Petrit Palushi

“Tri motra në një qytet”

22/07/2007 - 08:30
• Nga Arta Marku



Qyteti, i akullt, i ashpër, agresiv madje… Eshtë qyteti ku mbërrijnë tri motrat. Flokëverdha, tërheqëse, transparente, të brishta. Qyteti ku kryeqëzohet Drini i Bardhë me Drinin e Zi (jo rastësisht këto ngjyra ekstreme) është vendi i izolimit të tri motrave (që mbërrijnë nga Melburni), për të vetmin “faj” se i ati i tyre, kohë para se të lindnin vajzat, ishte arratisur. Kohë më pas, vëllai i tyre i madh, për një trill kërkon të vijë në Tiranë e të kryejë studimet në vendin e origjinës së babait, në gjuhën që nëpërmjet gjakut kish kaluar nga ati tek i biri. Kurse motrat, përshkojnë të njëjtën rrugë që kish bërë vëllai, për ta takuar atë, pas një heshtje të gjatë moskomunikuese. Në Shqipëri i pret e paparashikueshmja. Jeta e tyre merr të tatëpjetën, pasi i vëllai ish rrokullisur më parë…
Ngjarjet e librit zvillohen më shumë së brendshmi se së jashtmi. Jo rastësisht libri është i ndërtuar mbi monologun më shumë sesa mbi dialogun.
Argumentet mbi të cilat është ndërtuar libri janë thellësisht kundërshtuese ndaj njëra tjetrës, me anë të cilave autori kërkon të krahasojë Shqipërinë e diktaturës me shpirtin e pastër dhe të brishtë njerëzor: qyteti i ashpër dhe vajzat e brishta, të cilat nuk mund të miqësohen mes tyre. Së paku jo në atë kohë në të cilat fati (fatkeqësia) i ka bërë “bashkë”. Vajzat janë pothuaj të internuara në hapësirën gri të qytetit të ftohtë. Njerëzit nuk mund të krijojnë marrje dhënie me to, veç në mos disa prej fëmijëve të qashtër... Flitet për një kohë traumatike… kurse autori i librit “Tri motra në një qytet, ka gjetur një mënyrë ndryshe për të rrëfyer për të… Por, cthotë përtej këtyre, ai vetë për librin, që e prezanton për herë të dytë në pozicionin e shkrimtarit pas “Përroi i andrrës”…

“Tri motra në një qytet”... duket se dy janë argumentet e romanit tuaj: motrat dhe qyteti. Çfarë përfaqësojnë këto dy argumente dhe në ç’raport qëndrojnë ato në librin tuaj? Janë motrat që ju kanë çuar te qyteti, apo përkundrazi, ju duke dashur të flisni për qytetin, keni përdorur motrat si karrem…?

Tri motrat dhe qyteti kanë një lidhje. Vetë rrjedha e ngjarjeve i sjell tri protagonistet e romanit në një skenë të tillë ku luhet fati i tyre krejt i pafat. Është një shtysë, një kërkesë e brendshme drejt një skene ku mund të luhej fati i tyre kësisoj. Qyteti pra shndërrohet në skenë, në dekor, ku shumë shpejt banorët e tij shndërrohen në aktorë. Në mos pranë qytetit që shtrihej pranë Dy Drinave (mu aty ku zhvillohet gjysma e ngjarjeve të librit), ngjarjet mund të vendoseshin në një qytet tjetër. Unë kam pasë parasysh një qytet që shtynte ditët nën rregullat e ngurta dhe izoluese të diktaturës.

Janë dy elementë që qëndrojnë përkundër njëri-tjetrit: brishtësia e motrave përballë ashpërsisë së qytetit. E qëllimshme kjo nga ana juaj? Apo ishin elementët realë që i gjetët të gatshme për të ndërtuar këtë vendosje të të kundërtave përballë?

Ajo kundërvënie që vini re ju, më ka shërbyer për të krijuar kontrastin rrëfimor. Këtu kanë vepruar njëfarësoj elementët realë, një avull i frikshëm që qëndronte mbi një kolektiv të robëruar. Po të mos ekzistonte e kundërta, romani nuk do të ekzistonte n’atë formë që është ndërtuar. Vargu i A. Shkrelit (“Ruaju, moj, se vashat më të bukura i vret bukuria e vet”), i vendosur si parafjalë e shkurtë e romanit është një lloj paralajmërimi mbi fatin e personazheve femra. Por jo vetëm hijeshia e tyre. Edhe mënyra e jetesës, veshja, psikologjia bie ndesh me atë frymë të betonizuar që kish futur diktatura tek njeriu, aq më tepër tek shpirtrat e njerëzve që banonin në skaje të largëta, thuajse harruar prej botës. Mu për këtë jam përpjekur që edhe ana syzheike të jetë më e larmishme dhe kontrastive dhe njëkohësisht të vendos njëfarë ekuilibri midis pjesëve dramatike dhe jodramatike.

Meqë jemi këtu, a ka një histori reale që ua ka dhënë shtysën për këtë libër? A kanë ekzistuar me të vërtetë tri motrat flokëverdha në qytetin ku kryqëzohej Drini i Bardhë me Drinin e Zi?

Po, ka një të vërtetë dhe, si të thuash, prej këtu ka lindë shkëndia e parë që vepra më vonë të merrte jetë. Një lëndë e tillë është ngjizur në trurin tim si pa e kuptuar për shumë e shumë kohë. Aty kah vitet ’80, kanë mbërritë në Kukës tri motra shqiptaro-australiane, thuajse gjysmë të internuara. Kanë qenë jashtëzakonisht të hijshme; njëra ka qenë flokëverdhë, ndërsa dy të tjerat me flokë të zez. Por letërsia ka të bëjë me atë që quhet fiction, prandaj unë kam kapërcyer shumë gjëra. Për mua ka pasë rëndësi ngacmimi të shkruaja diçka rreth fatit të tyre. Gjatë shkrimit fantazia është futur n’ato rrjedha që e ka shpërfillë krejt atë lëndë të parë, ose i ka mbetur vetëm një pamje e largët. Unë nuk e kam ndjekë pikë për pikë ngjarjen, por kam krijuar një pjesë të re të plotë, se ndryshe vepra do merrte formën e një reportazhi letrar. Më është dashur të krijoj skena të qytetit (Kukësi i Vjetër) që tash nuk ekziston më, ndërsa pamjet e Kukësit të Ri i kisha çdo ditë para syve të mi. Kjo, si me thënë, është skena ku luajnë personazhet. Pavarësisht se qyteti i vjetër përmbytet, dhe jeta zhvendoset në qytetin tjetër, të dy qytetet përbëjnë një jetë, një psikologji, një mentalitet, natyrisht nën flamën e dikaturës. Jo më kot, unë tri motrat i shoh si personazhe që veprojnë në një qytet. Dhe, meqenëse jemi te historia reale e tri motrave, e madhja ka bërë shtatë vjet burg politik, e ndërmjetmja u arratis; mund të shtoj se poeti V. Zhiti në librin “Ferri i çarë” (f.64-65) e ka përshkruar njërën prej motrave, e cila ndodhej asokohe në një qeli pranë qelisë ku gjendej poeti. Tani, mesa di unë tri motrat janë vendosur prap në Melbourne (Australi).

Ka një detaj në këtë libër; prania e Përroit të Andrrës, një element i cili në të vërtetë ka qenë boshti i librit tuaj të parë, me të cilin identifikohej qysh në titull. Pse shfaqet i pranishëm ky përrua sërish në librin e dytë? Ju shërben për një detaj, apo më shumë se kaq ju keni një lidhje të posaçme me përroin dhe legjendën që i jep një tis intrigues atij?

Ai përrua ka marrë formën e një metafore, dhe ka të bëjë pikërisht me shqetësimin që e ndjek njeriun vazhdimisht. Prania e tij është trandje, është brengë dhe njëkohësisht sikur e thirr njeriun t’i ikë sadopak fatit të mbrapshtë që e rrethon gjithandej. Zhurma e ujit të Përroit të Andrrës është një lloj muzike që shoqëron gjithë rrëfimin; ai është shndërruar në detaj, në nyje lidhëse për shumë gjëra.
Një pikturë (e imagjinuar?) ju e keni përshkruar me detaje në librin tuaj (një nga protagonistet është piktore, e cila në të vërtetë shfaqet një herë të vetme me penela në dorë): në fillim gurë të vegjël të bardhë, pastaj një imazh femëror… vija të errëta. Çfarë nënkupton kjo pikturë, pikërisht me ato detaje që i keni dhënë ju, përtej të qenit një vepër që thyen kornizat e realizmit socialist?
Është tabloja jokonformiste e një rrëfimi pa zë, krejt në heshtje. Është një jetë e shkuar kot, në kotrast me atë që trumbetohej. Është përshkrimi i një realiteti që vret edhe jetën e një krijese të brishtë siç është femra. Një femër pa mbrojtje, e rrethuar prej një realiteti të vrazhdë.

Elementet mistikë janë të pranishëm në të dy librat tuaj. Por le të qëndrojmë te libri i dytë i cili më së shumti ka një bazë reale. Gjithsesi: prania e elementëve mistikë, është një kërkesë në funksion të asaj që doni të thoni apo, i përket më së shumti natyrës suaj, mënyrës tuaj të të shkruarit?

Kam përshtypjen se elementët mistikë kanë zënë vend krejt natyrshëm në prozën time. Në trevën ku unë banoj kanë funksionuar shkëlqyeshëm një herë e moti mitet, legjendat, etj. Mund të them se tash kanë mbetur fije të tyre, të cilat sidoqoftë, kanë ndikuar jashtëzakonisht tek unë. Por edhe përditshmëria jonë seç ka një lloj mistike të çuditshme, të cilën bëjmë sikur s’e vemë re; kësisoj elementët mistikë shpesh janë bërë pjesë e veprës time. Ajo ashpërsi jete në vitet e ish-diktaturës, më shtyn të besoj se u bë këmbimi i kohëve: Mesjeta qe e pranishme në gjysmën e dytë të sh. 20, ndërsa e tashmja, ajo që duhej të jetohej normalisht, u zhyt në në zgafella.

Në të njëjtin kontekst, çfarë mund të thoni për ëndrrat (Flaka ish lodhur duke parë ëndrra qysh kur kish mbërritë në atë qytet…)?

Përgjithësisht personazhet e romaneve të mi janë personazhe me ëndrra të deformuara. “Përroi i Andrrës” është një roman i mungesës së ëndrrave (pavarësisht se aty kemi të bëjmë me shformësimin e legjendës), ndërsa personazhi i Flakës që ju e përmendni, tronditet pikërisht prej ëndrrave të rënda; mungesa e ëndrrave ose dhe ëndrrat e rënda, ëndrrat me kryeposhtë, janë njëfarësoj pasqyra e një jete me plot mungesa.

Nëse do ti referohesha elementit kohë, dy librat tuaj të deritanishëm janë ndërtuar mbi terrene kohore të ndryshme.... Sa e rëndësishme është koha në një vepër letrare, për ju, për të transmetuar mesazhet tuaja? Apo është thjesht ngjarja që e përcakton atë?

Te “Përroi i Andrrës” duket se është një kohë që vjen nga tejhistoria, nga tejkoha; te “Tri motra në një qytet” është një kohë tjetër, në pamje të parë moderne. Por drama e njeriut është e njëjtë, vetëm se vuajtja e njeriut është më pak e dukshme, me një lloj sofistikimi perfekt. Pra, kohët fizike (periudhat, etj, etj.) shkrihen dhe del fati i njeriut në atë kohë që mund të quhet kohë ekzistenciale. Vepra letrare dhe në këtë kuptim, proza, është një vepër e pakohë. Koha e përcaktuar do ta kufizonte shumë rrezen e mesazhit të vetë veprës.

Një tjetër veçori që u karakterizon, sërish nëse do t’i referohesha dy romaneve tuaj: prania e gegnishtes në letërsi, kryesisht si leksik. Kjo është një kërkesë për të pasuruar gjuhën e librit, apo mënyrë të shkruari, pasojë e origjinës suaj?

Gjuhën e konsideroj pjesë të rëndësishme të një vepre letrare. Kjo do të thotë që gjuha rrëfimore duhet të jetë mjaft e përpunuar. Stili pa një gjuhë seriozisht të përpunuar është i thatë, jo funksional. Gjuha është plastikë, është modelim. Më vjen mirë që kritika e ka hetuar këtë element në dy romanet e mia. Elementë të gegnishtes në prozën time janë jo vetëm si leksik, por edhe si frazeologji dhe si formë sintaksore. Aty ka edhe neologjizma (farkime fjalësh të reja), por pjesa më e madhe ka të bëjë me përditshmërinë e gjuhës, dmth., me atë që flitet sot, jo vetëm aty ku unë banoj, por edhe në treva të tjera (Has, Prizren, Gjakovë, Opojë, Therandë, etj.). Elementë të tillë gjuhësorë zënë vend natyrshëm gjatë shkrimit të prozës, pra një prani e tillë ndihet si domosdoshmëri. Përndryshe, proza ime do t’ish fort e mangët, ose do t’ish prozë fort e zakonshme. Në anën tjetër, është detyrë e gjuhëtarëve të përcaktojnë se në ç’masë e pasurojnë gjuhën elementë të tillë gjuhësorë.

