kundërvënë Platonit dhe shtetit të tij, Shileri do të shkruante:

Kush dhunën pranon si qyqar,
njeriun te vetja po aq e ka vrarë.

Me përshkrimin telegrafik të disa figurave të artit botëror, u përpoqa të them diçka për artistin dhe botën e tij. Sa i takon shtetit të sotëm, e për të cilin trembem se po rreket ta imitojë “shtetin” e Platonit, më tingëllojnë mëse të vërteta vargjet e Hajnes:

O mbret, pse ta dua të mirën,
prano një këshillë prej meje:
Nderoje Poetin e vdekur,
por Atë të gjallin kurseje.

Që nga koha e Hajnes rrethi është bërë më vicioz, më i ashpër dhe rezultati që trashgojmë është dhimbshëm rrënqethës; Makina shtetërore operon e pashqetësuar dhe e sigurtë në një shoqëri të kontrolluar pa individë dhe individualitet, nga njera anë, ndërsa në anën tjetër kujdeset me çdo kusht që individi të mbetet pa shoqëri dhe individualitet, krejtësisht i izoluar