Libri është ndërtuar si një mozaik, ku në vend të copëzave të gurëve janë copëza të historisë që krijojnë një panoramë: si ka funksionuar procesi i ndërtimit të kësaj tablloje? Ju e keni skicuar më parë atë, apo intiutivisht tabloja krijohej ndërsa ju shkruanit?

Në mendjen time fillimisht ka qenë skeleti i veprës. Gjatë shkrimit të romanit shumë gjëra përmbyseshin dhe lindnin të tjera; krijimi mbetet në rrjedhë të vazhdueshme, prandaj fatet e pesonazheve i kam marrë në vija të përgjithshme, në vija më pikante. Ka qenë një kalim telegrafik në jetën e tyre që më krijoi mundësi që secili personazh të kish profilin e vet. Romani është shkruar copëza-copëza dhe në fund kam bërë montimin e pjesëve duke ndjekur një vijë lineare, një farë kronologjie. Më së fundi e vura re se tabloja e veprës kish mbaruar dhe s’kisha ç’të shtoja më.

Në përgjithësi: si funksionon procesi për ju? Si lind një ide, si materializohet ajo në një libër, si avancon? A mund të përmbyset një ide fillestare në rrugë e sipër…?

Përgjithësisht, mbasi lind ideja, ajo përpunohet gjatë në mendjen time, merr frymë, krijon hapësirën e veprimit dhe materializimi (shkrimi i librit) është puna e fundit. Por ndodh që ideja fillestare përmbyset, lind një ide e re, ndoshta me kuptim krejt të tjetërllojtë me fillestaren. Kur shkrimtari është në kërkim të vazhdueshëm ndodhin gjëra të tilla, përndryshe idetë do të ishin ide vegjetuese dhe të plogshta dhe me vështirësi mund të dilte lëndë prej tyre.

“Romani është një zhanër i pakryer”; me këtë thënie të teoricienit M. Baktin, kritiku Ahmet Selmani, në pasthënien e librit, kërkon të interpretojë romanin tuaj, madje duke shtuar se “Mbase në këtë garë të pakryer, futet edhe Petrit Palushi me romanin e tij “Tri motra në një qytet”, për ta transformuar qoftë me formën e jashtme, qoftë me atë të brendshme”. Si e komentoni ju këtë? Ku e gjeni lidhjen mes të pakryerës dhe librit tuaj “Tri motra në një qytet”? Çfarë do të thotë sipas jush i kryer, për një vepër letrare?

Kam përshtypjen se kritiku A. Selmani, një nga kritikët më seriozë të letrave shqipe sot, duke cituar teoricienin M. Baktin, ka pasë parasysh kërkesat e mëdha që ka gjinia e romanit, një gjini jashtëzakonisht e vështirë. Në këtë rast, e pakryera, është përpjekja e shkrimtarit për të afruar veprën e vet tek e mundshmja e rrëfimit, ose më saktë, tek një rrëfim i paqortueshëm. Pikërisht te romani “Tri motra në një qytet”, jam përpjekur të rrëfej brenda këtyre kërkesave. Kurse, e kryer, në një vepër letrare, është gjithmonë ajo që përmban të pakryerën në vetvete. E pakryera, tekembramja, është mundi i shkrimtarit për të përsosur veprën në të gjithë plotninë e vet. Kur thuhet që autori ka gjetë veten te një vepër e caktuar, është gabim, dmth, sipas kësaj mendësie, autori ka mbërritur një cak dhe ka shterruar. Autori është në kërkim, imagjinata është në lëvizje të pandërprerë.
Libri mbyllet me arratisjen e njërës prej protagonisteve ndërsa ishte hapur me arratisjen e të atit, vite më parë... Njëfarësoj mbyllni një qark. Bëhet fjalë për një zgjidhje letrare, apo ishte një pashmangshmëri e rrjedhës së ngjarjeve?
Arratisja e njërës prej protagonisteve (Flakës) shkon krejt natyrshëm me rrjedhën e ngjarjeve. Arratisja është njëri prej segmenteve të lirisë që vepron në vepër. Por dhe liria e plotë për tri motrat, veçanërisht për Flakën, qe kur laheshin mu aty ku bashkoheshin Dy Drinat. Kjo qe, si me thënë, një liri krejt e përkohshme. Gjatë shkrimit të romanit vazhdimisht më ngacmonte ideja se njëra nga protagonistet duhej të largohej prej atij mjedisi. Ndoshta ka ndikuar tek unë deri diku edhe një fragment nga historia reale që më pat ngacmuar të shkruaja veprën: Njëra prej tri motrave (situata reale), pat kapërcyer kufirin dhe mbas ikjes së saj, patën arrestuar motrën tjetër më të madhe se ajo.

Ndoshta duke u nisur nga detaje (Përroi i Andrrës përshembull...), më lind ideja e një lidhjeje të mundshme mes librave tuaj, qoftë edhe në elementë të shkëputur. A është kështu në fakt? A ka lidhje mes librave tuaj?

Ndoshta një lidhje e jashtme, fort e pandjeshme, por që lidhja mund të hetohet edhe intuitivisht. Ndoshta fati i njeriut në shqetësim të vazhdueshëm, dhe pikërisht ky shqetësim shoqëron krejt personazhet e këtyre romaneve. Duket sikur lumturia nuk i prek këto personazhe, ose i prek kalimthi. Shpendi (te “Përroi i Andrrës”) nuk lumturohet as në ëndërr, ndërsa Vesa, Flaka, Jehona te (“Tri motra në një qytet”), nuk gjejnë grimë qetësie në asnjë ditë të vitit; personazhi (Bradh Drini) te një roman tjetër ende i pabotuar (“Njeriu që kujdesej për varrin e vet:), lutet dhe këndellet t’i vijë vdekja sa më shpejt.

Si do të jetë romani juaj i tretë?

Romani i tretë tashmë është shkruar. Një pjesë e këtij romani (“Njeriu që kujdesej për jetën e vet”), është botuar tek “Mehr Licht” (29), dhe ka të bëjë përsëri me situata ekzistenciale, por jam munduar ta bëj formën e rrëfimit sa më të thjeshtë. Por mund të them gjithashtu se te ky roman rrëfimi është më i lëngshëm dhe më i lehtë. Veçse është më filozofik se romani “Tri motrat në një qytet”, i cili është i prirë më shumë kah racionalja. Kështu, në shumë anë, romanet e mia kanë më shumë pika të largta më njëri-tjetrin se të afërta. Dhe ndryshimet mund të hetohen në stil, në mjetet shprehëse, prej njërit roman në tjetrin. Po të jenë romanet e një autori, të njëjta, uniforme, atëherë, mbasi shkruhet i pari, ç’kuptim ka të shkruhet romani i dytë?

Përse shkruani?

Sepse e ndjej se s’mund të rri pa shkruar.


Gazeta Shqiptare

HALIL HAXHOSAJ


Petrit Palushi; “Përroi i Andrrës”, roman, botoi “Onufri”, Tiranë, 2004


Simbolika e ëndrrës dhe demitizimi

Krijuesi tashmë i dëshmuar si publicist, studiues, eseist dhe kritik letrar, Petrit Palushi, doli me veprën e vet më të re, pra me romanin e tij të parë “Përroi i Andrrës”. Që në fillim lexuesi i këtij romani do të ndeshet me një toponim real që gjendet në rrethinën e Kukësit, pra me toponimin, Përroi i Andrrës, që ekziston në realitet.

Por, këtë realitet të toponimisë së trevës së vendlindjes së tij shkrimtari, Petrit Palushi ia arrin me mjeshtri që ta shtrijë në rrafshin letrar duke e përdorur si simbol në art për të bërë një shtrirje paksa të veçantë në rrjedhën letrare tek ne, e sidomos në gjininë e romanit. Duke e përdorur këtë toponim për titull të romanit, ai ia arrin që në një mënyrë ose në një tjetër të shkallëzojë një rrëfim paksa ndryshe nga ai që është shtruar e pse jo edhe është kultivuar një kohë të gjatë në prozën tonë e sidomos në roman. Kështu Përroi si toponim tashmë shndërrohet në një simbol që ka për qëllim ta luajë rolin e një interpretuesi të një pjesë të jetës paksa ndryshe nga ajo që është reale, ndryshe nga ajo që është e përditshme, apo ndryshe nga ajo që është e zakonshme për njeriun. Dhe zbritja e këtij toponimi në rrafshin artistik për t'u skalitur si rrëfim në roman, nëse mund të thuhet për të kështu në këtë rast, bëhet me anë të një simbolike e cila është shumë e njohur sidomos në krijimtarinë tonë popullore në përgjithësi dhe në atë të trevës veriore të Shqipërisë, në veçanti.
Romani “Përroi i Andrrës” i Petrit Palushit trajton temën e vijëzuar në ndërdijen e individit që në të vërtetë kalon nëpër procesin e reales dhe të ireales. Kështu, bashkëdyzimi i elementeve të kërij procesi shtrihet nëpër stadin e mitit, i cili duhet patjetër që ta ketë një fushëveprim ku duhet të lindet, të zhvillohet dhe të jetojë. Dhe këtë Palushi e gjen në toponimin e Përroit, i cili në ndërdijen e banorëve të kësaj anë është ngritur në simbolin e jetës, por pse jo edhe të vdekjes, të dritës, por pse jo edhe të errësirë, të nxehtësisë, por pse jo edhe të acarit, të begatisë, por pse jo edhe të vafërisë, të plleshmërisë, por pse jo edhe të skamjes e të urisë, e të shumë e shumë të mirave dhe të këqijave që enden për t'u ndërthurë si mjet artistik e letrar në faqet e romanit “Përroi i Andrrës”. Dhe të gjitha këto nyjëtime jetësore të njeriut kalojnë nëpër rrjedhën e këtij Përroi i cili ka një veçanti sepse nëse të merr gjumi afër tij patjetër do të shihen ëndrra të llojllojshme. Kështu personi që flen pranë këtij Përroi do të zgjohet nga ndonjë ëndërr që e ka trishtuar, por edhe nga ndonjë tjetër që e ka kënaqur dhe disponuar për një kohë duke i sjellë sado pak kënaqesi. I tillë është edhe kryepersonazhi i romanit, Shpendi, i cili është njëherit edhe bartësi i të gjitha ndodhive, pasojave, ngjarjeve, e pse jo edhe të ëndrrave të Përroi të Andrrës. Ai jo vetëm që i sheh ato, por, i shndërron në veprime konkrete, në frymë, në rrjedhë, në gurgullima, në mjegull, në shpirt, por edhe në zjarr, në flakë, në shi në vetëtimë, në bubullimë dhe edhe në kob e tragjedi të tjera të vogla e të mëdha. Pra Shpendi i romanit është kategorizues bosht i zhvillimit dhe i shndërrimit të simbolit të Përroit në figurë jetësore dhe letrare të individit të asaj kohe dhe hapësire. Andaj, simbolika e ëndrrës dhe demitizimi i saj në roman e kanë shtrirjen dhe funksionin jo njëdimensional por, madje shumë dimensional dhe shumështresor.

Funksioni shumëdimensonal dhe shumështresor i ëndrrës

Toponimi i Përroit të Andrrës i trevës së Kukësit është vetëm shkas dhe shtytje për t'u bërë nyje kryesore e magjikes, e fantastikës, e mitikes dhe e të gjitha gojëdhënave të tjera për t'u ngritur në romanin me të njëjtin titull të autorit Petrit Palushi. Andaj, ky Përrua nuk është i vetëm në realitet si toponim në këtë trevë sepse bashkë më të gjenden edhe Përroi i Keq, Përroi i Shqerrave, Përroi i Zi, Përroi i Pëllumbave, etj, që njëherit janë figura shumë të arrira edhe në faqet e romanit “Përroi i Andrrës”. Dhe kështu shtresorja e të mirave dhe e të këqijave të jetës së jeriut që nga lindja e deri në vdekje, përbirohen duke rrjedhur nëpër shtarin e këtyre përrënjeve, që në të vërtetë janë hallkat e jetës së njeriut në përgjithësi dhe të individualitetit në veçanti. Prandaj, edhe gëzimet, edhe këlthitjet dhe gërrhamat e tjera të kësaj rrjedhe qëndrojnë të bashkëdyzuara me formën dhe me reformën e kësaj jete e cila thehet, por edhe hepohet nëpër shumë krajata të veta. Vetën kështu ajo shpesh duket e papërjetuar, e pashijuar e madje edhe e panjohur për njeriun, i cili atëherë krijon mite dhe nyje të tjera magjike për të sa që edhe vet nuk i kupton dhe patjetër u beson. Mbase kështu shpesh i ndodh edhe Shpendit, por edhe të dashurës së tij Siborës, që i personazh vepron shumë pak në roman, sepse edhe bora në këto anë dikur nuk mund t'i përballojë diellit dhe rrezeve të tij. Kështu udhëtimi i Shpendit nëpër botën e ëndrrave i fjetur buzë Përroit të Andrrës është një kalvar i njeriut, është një udhëtim i zorshëm i tij nëpër rrathet e jetës, është një përballje e tij më të gjitha huqet e saj, është një jetë që shmanget nga vdekja sa mundet, por kurrësesi nuk mund të ikën prej saj. Udhëtimi i Shpendit nëpër botën e ëndrrës duket tejet magjik dhe misterioz, ngase shpesh ai as vet nuk mund ta dallojë se kur është në ëndërr e kur zgjëndërr, sepse: “U pezmatua rëndshëm. Krejt pa vetëdije, me dorën e majtë preku të djathtën … N'andërr, mendoi. Në nji dreq andrre! Kësaj radhe foli me zë të lartë sikur t'i jepte përgjigje dikujt”. (faqe 68) ndonëse kësaj radhe kishte parë një ëndërr të llahtarshme sepse i kishte humbur dora e djathtë.
Çdokush që shihte ëndrra i tregonte të nesërmen dhe ato përcilleshin tek të tjerët duke u përfolur sidomos tek Dardhishta e Varun, Lisi i Virrmëkeqes dhe tek Kroi i Zanave, ngase këto ishin vendet ku tuboheshin të rinjtë, burrat, pleqtë dhe vajzat që shkonin për të mbushur ujë. Mbase këto ishin vendet nëpër të cilat kalohej jeta dhe e mbushte me vite moshën e vet. Këtu dalin disa dimensione që vetvetiu dallojnë nga njëra-tjetra për t'u degëzuar duke u ndarë në rrath moshash dhe nivelesh të gjeneratave njerëzore. Funksionimi i këtyre elementeve tashmë ka rrjedha të veçanta dhe dallues edhe pse bartës i të gjithave prapë është Shpendi, i cili edhe pse duket i sëmurë ai tashmë nuk frikësohet nga ëndrrat. Shtresimi i tyre tashmë zbret në stadin e vetëdijes jetësore të njeriut, i cili bëhet tjetër, jo vetëm me qëndrim, por edhe me bindje dhe qasje disi të veçantë ndaj jetës. Simbolika e domëthënies së ëndrrave të Shpendit shpërfaqin edhe ndonjë element të kohës së kaluar sepse shikimi i tij nga maja e Lisit të Gjatë, thuase përkon me kohën e mbylljes së Shqipërisë totalitare e diktatoriale dhe kush guxonte të shikonte përtej atij horizonti të caktuar që quhej kufi, ose për këtë vetëm ëndërronte, e pinte e zeza sepse e prisnin dënimet nga më çnjerëzoret. Rrjedha e këtyre elementeve, simbolika e tyre dhe shumëdimensionaliteti kanë shtrirje të thella dhe rrjedhin nganjëherë mistershëm në faqet e romani “Përroi i Andrrës” të autorit Petrit Palushi.

Shpresa për jetën dhe dashuria ndaj saj

Gërshetimi i elementit të jetës së njeriut nëpër poret e ekzistimit të saj para pengesave dhe kurthave që dalin, janë disa nga nyjet kryesore nëpër të cilat ndërtohet romani “Përroi i Andrrës” i autorit Petrit Palushi. Ky gërshetim nuk e ka vetëm një shtrirje, por ai degëzohet nëpër kohë dhe hapësirë duke u ngjyrosur madje edhe me disa stade metafizike që në fund kurorëzohen me dashurinë dhe shpresën për triumfialitetin e jetës ndaj të gjitha të këqijave që i dalin përpara për të nxirë dhe vështirësuar atë. Kështu, edhe në këtë roman shihet ndikimi i elementit biblik i besimit në Zot, sepse ai jo vetëm që e ka krijuar njeriu, por atij ia ka dhuruar të gjitha virtytet, madje edhe fizionominë e tij. Por, fatkeqësisht, bashkë me jetën e njeirut, hapëron edhe e keqja dhe e liga, të cilën e bartin djajtë (qoftëlargtit). Edhe në faqet e romanit të Palushit ky element gërshetohet, madje edhe hapëron bashkë me të mirat e jetës. Madje, në një kohë, sipas rrëfimit të romanit, nëse romani ka rrëfim të mirfilltë, dreqnit (qoftëlargtit) i kishin mbuluar me hijen e keqe të mjegullës disa fshatra të asaj treve, andaj fëmijët gjuanin gurë mbi ujin e Përroit të Andrrës për t'i trembur ata që të mos vinin në fshatin e tyre. Madje disa persona të romanit i shohin dreqnit (qoftëlargtit), rrijnë, bashkëbisedojnë, e madje edhe bashkëpunojnë me ta. Puna dhe veprimi i dreqnive, pra në roman, bëhet më tepër natën, ngase terri dhe errësira janë vendveprimet më adekuate të tyre. Për veç këtij miti të lashtë, në roman hasim edhe mitin e Zanave të Malit, i cili është shumë i njohur në trevat e kësaj ane. Madje zanat shpesh simbolizojnë mbrojtjen e njeriut nga fuqitë e errëta dhe të këqija, siç ka ndodhur në këngët e Mujit, të cilit ia kanë dhënë fuqinë me tamblin e gjirit të tyre. Edhe këtu zanat e shpëtojnë Pal Nikën, por nuk e kishin shpetuar një Pal Nikë tjetër, i cili ishte bërë një me të keqen.
Përkundër të gjitha katrahurave të jetës, banorët e fshatit më të afërm të Përroit të Andrrës, e jetojnë jetën e vet. Edhe në kullat e tyre, në vatra, në ara, fusha, kodra, male, pemë e lisa zhvillohet dhe ecën rrjedha e jetës. Madje ajo është shumë e mirë dhe e plleshme, sepse duket që triumfon dhe ngadhënjen mbi të zezën, të errtën dhe të keqen. Mu atëherë është më domethënëse, është më kuptimplote dhe shumë më interesante. Edhe Shpendi e ka emrin e zogjve, të cilët fluturojnë lartësive dhe shpesh u ikin kurthave që u vehen nëpër udhëkryqe. Ky emër duket se e ka rrjedhën nga antikiteti, madje nga antikiteti tepër i lashtë, sepse asocion në emërtimin e fluturuesit të parë mitoligjik, Ikarit, i cili me krahët e ndërtuar nga babai i tij Dedali, ia arrin të del nga kurtha e labirinthit, por lakmia për t'u afruar sa më afër diellit është katastrofale. Shpendi është jo vetëm bartës i ëndrrave, por edhe deshifruesi dhe përjetuesi më besnik i tyre, që në njëfarë mënyre edhe duhet të sakrifikohet për tua dëshifruar njerëzve të këqijat që i presin gjatë rrugës jetësore. Por, megjithatë shpresa dhe dashuria për jetën kurrë nuk vdesin te njeriu.

Gjuha dhe toponimet

Romani “Përroi i Andrrës” i Petrit Palushit, përveç nivelit të lartë artistik e ka edhe të veçantën e gjuhës, e sidomos të përdorimit të toponimeve, neoligjizmave dhe të shprehjeve të rralla frazeologjike. Duhet pohuar se disa norma leksikore që hasen në këtë roman janë një begati që e shtojnë vlerën e tij. Kështu përveç toponimeve që janë të shumta, këtu hasim edhe një thesar interesant dhe shumë të çmueshëm të gjuhës sonë. Madje, përveç të tjerave është pasqyruar edhe një dyzinë proverbash dhe fjalësh të urta popullore, të cilat suksesshëm frymojnë në roman: “Punojnë qorrat dhe hanë horra”, “Ku je vdekje që m'paske harrue”, “Ma mirë nji skifter i coftë se sa nji sorrë e gjallë”, “Po mundohem shkret”, “As Nata e Vorrit nuk ka me m'lumnue”, “Rujmi Zot, mendtë e kresë”, etj.
Toponimet janë në numër më të madh dhe shtrihen thuase në të gjitha faqet e romanit. Përveç toponimit Përroi i Andrrës, që është marrë për titull të romanit, janë edhe mëse 50 të tjera si: Përroi i Keq, Përroi i Zi, Përroi i Shqerrave, Përroi i Pëllumbave, Përroi i Dashurisë, Përroi i Kjoftëlargtit, Kroi i Zanave, Kroi i Vjetër, Kroi i Shëngjergjit, Kroi i Tanzot, Kroi i Verrishtës, Rrasa e Bollës, Guri i Bekuem, Lisi i Zi, Lisi i Gjatë, Molla Verore, Gurra e Zezë, etj.. Secili prej këtyre toponimeve duket se është i vërtetë dhe nuk është ndërtuar për hirë të artistikes së romanit. Madje disa nga to mëtojnë që të shndërrohen në figura që bashkëdyzohen me krajatat jetësore të njeriut dhe të individit nëpër kohë dhe hapësirë.
Edhe neologjizmat janë të shumta dhe funksionale në faqet e romanit. Kështu ato janë të përdorura aq mirë sa që duhet të ngriten në normë letrare duke i zëvendësuar fjalët e huaja që kanë hyrë në leksikun tonë. Disa prej tyre duket se përdoren me sukses në të folmen e trevës së Kukësit, andaj autori din t'i përdori me efekt të madh edhe në faqet e romanit. Ndër to mund të përmendën: krande, mjegullnajë, qiellnajë, terrinë, hijazi, ujanë, rrudhishtë, e terrtë, ashtullojta, qyqevetem, e brymtë, pikërrimë, etj.
Ka në faqet e këtij romani edhe elemente të tjera që mund të vështrohen, e pse jo edhe të studiohen nga kënde dhe aspekte të ndryshme, por kjo lë të mbetet në obligimin e profesionalistëve të fushave të caktuara. Ndërkaq gjuha artistike e romanit “Përroi i Andrrës” i Petrit Palushit, është “një gjuhë nga më të përpunuarat, nga më të bukurat dhe nga më të pasurat me fjalë e më shprehje frazeologjike të përdorura ndonjëherë në veprat tona”, thotë ndër të tjera Vath Koreshi, në parathënien e këtij romani.

--------------------------------------

Petrit Palushi

MUNGESA E PENDESËS SI SHENJË MOSREFLEKTIMI

Ka 15 vjet që në Shqipërinë administrative ekspozohet thuajse vazhdimisht odisejada e mizorisë shtetërore komuniste mbi shtetasit shqiptarë në vitet e diktaturës. Ky revanshizëm i nisur që herët, sidomos prej vitit 1943 kur Partia Komuniste nisi thuajse hapur revanshin mbi kundërshtarët e vet politikë dhe deri me çeljen e pluralizmit në dhjetor të 1990-s, në një vend të vogël ndodhi ajo që s’ndodhi kund n’Evropë: ushtrimi i terrorit shtetëror, mungesa e lirisë së individit dhe në këtë rast dhe e kolektivit në tërësi, nëpërkëmbja e të drejtave edhe më minimale. Në dhjetor të 1990-s ky vend i vogël që e kish emrin Shqipëri i ngjante një ngrehine të deformuar ku lufta e klasave kish bërë kërdinë. Bilanci qe tragjik. Jo rastësisht po citoj At Zef Pllumin: “Italianët mendojnë se Dante e ka shkrue për ta “Komedinë Hyjnore”, në fakt e ka shkrue për shqiptarët”.

Në anën tjetër, do të duhej shumë kohë që paqja të fitonte statusin e saj real dhe të kthjellohej arsyeja se ç’kish ndodhur n’atë vend prej 2 milion banorësh.
Tashmë është provuar me fakte të pakundërshtueshme mbi abuzimet e pushtetit të diktaturës.
Do shtuar gjithashtu se terrori shtetëror, në formën më të përkryer të rregullave që parashihte bolshevizmi, u kthye në rregull, në model, në mbijetesë për pushtetin dhe në rrënim të vazhdueshëm për atë vend që quhej Shqipëri.

Por, nëse u ekspozua deri në një farë mase ajo pjesë e krimit mbi kundështarët politikë të regjimit, mbi njerëz të thjeshtë, intelektualë, njerëz të fesë, njerëz të kulturës, ata përfaqësues më të epërm të regjimit që realizuan krime të tilla, që mbërritën deri në monstruozitet, nuk shfaqën as pendesën më të vogël, nuk u lëkundën, nuk u thyen a u trandën moralisht për çka kryen. Përkundrazi. Vijuan të qetë jetën e tyre në vitet post-diktaturë, madje me krenarinë e vrasëve të dikurshëm, si dikur që qenë tepër të zellshëm, tepër autoritarë edhe pse me malin e krimeve mbi shpinë.

Kjo gjë ka një arsye të thjeshtë shpjeguese, ose mund të shpjegohet shumë thjeshtë: përpjekja që krimet të mbeteshin pa autorë, ai rrënim i pazakont dhe i çuditshëm i Shqipërisë të mos kish autorësi dhe kësisoj të fshihej nga faqja e dheut ajo e vërtetë tragjike që sundoi mbi shtetasit e Shqipërisë. Shpesh identifikimi i krimeve vetëm me emrin e diktatorit Hoxha, herë-herë me atë të Mehmet Shehut, dhe pak, ose aspak me atë të Ramiz Alisë, prapëseprapë përforcon idenë e cekur më lart se, fajtorët u përpoqën t’i largoheshin fajit ose mundësisht ta zhytnin brenda mjegullnajës.

Ish-të burgosurit politikë, ata që vuajtën më tepër se askush nga pasojat e regjimit, u ngritën mbi vetveten dhe për hir të interesave të larta të shqiptarisë, kërkuan të mbretëronte paqja, pajtimi, komunikimi normal dhe real, që do të thotë një komunikim njerëzor, pra ditën të realizonin faljen, aq të nevojshme për një komb që kërkonte ringjallje, që kërkonte të shkonte drejt së ardhmes evropine.
Po citoj fjalët e martirit të njohur Havzi Nela, njëri prej emisarëve të mëdhenj për lirinë e fjalës, të cilit regjimi obskurantist i mori jetën me varje, në një prej shesheve të Kukësit më 10 gusht 1988, dy vjet më parë se të rrëzohej diktatura:

“Shpejt gjithçka ka me marrë fund. Ne do mbyllim shumë gjana dhe do sillemi si njerëz, se përndryshe nuk e merr kurrë vetin Shqipnija. Gjaku me gjak nuk lahet se bâhet një pellg tjetër gjaku që s’e lan e s’mundet me e la kurrën e kurrës të parin”.

Në anën tjetër, ata që projektuan dhe realizuan fatkeqësinë mbi ta, përfaqësuesit më të zellshëm të nomeklaturës së kuqe, nuk e panë të arsyeshme të kërkonin ndjesën më të vogël, të pendoheshin për atë që kishin kryer, për atë mizori të pashembullt në krejt Evropën e gjysmës së dytë të shekullit të XX.
Është e disata herë që ne mblidhemi në takime të tilla mbi rezistencën e nacionalizmit, një lloj vitaliteti i lakmueshëm pothuajse në gjitha viset e Ballkanit që vuanin nën zgjedhën komuniste, dhe nga njëra seancë në tjetrën mësojmë mbi të vërteta të hidhura që kanë të bëjnë më përndjekjen ndaj forcave nacionaliste.

Tashmë dihet prej të gjithëve fatin që pësuan ata shqiptarë që ëndërronin, që kërkonin dhe përpiqeshin të lidheshin me perëndimin! Tashmë dihet fati i klerikëve të Shkodrës, siç dihet edhe fati i atyre njerëzve të kulturës që kërkonin të realizonin një kulturë të pavarur, jashtë dogmave, jashtë kërkesave shterruese të socrealizmit!

Dhe, mbas gjithë kësaj poshtërsie publike e regjimasve të diktaturës, asnjë shenjë pendese, asnjë vrasje ndërgjegjeje.
Le t’i referohem vetëm dy shembujve për ilustrim në rrethin e Kukësit.

Tashmë janë bërë publike krimet e Shefqet Peçit në Lumë, si shprehjet më të dukshme të terrorit komunsit. Në shtator të vitit 1944 me urdhër të tij u pushkatuan 21 fshatarë të pafajshëm të Buzëmadhes, pa përmendur krimet e këtij njeriu në vise të tjera, duke përfshirë këtu edhe Kosovën. Në një intervistë të vitit 1993 po ky njeri do të deklaronte se “Po të më jepej rasti, prapë ashtu do të veproja”. Këtu s’kemi të bëjmë me patologjizëm, as me ndjesinë e njeriut të sëmurë, por kemi të bëjmë me vetëdijë bolshevike për ta luftuar dhe terrorizuar kundërshtarin politik me të gjitha mjetet.

Rasti tjetër është i freskët.
Akti shtetëror ndaj Havzi Nelës, këtij “përfaqësuesi të dinjitetshëm të shqiptarëve” (A. Morina), është një nga shëmtitë morale, politike, të regjimit komunist. Pothuajse të gjithë ish-pjestarët e ekipit të krimit ndaj martirit Nela vegjetojnë në pushtet: ish-prokurori prapë prokuror, ish-gjykatësi prapë gjykatës, ish-drejtuesi i kolegjit penal Fehmi Abdiu në vitet postdiktaturë mbërriti të bëhej kryetar i gjykatës së lartë dhe si për ironi hoqi dënimin me vdekje, ndërsa Ramiz Alia, firma e të cilit do ta çonte përfundimisht të panënshtrueshmin Nela në litar, para një muaji do të shprehej në TV Klan se “qe i trishtuar që dështoi socializmi në Shqipëri”. Dmth., qe trishtuar që iu dha fund dhunës, litarit, terrorit shtetëror, depersonalizimit të njeriut…

Atëherë shtrohet pyetja: cili prej atyre që urdhëruan të bëheshin krime nën pushtetarinë komuniste në Shqipëri dhe Kosovë, shfaqi pendesën më të vogël? Në anën tjetër, njerëzit e thjeshtë, populli, të vuajturit e sahershëm, gjetën mundësi dhe falën. Ky qe dinjitet, një nga gjërat më serioze të shqiptarëve në fundin e shekulit të XX.

Duke e përmbyllë, do t’i kthehesha prapë një fjale të plotkuptimshme të At Zef Pllumit se “Para se të mbërrijnë parajsën pasi kanë kalue ferrin, shqiptarët duhet të kalojnë edhe purgatorin, këtë purgator të tranzicionit”.

------------------------------------

Kënaqësia e një gjuhe të pasur letrare


( Petrit PALUSHI, “Përroi i Andrrës”, roman )

Kliton Nesturi

Me gjithë fluksin e madh të botimeve në Shqipëri dhe trevat shqiptare këto pesëmbëdhjetë vitet e fundit, numrin madh të autorëve dhe titujve, janë të rralla ato që me tërë kuptimin fjalës mund të quhen vepra të vërteta. Këtë cilësim, nuk e jep a emri i autorit, as logoja e shtëpisë botuese në të cilën publikohet, as titujt dhe a postet zyrtare. Këtë cilësim e jep vetëm letërsia që shkruhet brenda faqeve, apo iç e quajmë ndryshe edhe “e zeza mbi të bardhë”.
Një prej këtyre veprave, të cilat gjatë kësaj periudhe mund të themi me plot gojën se i kemi të pakta në numër, në raport me numrin dhe titujt e veprave të botuara, është dhe mbetet pa dyshim romani i Petrit Palushit “Përroi i Andrrës”.
Pikë së pari, ajo që të tërheq në vepër është tema e saj; një përrua, në veri të Shqipërisë, buzë një katundi (siç i pëlqen ta quajë autori) i cili është pjesë e jetës së banorëve. Ajo çka e bën të veçantë këtë përrua, është fakti se ai është një burim ëndrrash të frikshme dhe të bukura, për këdo që dremit dhe ëndërron pranë tij. Ëndrrat janë parathënie për jetën e banorëve të fshatit, ato paralajmërojnë tragjedi dhe vikama, apo edhe yllësi dëshirash të bukura.
Së dyti, vepra të befason me gjuhën e saj. Që në fillim vëmë re se autori përdor një gjuhë tejet të pasur dhe të përpunuar, për të cilën bindesh duke lexuar faqet me kujdes njëra pas tjetrës. Një stil dhe një gjuhë të tillë, që të befason vazhdimisht, me keqardhje duhet thënë se rrallë e kemi parë në botimet tona.
“Shpendi e ngriti kryet si rrëmbimshëm kah qielli. Yllzit lodronin dhe vallja e tyre sikur s’kish të sosur. Vallëzonin herë dy nga dy, herë tuba-tuba, sikur të ishin zogj dhe jo yllzi... Rishtas nisën shtegtimin dhe atij i erdhi keq, jo e shihte ylli për herë të parë në lodrime të tilla, madje duke ndërruar vendet e tyre krejt kujdesshëm, as nga frika e s’do t’i shihte më të vallëzonin ashtusoj, as nga frika se s’do të kish rastin t’i shihte prapë, por u mësua shumë me to, sikur t’i kish parë ashtu ç’prej kohësh dhe jo vetëm n’atë natë të tillë.”
Gjuha e Petrit Palushit në këtë vepër është mjaft e pasur me fjalë dhe shprehje frazeologjike. Baza e tyre është veriu i Shqipërisë, e veçmas treva e Kukësit, nga e cila rrëfehen edhe ngjarjet e këtij romani. Aty qëndrojnë mjaft mirë me njëra-tjetrën gjuha letrare dhe ajo dialektore. Një harmoni të tillë, vështirë se e kemi parë në botimet shqiptare, vitet e fundit. Petrit Palushi nuk rreket të imitojë ndokënd, të vjetër apo më pak të vjetër, i cili apo e cila, nxitur edhe nga pluralizmi, përdor trajtat dhe gjuhën e dialekteve, duke i shartuar dhe i dëmtuar ato.. Përkundrazi. Palushi gjatë gjithë romanit rrëfen se është vetvetja, një autor me një gjuhë dhe stil të vetin, duke dhënë në të njëjtën kohë edhe një leksion, të cilin shpesh edhe mund ta kemi harruar, e që thotë se “Mbështetja e veprës letrare mbi gjuhën dhe traditën e një vendi, i jap asaj formë dhe trajta të magjishme.”
“Përroi i Andrrës” është romani i parë i publicistit Petrit Palushi. Kjo i shton edhe më shumë vlerat autorit, pasi duket se që në romanin e tij të parë, gjuha dhe stili i tij është solid dhe i admirueshëm. Në vetvete romani “Përroi i Andrrës” është një roman i cili hyn dhe qëndron denjësisht në letërsinë tonë. “Përroi i Andrrës” është sa i bukur dhe befasues, sa tragjik, aq edhe jetësor. Ai është një rrëfim i bukur që të mbetet në mendje, për të cilin ndjen dëshirë ti rikthehesh dhe ta përjetosh sërish nga e para.

Gazeta Tirana Observer

----------------------------------------

Dy Drina - Perodike kulturore

Ditë Kukesi

E shtunë, 1 maj 1999

Pëgjithësisht, disa qytete të vogla janë bërë të njohur në botë veçanërisht në kohë lufte. Edhe Kukësi, me sa shihet, s'i ka shpëtuar rregullit. Në pamje të parë, mund të krijohet përshtypja se qyteti është në klimën e paqes. Por paqja këtu është e vrazhdë, trazuese. Një paqe mashtruese. Qyteti duket sikur jeton me luftën në trup, por, askush s'e vë re ose nuk shqetësohet për këtë gjë. Megjithatë, është diçka normale të jetosh në këtë qytet me rreth 200 mijë banorë dhe ku për asnjë çast s'të zihet fryma. Tani asgjë s'të bën përshtypje: as kufiri trazues, që është 30 km jashtë qytetit, as bombardimet e ushtrisë serbe në katundet matanë kufirit dhe që dëgjohen në qytet, sikur të kryheshin brenda qytetit. S'të bën përshtypje as varfëria e banorëve të këtushëm dhe as varfëria e një pjese të të ardhurve (pothuajse të mbetur pa gjë, madje familje të tëra kanë kapërcyer kufirin vetëm me teshat e trupit). Tani edhe ardhja pothuajse e përditshme e të dëbuarve u bë e zakonshme dhe njerëzit janë mësuar me këtë ardhje, siç mund të jenë mësuar me mëngjesin, drekën dhe darkën. Por tani s'të bëjnë përshtypje as interesimet intensive të qeveritarëve të qendrës dhe ato vendorë, si dhe të organizmave të huaja se ata, të zhvendosurit nga tokat e tyre në Kosovë dhe që janë vendosur nëpër kampe, duhet të largohen nga Kukësi, nga frika se ushtria serbe mund të bombardojë qendrat ku janë mbledhur të ardhurit, dhe se, në këtë qytet vështirësitë për të janë shumë të mëdha. (Pra, mund të bombardohen kampet dhe vale e bombardimeve mund të përfshijë vetëm ato, ndërsa qyteti që ndodhet vetëm një kilometër larg tyre, nuk llogaritet në arsyetimin e zyrtarëve. Kjo do të thotë se absurdi shpesh legjitimohet, merr frymë dhe bëhet autoritar, shumë autoritar).
Qyteti sikur është veshur me të zakonshme.
Zyber Jata, nëpunës në Bashkinë e qytetit, tregon se një vëzhgues i OSBE-së i kish thënë para pak ditësh se atij i vinte si çudi se njerëzit në këtë qytet dhe rrethinat e tij, si këmishën ngjitur pas trupit. Ai thotë se kjo është normale dhe i kish cituar dy vargje nga një këngë popullore e trevës së Lumës:
"Mori Vilë, të vraftë Zoti!
S'piqet kafja kur kris topi",
duke i shpjeguar se në fillimet e këtij shekulli, kur në katundin Vilë po niste beteja kundër pushtuesit, një banor i këtij fshati, pushkën e mbante në dorë dhe në zjarr kish vënë të piqte kafenë. Njerëzve që kish pranë u kish vënë të piqte kafenë. Njerëzit që kish pranë u kish thënë se po merrte pak zjarr, pak fuqi, dhe ish nisë me të tjerët në luftë. Mbas këtij shpjegimi, përfaqësuesi i OSBE-së që shprehur se përsëri kish të drejtë t'ia mëshonte me forcë mendimit të tij se njeriu në këto treva e ka luftën pran siç e ka të ngjitur këmishën për trupi, dhe s'i bën kurrfarë përshtypje. Po prapë, ai kish korreguar veten se njerëzve këtu s'u bën përshtypje lufta se janë mësuar me të dhe për këtë është diçka tjetër që vihet re: ata qëndrojnë për t'u mbrojtur dhe jo për të sulmuar kënd, ndonjë tokë të huaj apo ndonjë vend të huaj.

E hënë, 3 maj - E martë, 4 muaj

Mirishahe Xani thotë se shpesh trazohet nga ëndrrat. Ajo kallëzon se kohëve të fundit ka parë disa ëndrra, por një ëndërr të vetme, një ëndërr krejt ndryshe nga të tjerat që e quan dhe si ëndrra e korbave, është ëndrra më e frikshme që e ka parë gjatë gjithë jetës së saj, deri në këtë moshë që ka mbushur të njëzet e një vjetët. Ajo ka parë ëndrra e ëndrra, por në natën e tretë të mbërritjes në Kukës, në një natë të lagësht, të frikshme dhe të rëndë, iu shfaq ajo me korba, që vazhdon ta ngacmojë përsëri, edhe tani që kanë kaluar dhjetë ditë nga ajo natë:
"Kur po vinim këtu, dy kilometra sa kaluam Prizrenin, kështu më duket mua, kështu më duket mua tani, pranë rrugës pamë një të vrarë. Ia mora fytyrën në duart e mia. Më dukej si fytyrë e njohur. Në këtë kohë mbërritën katër ushtarë serbë. Filluam të flisnin:
- Këtij duhet t'ia heqim sytë me bajonetë.
- Ta lëmë t'ia hanë korbat.
- Jo, jo. Korbat kanë ku hanë. T'ia heqim e t'ia flakim sa të mundim. Ta provojmë kush ia hedh më larg".
Asaj i duket se fytyrën e të vrarit e ka parë diku, s'dihet se ku, por e ka parë. I duket se atë fytyrë e ka parë gjithkund: i vrari i ngjan me një moshatar të saj.
Por, sa bëhet gati t'ia kujtojë fytyrën dhe t'ia përmendë emrin, menjëherë pamja i zhduket nga kujtesa, e ka vështirë t'ia kujtojë emrin dhe prapë i duket se këtë fytyrë s'e ka parë ndonjëherë në jetën e saj, por sa mendon kështu, fytyra e të vrarit i del prapë parasysh dhe i duket se e ka parë diku tjetër, se e ka parë tjetërkund, i bëhet se e ka parë në Prekaz, në Skënderaj, në Polac, në Llaushë. Por i bëhet se e ka parë edhe Prizren. Sapo i bëhet se e ka parë diku, prapë pamja e të vrarit i del nga kujtesa. Menjëherë.
Ajo thotë se me 5 mars 1998 që granatuar Polaci, katundi ku ka lindur. Po atë ditë, nga Polaci dhe Skënderaj, forcat ushtarake serbe granatuan edhe Prekazin, katundin e Adem Jasharit. Në Polac, granatimet ranë aty nga ora 5 e mëngjesit, në kohën kur po çelej drita. Babai i Mirishahes nuk ndodhej në shtëpi. Një natë më parë kish shkuar në Prishtinë, ndërsa nëna e saj, në kohën kur ndodhën granatimet, me zë të dridhshëm, u tha njerëzve të tjerë të familjes të largoheshin nga shtëpia, kurse për veten e saj, ajo kurrsesi s'mund të shkonte me ta, pasi nëna e burrit të saj qe shumë e sëmurë dhe e rënduar prej sëmundjes, prandaj nëna e madhe, siç e thërrisnin fëmijët e shtëpisë, nuk mund të lëvizte. Nëna e madhe, tregon Mirishahja, ç'prej ditësh fëmijë, edhe ky mjedis i shkatërruar që prej pesë vjetësh. Që në fillim të prillit edhe ky mjedis i braktisur është i mbushur me të ardhurit nga Kosova dhe pothuajse gjithë banojnë në çadrat e ngrehura mbi karroceritë e traktorëve. Në mjedisin e Këndit të Lojrave gjenden 98 traktorë të tillë, të vendosur dy metra larg njëri-tjetrit.
Salla e katit të parë të ndërtesës ku është vendosur familja e Mirishahes dhe e njëbëdhjetë familjeve është e rrethuar nga të gjitha anët me traktorë. Salla është e madhësisë tetë me tridhjetë dhe me lartësi 5 metra dhe këtu janë grumbulluar 60 anëtarë të 12 familjeve, të gjithë prej krahinës së Drenicës, por familjet kanë këtu vetëm një pjesë të anëtarëve të tyre. Pjesa që përfshin më tepër se gjysmën e anëtarëve (ata që mungojnë), ose janë vrarë nga forcat ushtarake serbe, në Kosovë, ose janë përfshirë në formacionet e UÇK-së, ose kanë mbetur nëpër male dhe pranë rrënojave të shtëpive të tyre. Janë 12 familje të ndryshme, por ngjajnë si një familje e madhe 60 anëtarëshe, dhe anëtarët e 12 familjeve përmendim emrat e kryefamiljarëve të tyre, pavarësisht se asnjëri prej tyre nuk ndodhet pranë: Gani Bekaj, Haxhi Bekaj, Sejdi Bekaj, Ismet Bekaj, Halim Osmanaj nga Kllodernica, Shefqet Koca dhe Bislim Xani nga Polaci, Xheladin Shala nga Jashanica dhe Rustem Rrecaj nga Llausha. Në këtë familje 60 anëtarëshe ndodhen vetëm gra, vajza të rritura dhe fëmijë të moshës nën 15 vjeç. Jetesa e tyre në këtë vend i ngjan jetesës në një komping të vogël: kujdestarja e këtij kampingu apo kryezonja e kësaj shtëpie është Mirishahe Xani. Ajo thotë se në Kukës kanë mbërritur ditën e enjte, me 15 prill 1999, dhe një ditë më vonë janë vendosur në këtë ndërtesë, nën të njëjtin kulm, me të njëjtin fat, dhe shton se shpesh duket se të 60 njerëzit në këtë kulm, marrin frymë njëlloj, zgjohen përnjëherësh dhe kur flenë, flenë si të vdekur, ndërsa ajo trazohet shpesh natën, jo nga lodhja, por nga ëndrrat, ëndrra të cilat kanë filluar ta shqetësojnë së tepërmi, sidomos pas mbërritjes në Kukës. Kur e lanë shtëpinë për herë të parë më 5 mars 1998, ajo s'e kish menduar kurrë se do të shtegtonte nga njëri katund në tjetrin. Po atë ditë, atë ditë marsi, ajo me familjen e saj dhe me bashkëkatundarët e kaloi natën e parë të largimit nga shtëpia në Prellovc. Mbas tre ditësh kthehen prapë në Polac dhe nuk qëndrojnë më tepër se tre muaj. Granatime të tjera i detyrojnë të largohen për në katundin Galicë, ku qëndrojnë një javë. Vijnë përsëri në Polac dhe përsëri, për shkak të granatimeve të tjera mbi Polac, largohen për në Kollë të komunës së Vuçiternës. Në Kollë vetëm tre muaj. Përsëri në Polac dhe një muaj më parë se të vinte e diela e 11 prillit të këtij viti do të qëndronin në Kllodernicë, ku u detyruan të lënë Drenicën e të vijnë në Shqipëri. Në Kllodernicë kanë qëndruar për një muaj në shkollën "Migjeni", si njëfarë strehimi më i sigurtë nga granatimet e shpeshta. Ajo thotë se në Kllodernicë nuk e ka pasur babanë dhe tre vëllezërit. Ata kanë dalë në mal, siç kanë dalë pjesa më e madhe e të rriturve të Drenicës. Ata janë në mal, dhe që kur është ndarë me ta s'i ka parë më dhe ende s'e di ku janë. Mund të jenë të strehuar, ose mund të jenë edhe pa strehë, mund të jenë edhe pa strehë si e gjithë Kosova, se Kosova është pa strehë, ose e ka strehën shumë të lagur, se vazhdimisht bie shi, se vazhdimisht bie shi, por bien edhe granatimet e ushtrisë dhe policisë serbe. Kur thotë se Kosova do të ketë strehën e vet, ajo përnjëherësh shton se kjo strehë nuk do prishet më kurrë dhe prapë shton se kur të kthehen në Kosovë, e kanë të sigurtë se shtëpitë do t'i gjejnë të djegura, por e kanë të sigurtë se themelet e këtyre shtëpive të paprekura, ata e kanë të sigurtë se nuk do ta fillojnë çdo gjë nga e para.
Të dielën, më 11 prill, mbërriti vala e ushtrisë serbe. Ushtria i nxori të gjithë nga shkolla, pjesa më e madhe e të cilëve, qenë gra dhe fëmijë, ndërsa burrat e paktë, ato pak burra që ndodheshin me familjet e tyre dhe të rinjtë nën 20 vjeç, edhe këta, të paktë, shumë të paktë në krahasim me numrin e madh të njerëzve, që ndodheshin të strehuar në shkollë, i veçoi dhe futi në një rreth të zi. Ushtarët i kishin fytyrat dhe duart lyera me lloj-lloj bojërash. Në duar mbanin anutomatikë dhe klithnin, vetëm klithnin. Dhe çfarë u kanë parë sytë gjatë rrugës për të mbërritur në Shqipëri, e kanë të vështirë t'a përshkruajnë. Sherife Koca, 64 vjeçe, thotë sidomos në ditët e udhëtimit në këmbë deri sa kanë mbërritur në Morin, ka për t'ia kallëzuar vetëm natës së varrit.

E mërkurë, 5 maj

Nëpërmjet Fatri Bajraktarit (që punon si përkthyes me një grup gazetarësh francezë), prezentohem me Marie Laure Colson, gazetare e Ligeration-it. Ajo kërkonte të dinte më tepër, për gjëra që kanë të bëjnë me kulturën, zakonet, ndryshimet që kish sjellë në këtë qytet ardhja e të shpërngulurve, etj. Në mëngjes të dy s'kishim kohë: unë duhet të nisesha për në Krumë, kurse ajo për në Morin.
Në mbrëmje, takohem përsëri me të. Më thotë se para saj ka qenë një gazetare për Liberationin. Ajo do qëndronte në Kukës edhe rreth një javë dhe do zëvendësohej nga një gazetare tjetër. Thotë se nuk dihet me saktësi se sa kohë do zgjasë kjo punë, por të paktën dihet fundi i Milosheviçit dhe i gardës që drejton qeverinë e tij.
I them gazetares se bota reagoi shumë vonë ndaj Milosheviçit, madje bashkësia ndërkombëtare e ka përkëdhelur atë. Ajo thotë: e di, e di. I them asaj se shpesh shihet si me habi që të ndodhë një pastrim etnik i llahtarshëm në fundin e shekullit të njëzetë. Vitet nuk patëm me pe. Millosheviçi ka dhjetë vjet që vepron kësisoj dhe atëherë ishim dhjetë vjet para fundit të shekullit. Por, edhe disa vjet më parë, si në Bosnje, për shembull. Që atëherë bota duhej të vepronte ndaj tij. Bota i mbylli sytë dhe veshët, ai mbeti përsëri në pushtet dhe po të qëndrojë në pushtet përsëri, ai do krijojë një rast tjetër për t'u kënaqur, siç kënaqen egërsirat, me gjakun e njerëzve.
I përmend asaj një proverb amerikan: Shpresa është një mëngjes i mirë dhe një darkë e keqe. Ajo fillon të qeshë. Më pas shtoj se, këtu përdoret shprehja: njeriun shpresa e mban gjallë. Apo: sa të jetë shpresa, është njeriu. Ata njerëz, pra që kanë ardhë në Kukës, instikti për jetën i ka shtyrë të lënë vatrat e tyre dhe do kthehen përsëri, ndryshe s'do kish kuptim reagimi i bashkësisë ndërkombëtare. Ata që kanë ardhë besojnë se do kthehen. Ata rrojnë me shpresa. Ata s'mund t'i qetësojë asgjë në botë, përveç kthimit në vatrat e tyre, por në vatrat e tyre pa pushtues. Ajo që ka rënë mbi krye shqiptarëve të një komb, është e përbashkët. Prandaj edhe fatkeqësinë do ta kalojmë bashkarisht. Ne kemi një gjuhë, një kulturë, të njëjtat zakone. Por, fatkeqësisht kemi ende një mur ndarës, një kufi absurd. Por edhe këtu, ky Mur i Berlinit do bjerë së shpejti. Prizreni me Kukësin janë shumë afër, por është e pamundur të shkojë njeriu atje. Më parë mund të shkosh në Afrikë se në Prizren. Por rasti e solli që ky mur do bjerë.
Gazetarja thotë se po bëjnë ç'është e mundur të përcjellin realisht ato gjëra që mund të kapin këtu dhe thotë se e traumatizon vazhdimisht pamja e trishtuar e të shpërngulurve. Ajo kallëzon se për një javë rresht në Morin ka parë dy fëmijë të vegjël, nga shtatë a tetë vjeç, që gjithmonë qëndronin në të njëjtin vend. Asaj i kishte bërë përshtypje kjo gjë. I kish takuar fëmijët, i kish pyetur, dhe ata kishin thënë se, ishin nga Prizreni dhe atë ditë që po vinte një kolonë e gjatë njerëzish me traktorë, ata të dy qenë duke luajtur dhe një polic serb i ka marrë dhe i ka vendosur në një traktor. Tani ishin në Morin (i kish marrë një familje) dhe dilnin çdo ditë në atë vend se mos vinin prindërit e tyre.
I them gazetares se fati i këtyre njerëzve është tragjik, por kam përshtypjen se tani, sapo të përfundojë lufta, ata do të kthehen në vatrat e tyre, por prapë duhet të kapërcejnë atë çka ndodhur atje: katunde dhe qytete të shkatërruara. Do gjejnë edhe shumë varre masive dhe kjo është traumatizuese për çdokënd, sidomos kur njeriu ka të afërmit e vet atje, njerëzit e familjes.
I përmend asaj një thënie të para do ditëve të një shokut tim, Shkëlqim Dullës, se Hitleri pat bërë krime, si krimet e Hitlerit, por atij nuk i janë regjistruar siç po i regjistrohen Millosheviçit. Atëherë, kur shfaqet çdo gjë, bota do shohë se si ka vepruar kundër shqiptarëve të Kosovës.
Gazetarja e aprovon këtë gjë dhe shton se bota jo pak gjëra ka marrë vesh deri tani.

E premte, 7 maj

Ajo çfarë ndodh në Kukës, nuk mund të përcillet në televizorin shtetëror brenda ditës, por vetëm të nesërmen. Rastet kur kronika përcillet brenda ditës janë të rralla, tepër të rralla. Mbase është një nga rastet e rralla në botë kur një stacion shtetëror televiziv kombëtar, për një ngjarje të tillë si kjo e të ardhurve nga Kosova, të mos vendosë, të paktën, në Kukës a Morin, një ekip gazetarësh dhe kameramanësh. Kur vjen ndonjë grup xhirimi, në të shumtën e rasteve vijnë me helikopterë dhe përcjellin vizitën e zyrtarëve të lartë të Tiranës apo të organizmave ndërkombëtarë. Atëherë gazetarët, ende pa marrë frymë mirë, realizojnë kronikën dhe shpesh e mbushin dhe me pasaktësi të tilla, duke ngatërruar edhe emrat e vendeve: ngatërrojnë Morinin e Kukësit më Qafën e Morinës në Tropojë.

E shtunë, 8 maj.

A dua të kthehem në Kosovë? Kjo është njëlloj sikur t'i thuash të verbërit a do sy.
Fjalët e një të ardhuri nga Kosova në një emision në TV shqiptar, para do ditësh, shprehin në mënyrën më proverbiale atë dëshirë, atë kryedëshirë të tyre për t'u kthyer prapë atje. Kjo dëshirë është kthyer në një ankth të pandërprerë, gati-gati të papërballueshëm prej shpirtrave të tyre të lënduar. Ata që e panë gjëmën me sytë e tyre, atë që përjetuan, për një çast sikur e mbajnë në vetvete dhe i mundon moskthimi i shpejtë. Dëshira e padurueshme për t'u kthyer sikur është kthyer në një kumt, dhe ky kumt tani është legjitimuar tek secili. Ata mund të mendojnë çdo gjë, por jo moskthimin dhe kjo është kthyer në një recetë të gatshme. Në një recetë ku është shkruar: "Së shpejti". Pra fjalët së shpejti u krijojnë një shqetësim të ri, një pezmatim tjetër. Ata e mendojnë se do të kthehen, po kur s'e mendojnë saktësisht se kur, kjo i zhyt në dëshpërim.
Zakonisht kur ndodh një gjëmë, një fatkeqësi, njeriu fillimisht s'e ndien sa duhet, i duket si e pabesueshme, si e pavërtetë. Më vonë, kur e ndien seriozisht afër çfarë i ka ndodhur, atëherë e mbulon dëshpërimi. Kështu ka ndodhur edhe me të ardhurit nga Kosova. Ata tani kanë filluar të ndiejnë peshën e humbjes së atdheut. Peshën e humbjes së të afërmve. Tani ata e ndiejnë se janë mbushur me mungesë të madhe. Dhe mungesa po i bren. Po kur mendojnë se do të kthehen në tokën e tyre, kjo sikur i ngushëllon, ua heq dhimbjen. Në tokën e tyre të lirë, pa ushtri pushtuese.
Shumë prej tyre e kanë të vështirë të largohen nga Kukësi për në zona të tjera të Shqipërisë. Thonë se e kanë më afër Kosovën. Thonë se nuk u pret shpirti derisa të kthehen dhe duke qenë këtu, janë afër, shumë afër. Njëri prej të ardhurve, Habib Ajazaj nga Zhuri, 51 vjeç, thot se edhe mund të shkonin në Tiranë a diku tjetër, por këtu janë shumë afër dhe sa të çelet udha, rruga prej Tirane do t'u dukej shumë e largët. Thotë se s'kanë më fuqi, por as kanë më frymë me pritë. Por disa prej tyre s'mund të largohen nga Kukësi edhe për një arsye tjetër: thonë se kanë traktorë me vete dhe s'u ka mbetur gjë tjetër mbas shpirti.
Dhe brenga, trishtimi vazhdojnë ritualin e tyre të zakonshëm.

E hënë, 10 maj.

Është rihapur përsëri pika e kalimit në Morin. Gjatë gjithë ditës së djeshme dhe deri në orën 14.00 të ditës së sotme, kanë mbërritur në Kukës rreth 14 mijë të shpërngulur me forcë nga trojet e tyre. Të ardhurit e dy ditëve të fundit janë banorë të Mitrovicës dhe të rrethinave. Ata thonë se kanë bërë dhjetë ditë në këmbë për të mbërritur këtu dhe janë shumë të lodhur, janë aq të lodhur sa po u merret fryma. Të ardhurit vendosen në çadrat e mëdha të ngritura nga UNHCR-ja pranë sheshit qëndror të qytetit, si për të marrë pak frymë, apo si për të marrë avull, sepse menjëherë do të largohen nga Kukësi për në vende të tjera të Shqipërisë.
Sheshi qëndror i qytetit ose sheshi që është ende pa emër, ndërron formë disa herë gjatë ditës. Në mëngjesin e sotëm, aty nga ora 08.00, sheshi që i mbushur plot me të ardhurit nga Kosova që prisnin mjetet e transportit për t'u larguar nga Kukësi. Aty nga ora 11.00 në shesh qe krijuar një vend i zbrazët, por një vend i zbrazët ose ky vend përkohësisht i zbrazët, të ngjante me një amebë të madhe, stërmadhe. Aty nga ora 12.00, sheshi qe i mbushur përsëri plot me njerëz, por edhe me dhjetë mjete transporti që mbusheshin ngutshëm me të ardhurit e djeshëm ose dhe me të sapoardhurit. Në këtë orë, s'të shkonte mendja kurrsesi se në këtë shesh, pikërisht vetëm një orë më parë mund të shihje një vend të zbrazët dhe aq më tepër, një vend të zbrazët që t'i ngjante një amebe.
Ç' prej mëngjesit të së premtes, linja telefonike e qytetit me qytete të tjera dhe me atë jashtë shtetit është ndërprerë. Pranë 14 kabinave telefonike të vendosura në pika të ndryshme të qytetit, nuk ta zë syri rendin e gjatë të njerëzve. Tashmë vendi përreth tyre ëshë i zbrazët. Aparatet telefonikë brenda kabinave duken si guacka të hirta deti të varura në shkopinj të hollë, që sikur të frynte një erë e lehtë, do t'i hidhte menjëherë shkujdesshëm andej-këndej.
Nesër përurohet pista e aerodromit, 950 m e gjatë dhe 70 m e gjerë, e ndërtuar me fondin e Emirateve të Bashkuara Arabe.

E mërkurë, 19 maj

Halit Riza Coka, nga Arrni i Kukësit, e kish parandierë se do të vritej. Megjithatë, e panjohura ose mendimi se do të ndrronte jetë së shpejti, e tërhiqte me njëfarë force magjike, të pakonceptueshme.
Në dy muajt e fundit të 1998-s kish punuar në Greqi. Në janar të vitit të sivjetëm, kthehet nga Greqia me mendjen e mbushur se do të shkonte në radhët e UÇK-së, por aty, në fushën e betejës, ai do të jepte jetën dhe duke e parandierë këtë gjë, kurrsesi s'u kthye mbrapsht.
Mesa duket, atë e ka tërhequr së tepërmi e panjohura, një e panjohur që kish të bënte me vdekjen e tij (në këtë rast, vrasjen), dhe njëkohësisht si besimtar që ishte, sipas tij kështu qe shkruar: ai duhet të shkonte të luftonte për atdheun dhe për atdheun ai duhej të vritej në fushën e betejës. Më tregojnë se, ai u kish thënë të afërmve të tij se kështu do të bëhej, se këtë gjë s'mund ta ndalte askush në botë, sepse sipas tij, kështu qe shkruar.
I janë lutur që, së paku, ta shtynte dhe për pak kohë, për aq kohë sa t'i hiqej nga mendja ai ëndërrim i mbrapshtë se do largohej nga kjo botë. Ai do të vizitonte të afërmit, miqtë dhe shokët e tij dhe do t'u thoshte se po shkonte atje ku liria do të vinte më shpejt se në çdo vend tjetër, por, për veten e vet, ai do të binte sheit, dhe për këtë s'mund ta ndalte askërkush në këtë botë, pasi ndjente se kështu do të bëhej.
Agim dhe Nuhi Coka, dy kushërinj të tij, tregojnë se në janar kish mbërritur në Kukës dhe kish kërkuar ta ndihmonin të përfshihej në radhët e UÇK-së. Këtë punë e merr përsipër Maliq Doçi, ushtarak, dhe e ndihmon të dalë në zonën ku vepronin njësi të UÇK-së. Haliti, mbas disa ditëve është kthyer prapë dhe ka marrë me vete për në radhët UÇK-së edhe dy kushërinj të tij, Sami Cen Cokën dhe Merë Ali Cokën.
Më 2 prill vritet në fushë të betejës, por lajmin për vrasjen e tij, familja do ta merrte vesh vetëm disa ditë më vonë, përmes komandës ushtarake të njësisë ku që përfshirë Halit Riza Coka. Trupin e tij e kanë varrosur në Malishevë, por të afërmit e tij thonë se, me t'u liruar Kosova, mund ta vendosin në Arrën, në vendlindjen e tij. Mund ta vendosin edhe në Bathore, aty ku është vendosur familja e tij që para disa viteve. Por, mund ta lënë edhe aty, në Malishevë, aty ku është varrosur, pranë shokëve të tij.
Nuk qe më tepër se 21 vjeç.

E enjte, 27 maj

Në Kukës, në këtë pranverë, askush s'është i ngeshëm. Asnjë nga banorët e qytetit. Asnjë nga ata që kanë ardhë. Të ngeshëm s'janë as zyrtarët vendorë dhe ata që vijnë nga Tirana pothuajse çdo ditë. As përfaqësuesit e organizmave ndërkombëtarë, të cilët kanë vizituar Kukësin në këto dy muaj. Duket se njerëzit që banojnë këtu, janë përfshirë në të panjohurën, në jetën e qytetit me popullsi disa herë më të madhe se dy muaj më parë dhe me vështirësi shpesh edhe të paparashikueshme.
Në qytet veprojnë 41 organizata të huaja humanitare dhe shumë nga banorët e qytetit janë punësuar aty, siç janë përfshirë shumë vetë në punë si përkthyes pranë gazetarëve apo disa të tjerë si shoferë të tyre. Por tashmë dhe tregtia ka marrë tjetër pamje: tregu i qytetit ka gjallëri që s'është parë ndonjëherë dhe askush s'i vë çmimet që rriten nga dita në ditë.
Por në qytet disa nga shtëpitë u jan dhënë me qira jo vetëm të huajve (kryesisht gazetarë), por edhe disa familjeve të ardhura nga Kosova. Çmimet e banesave shpesh janë në stratosferë, sidomos ato banesa që u jepen të huajve, por përgjithësisht, të dyja palët merren vesh mirë, nuk ka grindje, asnjëra nga palët nuk bëhet pishman dhe çdo gjë duket sikur shkon normalisht. Zakonisht, disa nga familjet e ardhura kërkuan të merrnin banesa me qira vetëm pas 10 prillit, atëherë kur u përgatitën kampingjet dhe duhej të dilnin aty.

E hënë, 31 maj

Gazetarët e huaj në këtë qytet kanë botën e tyre të patrazuar. Ata janë nga shumica e vendeve të botës dhe mund të them se janë këta gazetarë që kanë ditur ta kapin dramën e njerëzve që u përzunë me dhunë nga vatrat e tyre. Përgjithësisht korrektë me njerëzit që punojnë, qofshin këta përkthyes të tyre, shoferë, me sportelistët e hoteleve, me kamerierët apo dhe me të zotët e shtëpive, në shtëpitë e tyre e të cilëve banojnë me qira. Zakonisht përkthyesit i paguajnë më mirë gazetarët amerikanë, gjermanë e anglezë, ndërsa rekordin e pagesës së përkthyesve e mbajnë japonezët. Ka raste ku ka mosmarrëveshje ndërmjet përkthyesit dhe gazetarit të huaj për punë të pagesës, saqë kur gazetarit i me te veshtira, me vendimtare, por ndjehej e vetme. NATO vazhdonte bombardimet me intensitet poj dhe ndërrimi i tij i këtij termi mund të krijojë probleme me shefat e tyre. Jam përpjekur t'u shpjegohem se tani shumë gjëra po ndërrojnë dhe, ndërsa po krijohet një klimë realisht rreth Kosovës, kjo do ndodhë edhe me emrat gjeografikë të saj. Vetëm Marie Laure Colson e Liberation-it më është shprehur se do të përqipej të bënte këtë ndryshim. Ndërsa Marcin Meller, gazetar në Polityka të Varshavës, thoshte se shefi i tij menjëherë do ta fshinte dhe do ta shkruante përsëri Kosovo. Pra, gazetarët janë shumë idiferentë për gjëra që atyre u duken të vogla ose e kanë vështirë të dalin jashtë një modeli të krijuar më parë. Kur gazetarit turk, Alp Tekin, të kanalit 6, i kam thënë se së shpejti Kosova do pavërësohet dhe atëherë, edhe të gjithë gazetarët e huaj do detyrohen të shkruajnë saktë edhe emërtimet gjeografike, atëherë ai është shprehur: e dhënë zoti!
Emrin e katundit Morin, aty ku është dogana dhe ende muri ndarës Shqipëri-Kosovë, gazetarët e huaj e shqiptojnë dhe e shkruajnë jo saktë: Morina ose Morinë. Por nuk mbeten pas edhe gazetarët e shtypit shqiptar apo dhe të televizionit shtetëror. Madje, televizioni shqitar më së shumti përdor Qafa e Morinës. Në anën tjetër, një gazetar italian më thoshte se ish i detyruar të përdorete Morinë dhe jo Morin, sepse kështu e kishte gjetur në një hartë të botuar në Tiranë dhe më tregoi edhe hartën e botuar para një viti. Duke vendosur gishtin mbi fjalën Morinë, ai paraqitej triumfues sikur të më tregonte se ky gabim nuk rridhte për fajin e tyre.
Ndryshe ndodh me gazetarët vendorë që punojnë me Televizionin apo Radio Kukësin: gjithmonë e përdorin të saktë emrin e kantundit Morin. Edhe ku përcjellin ndonjë informacion në gazetat qëndrore, përgjithësisht fjala Morin shkruhet e saktë, ndërsa kur përdoret gabim, kjo mund të shihet vetëm gabim i kompjuteristes.
Gazetarët shpesh kërkojnë harta të Shqipërisë apo Kosovës. Por kërkojnë edhe harta të Kukësit e Hasit. Librashitësja e qytetit, thotë se shumë gazetarë vijnë çdo ditë në librari dhe pyesin për harta të tilla dhe kur ajo u thotë se nuk gjenden, por mund të gjenden në Tiranë, ata ikin të pezmatuar, por prapë në krye të javës ata mund të vijnë në librari me të njëjtën kërkesë që kthehet në një ritual të përditshëm.
Por shpesh gazetarët dhe kameramanët e huaj bëhen nervozë, sidomos kur e shohin se e kanë të vështirë të kapërcejnë kufirin dhe të futen më në brendësi të Kosovës. Ardian Elezi punon përkthyes me një fotografi japonez që kish punuar në shumë vende të botës. Kish qenë dhe në Bosnje. Kish qenë dhe në Kosovë në fillim të këtij viti. Por në Bosnje ai rastësisht kish shpëtuar nga vdekja: për pak se kish rënë në një vend të minuar. Ardiani tregonte se fotografi japonez ndihej i shqetësuar se nuk kish mundur ende të siguronte lejen të futej në ato vende ku mendohej se në Kosovë ishin të lira ose në fund të fundit të ishte pranë luftës, ose po të qe e mundur të futej edhe aty ku zhvillohej lufta. E takoj fotografin dhe më thotë se po e shkatërronte pritja, pritja e gjatë. Por s'është vetëm fotografi Murata Shinichi që pret të futet në Kosovë. Të gjithë gazetarët e tjerë, kameramanët dhe fotografët që ndodhen në Kukës, e ndjejnë të domosdoshme të futen atje, aty ku s'dihet ç'bëhet. Shumë prej gazetarëve thonë se informacionet e tyre po bëhen monotone dhe vetëm futja në Kosovë mund t'i shpëtojë ata nga ky siklet.

E martë, 1 qershor

Greg English, njeriu me një mbiemër të këndshëm, kameraman, është londinezi që punon këto ditë me grupin e gazetarëve gjermanë të RTL-së. Ai shpjegon se ka punuar në shumë vende dhe thotë se shtëpia e tij është kudo dhe askund. Me Volker Albers-in, gazetarin gjerman, kanë formuar një çift simpatik, të admirueshëm, në një harmoni pune dhe korrektesë njëkohësisht. Kameramani ka një humor të tillë që e përdor në çdo kohë: në punë, gjatë kohës së ngrënies së bukës, në shëtitje. Në një rast ai tregon tri anektoda rresht. Si në anektodat angleze. Unë thashë se edhe unë po tregoj një anektodë tonën. Duke i shpjeguar se dy personazhe të kësaj anektode janë Titoja dhe Enver Hoxha për të cilët ai kish dëgjuar dhe s'pati nevojë t'i jepja shumë shpjegime:
"Një ushtarë, aty nga vitet gjashëdhjetë, kish parë në ëndërr sikur po bënte mundje Titoja me Enverin. Titoja e kish mundur Enverin tri herë, ndërsa ai e kish mundur Titon vetëm një herë. Ushtari të nesërmen ua tregon këtë ëndërr shokëve të tij. Por komanda e merr vesh se ç'ëndërr kish parë ushtari dhe e arrestojnë menjëherë. Atë e dënojnë shtatë vjet burgim, me akuzën: "Nuk ka parë në ëndërr që Enveri e ka mundur Titon, por që Titoja ka mundur Enverin. Ne s'mund të pranojmë që kapitalizmi e mund socializmin. Përkundrazi. Socializmi është i fortë, i pathyeshëm".
Ai filloi të qeshë me të madhe dhe mbas pak tha se për sa kohë që do punojmë së bashku unë s'do bëj më humor. Por s'kaluan as dy minuta dhe ia nisi përsëri nga të vetat. Por s'kaluan as dy minuta dhe ia nisi përsëri nga të vetat. Nja dy tri herë pat qëndruar në tavolinën tonë edhe Ibsen Elezi, që punonte si përkthyes me një grup tjetër gazetarësh. Ilbseni thoshte se në grupin tuaj gjithë ditën bëhet humor, kurse ata me të cilët punonte, as e hapin gojën. Kurse Greg-u ia priti se, mesa duket ata punojnë, kurse ne punojmë e bëjmë humor.
GazetariVolker Albers thotë se po përpiqet t'i kuptojë sadopak njerëzit që i kanë larguar nga shtëpitë e tyre. Ai thotë se ata s'e japin veten dhe sikur kanë një lloj fisnikërie edhe në vuajtjet e tyre. Këta njerëz po përpiqen ta marrin veten pak nga pak. Kur unë i them se ata e kanë mendjen top për t'u ktyer dhe përveç kësaj s'mund t'i qetësojë asgjë në botë, ai thotë dhe zemra e njeriut duron, duron edhe pak ditë.
I them Volker-it për simpatinë që kanë banorët e këtij qyteti për kombin gjerman dhe Gjermaninë, madje, kur u hapën ambasadat në verë të '90-s, rreth 50 banorë të këtij qyteti, kryesisht të rinj, ambasadën gjermane nuk e ndërruan me asnjë ambasadë të botës. Ai thotë se është një lidhje që tashmë vetëm do forcohet. Aq më tepër që tani edhe Kosova do hapet, pasi janë me mijëra e me mijëra shqiptarë të Kosovës që punojnë në Gjermani. Njerëzit s'kanë kufi ndërmjet tyre dhe kufijtë e shteteve, dalëngadalë do mbeten vetëm si nocione gjeografike.
Në një rast, Fiqiri Cengu, shoferi që punon me këtë grup, thotë:
- Millosheviçi e ka marrë teposhtëzën.
Volker-i ia pret:
- Ka kohë, Fiqiri. Ka prapë kohë. Duhen të paktën edhe dhjetë ditë. S'është vetëm Millosheviçi.
- Volker, - thotë Fiqiriu - E pat edhe Millosheviçi. Atij i ka dalë uji si qenit të Hafuzit.
Fazën i ka dalë uji si qenit të Hafuzit, ia përkthej: i doli boja, duke i dhënë një kuptim sa më të përafërt me të.

E martë, 8 qershor

Në Bashki thonë se deri tani ka vdekur 150 vetë nga të ardhurit. Vdekjet kanë qenë të natyrës dhe kanë vdekur në spitalin e qytetit, por ka pasur raste që kanë ndërruar jetë dhe në shtëpitë e familjarve ku janë vendosur, ku janë kryer dhe ritet e zakonshme për të vdekurin. Por tre vetë nga të ardhurit janë mbytur në ujërat e liqenit: dy fëmijë 13 vjeçarë dhe një i rritur 42 vjeç.
Trupat e të pajetëve janë varrosur në varrezat e qytetit, por varret e tyre janë ndarë pak veçmas dhe kjo gjë nga kërkesa e të afërmve të të vdekurve, të cilët janë shprehur se me të marë fund lufta dhe me t'u ktyer në shtëpitë e tyre, do të kthehen të marrin trupat e të vdekurve për t'i rivarrosur në varresat e katundeve apo qyteteve të tyre.

E mërkurë, 9 qershor.

Ditët e fundit ka pasur incidente të shumta pranë vijës kufitare. Forcat ushtarake serbe kanë goditur disa herë katunde të zonës së Hasit, madje edhe doganën e Morinit.
Përparim Kastrati që punon me grupin televiziv të TF1-it, më tregoi për incidentin që i kish ndodhur një operatori kilian. Ai thotë se, para do ditëve, një grup gazetarësh, fotoreporterësh të huaj (kryesisht francezë, spanjollë, dhe kilianë), ndodheshin rreth 50 metra larg doganës së Morinit dhe po filmonin. Fotoreporteri kilian ish shkëputur si nga 4 metra larg tyre. Ndërkohë, është dëgjuar vetëm një krismë, vetëm një e tillë dhe kiliani qe shtrirë në vend. Ushtarët serbë kishin qëlluar me snajper. E kanë marrë kilianin, ashtu pa ndjenja, e kanë dërguar në kampin italian "Kukës 1", por me gjithë përkujdesjen e mjekëve (të cilët e kishin dërguar dhe në Itali), në krye të 24 orëve ai kish vdekur.
Në ditën e sotme pika e kalimit në doganën e Morinit ka qenë e mbyllur.
Në mbrëmje vonë, bëhet e njohur se në Kumanovë është nënshkruar Marrëveshja e Paqes ndërmjet gjeneralëve të NATO-s dhe atyre të ushtrisë serbe. Marrëveshja, ndërmjet të tjerave, parasheh largimin e ushtrisë serbe nga Kosova brenda pak ditëve.
Të lind përshtypja se, kësaj here, paqja për Kosovën do të dalë nga ai rreth vicioz ku është zhytur. Ajo, autoritare, jashtëzakonisht autoritare, si një krijesë e merzipritur ç'prej kohësh, do të zbresë në Kosovë.

E premte, 11 qershor

Dje dhe gjithë ditën e sotme, në qytet kanë vëshuar edhe banorët e tetë kampeve të vendosura përreth qytetit. Ardhje të shumta ka pasur edhe nga kampi i ngritur nga Emiratet e Bashkuara Arabe, si kampi ku disiplina, rregulli i përgjithshëm, trajtimi me ushqim, etj. e kanë thyer atë në një institucion më vete. Në çdo kohë të ditës mund të shohësh kolona të pambarimta njerëzish që vërshojnë dret qytetit, mbodhen grupe-grupe, dhe krejt të shkujdesur bisedojnë, shpesh lidhen në krahët e njëri-tjetrit. Mesa duket, shtysa apo rendja drejt së panjohurës, drejt asaj që e kanë ëndërruar dhe pritur me kohë, jo vetëm në breznitë e tashme, por edhe në brenznitë e mëparshme, pra rendja drejt lirisë, këtyre njerëzve u ka dhënë një pamje të shkëlqimtë. Në qytet tashmë flitet për atë që së shpejti vjen, që do jetë e pranishme dhe e palëvizshme në mjediset ku ata do të shkojnë. Shumë prej tyre thonë se do kthehen së shpejti, sa të hapet, por thonë se askush në këtë botë s'mund ta merrte me mend se vatrat e tyre do liroheshin kaq shpejt. Brenda pak ditëve ushtria pushtuese serbe do largohej nga toka e atyre njerëzve që i pat dëbuar me forcë, në fund të marsit kur filloi fushatën e përgjakshme të pastrimit etnik.
Po ndihet se qyteti po rizgjohet rishtaz. Mjete të shumta po lëvizin nëpër qytet, sidomos në bulevardin kryesor i tij. Gjithë ditën lëvizin me shpejtësi dhe kalojnë nëpër të gjitha rrugët dhe rrugicat e Kukësit. Në bulevardin kryesor të qytetit që merr nisjen tek Gjashtëkatëshi, shoferët detyrohen të ngadalësojnë shpejtësinë e automjeteve të tyre vetëm në atë pikë të rrugës (ndërmjet ndërtesës së Televizionit dhe shkollës "Lidhja e Prizrenit"), ku është një pusetë e hapur, së cilës i është hequr kapaku që prej dy muajsh dhe vetëm kjo pikë e rrugës është më e parrezikshmja për kalimtarët e qytetit.
Sot në qytet kanë mbërritur rreth 120 vetë (të shpërngulur nga trojet e tyre dhe të vendosur në Tiranë që në fillim të prillit) për të qenë më pranë vendbanimeve të tyre. Njëri prej tyre më thotë se e kishin pasur në mendje të vinin në Kukës mbas dy a tri javësh, por nënshkrimi i Marrëveshjes ua kish prishur planet e tyre.
Ai thotë se ishin shumë të lodhur dhe s'mund të prisnin më. Duke ardhë në Kukës e ndjenin veten më pranë, shumë më pranë banesave të tyre. Ai shton se nesër mbrëma, nuk dihet sa të tjerë do të vijnë në Kukës.

E shtunë, 12 qershor

Sot në qytet kanë mbërritur rreth 2000 vetë nga të dëbuarit që janë vendosur në qendra të tjera pritëse. Kanë lënë kampet ku kanë qenë vendosur dhe kanë mbërritur këtu për të qenë sa më afër qendrave të tyre të banimit. Lajmi se forcat paqeruajtëse të NATO-s do kalojnë nëpër Kosovë, ka bërë që shumë prej tyre të nisen menjëherë drejt Kukësit. Mesa shihet, Kukësi që shërbeu si qendra e parë e madhe e pritjes së të dëbuarve me dhunë, do shërbejë edhe si qendra e madhe e rikthimit të tyre.
Këto ditë jam në përkthim me një grup gazetarësh dhe kameramanësh të televizionit gjerman të ZDF-së. Ekipi i xhirimit disa herë sot ka ndërruar vend. Fillimisht në krye të urës së Drinit të (përballë kafe-bar), më mbas në anën tjetër të urës. Aty nga dreka pranë Gjashtëkatërshit. Vetëm nga mbasditja ekipi i xhirimit zhvendoset pranë kampit "Kukës 1". Kameramanët shpjegojnë se po përpiqen të gjejnë një pikë sa më tërheqëse xhirimi për të fiksuar ardhjen e forcave paqeruajtëse gjermane të KFOR-it. Në një rast, i them gazetarit Tom Sievers se rruga Kukës-Prizren është shumë e shkurtër dhe nuk mban as një orë. Ai thotë se e dinte këtë gjë dhe shton me të qeshur se rruga Kukës - Tiranë është mbase rruga më e gjatë në botë.
Të gjithë ata që vijnë për herë të parë në Kukës, ankohen për rrugën Tiranë-Kukës. Thonë se është një rrugë që ua ha shpirtin, por edhe kur u thua se banorët e këtyre anëve e bëjnë gjithë jetën e tyre këtë lloj rruge, atyre s'u bën përshtypje kjo gjë, por ia nisin e ankohen përsëri. Mesa duket, u bie ndërmend rruga e kthimit.
Pothuajse gjithë mbasditen bie shi. Pikat e para të shiut ia nisin të stërpikin aty nga ora 15.00 dhe më mbrapa, masa stërmadhe e shiut, mbulon qytetin dhe hapësirën rreth e rrotull. Shiu bie e bie dhe duket sikur po shkulet krejt qielli që kemi përmbi krye dhe po zë vend në rrugë, mbi tarraca të ndërtesave, dhe mbi çadrat e panumërta të kampeve. Duke shkuar pranë kampit të ndërtuar nga italianët dhe që quhet "Kukësi 1", menjëherë sapo dalloj kampin, çadrat më ngjajnë si deve të pangarkuara që po nisen për udhë të largët. Me grupin e gazetarëve të ZDF-së janë edhe dy vëllezër egjyptianë (Ibrahim dhe Mahmoud El Batout), kamermanë, të cilët këto ditë bashkëpunojnë me gazetarët e ZDF-së. I them Ibrahimit se çadrat atje më ngjajnë si deve të pangarkuara që nisen për udhë. Ibrahimi me të qeshur shton se atij i ngjajnë si deve që po lahen në shi. Por edhe si deve që s'do ecin, por do fluturojnë nëpër qiell. Unë përsëri e plotësoj mendimin duke thënë se njerëzit që kanë banuar n'ato qadra dhe që shpejt do t'i braktisin, do të mbajnë tani e mbrapa në kujtesë vetëm si deve që fluturojnë në diell. Por edhe si pata të egra që fluturojnë e fluturojnë derisa humbin më në brendësi.
Pra, si deve që s'ecin por fluturojnë nëpër qiell, por edhe si pata të egra që fluturojnë. Më vonë, shumë kohë më vonë, njerëzve që kanë banuar në këto shtëpiza të vogla, në këto çadra-shtëpiza, do t'u duket se dikur kanë parë në ëndërr çadra që u ngjanin deveve dhe patave të egra që po niseshin nëpër qiell. Nëpër qiell, më në brendësi të tij, në një rrugë të largët. Në një rrugë pa kthim. Njerëzit mbase mund ta harrojnë këtë ëndërr, por së paku, kohën kur e kanë parë atë, pikërisht në pranverë të 1999-s, do të kenë të vështirë të shkëputin nga mendja.
Me gjithë shiun që s'ka të sosur, banorë të kampit "Kukësit 1", janë në anët e rrugës që në mëngjes dhe presin të përshëndesin forcat paqeruajtëse gjermane të KFOR-it që do kalonin për në Prizren. Aty nga ora 18.00 njerëzit fillojnë të shpërndahen, kur lajmërohen si trupat gjermane do kalonin atypari për në Prizren vetëm të nesërmen. Njëri nga të pranishmit aty, Idriz Qusaj, që kish qenë mësues në shkollën "Muhamet Çami" të Pllajnikut (zona e Opojës), të cilin e kam njohur që në ditët e para të mbërritjes në Kukës, thotë se nesërmja për të shkuar për të parë se ç'ka ngjarë me shtëpinë e tij, i duket e largët, shumë e largët. Pyetjes së gazetarit të ZDF-së se përse pi i priste me kaq padurim forcat gjermane, i përgjigjet: "Nuk e ke provuar të dëbojnë nga shtëpia jote dhe vetëm po të kesh pësuar një fat të tillë, atëherë mund ta kuptosh mirë se ç'do të thotë të presësh të kthehesh në shtëpinë tënde".
Në qytetin e Kukësit kthehemi aty nga ora 19.00. Shiu tashmë ka pushuar. Gazetari Tom Sievers thotë se nesër që në mëngjes duhet të ndodhemi në doganën e Morinit për të ndjekur kalimin të forcave paqeruajtëse gjermane, së bashku me gazetarët e tjerë. I them atij se nesër do të shihet se ç'do të thotë kufi absurd dhe si kjo vijë e dhunshme që ka ndarë shqiptarët mund të shkrihet si bora në ujë.
Pjesa e rrugës kryesore të qytetit, që nis në fund të gjashtëkatëshit dhe mbaron ndërmjet kafe-bar "Avdi" dhe kioskave të vendosura mbarë e mbrapsht, është e mbushur me njerëz, sa është e vështirë të kalohet. Shumë nga të rinjtë mbajnë flamuj shqiptarë dhe gjermanë. Duket se kalimi i trupave gjermane të nesërmen për në Prizren, ka nxitur bisedat që bëhen shkujdesshëm dhe me zë të lartë. Grumbullimet e kësaj mbremjeje pranë gjashtëkatëshit, ku më së shumti flitet për Gjermaninë, më kujtojnë mbrëmjet e famshme nga fundi i viteve '80, kur luheshin ndeshjet e kampionateve evropiane dhe botërore të futbollit, dhe pjesa më e madhe e të rinjve të qytetit, tifozë me skuadrën e Gjermanisë Perëndimore, mbodheshin dhe diskutonin me entuziazëm të papërmbajtur. Por, veçse atëherë të rinjtë s'mund të mbanin flamuj dhe të mbaje n'aë kohë një flamur gjerman, do të thotë të shkoje vetë drejt burgut.
Njerëzit shpërndahen vetëm aty rreth orës 20.30 kur shiu ia nis përsëri. Shiu bie si ujët e kroit. Qyteti nis e lahet prapë. Një shi i rrëmbyeshëm, i frikshëm. Jashtëzakonisht i frikshëm.
Në orën 21.00, bashkë me mikun tim Adrian Nela, inxhinier në Televizionin e Kukësit, jemi ftuar nga një grup të rinjsh të qytetit në një mbrëmje të shkurtër. Agron Kryeziu (nga katundi Pagarush i komunës së Malishevës) që ka ardhë i dëbuar si gjithë të tjerët, mbush 20 vjeç. Ka ardhë me familjen e tij në Kukës më 3 prill, ndërsa dy vëllezërit e tij, Xhevdet dhe Isa Kryeziu, qenë përfshirë në radhët e UÇK-së. Ai do niset që nesër, së paku vetëm për të parë se çfarë ka ndodhur në katundin e tij. Ai thotë se gjithherë ka pritur të lirohet Kosova, por kjo që ndodh tani, i duket si në ëndërr dhe duke qenë sa më pranë lirisë, e nesërmja e mbërritjes atje, i duket e largët, e largët.
E nesërmja është dita kur thyhet kufiri absurd shqiptar-shqiptar, ashtu si thyhet një tra i kalbur.

Marrë nga libri "Kukësi në 79 ditë"
Petrit Palushi

Pjese e shkeputur nga romani i tij i fundit, te botuara ne gazeten Tirana Observer:

Tri motra në një qytet

Petrit PALUSHI

1
Tri motrat Lisi mbërritën n'atë qytet në çelje të dimrit.
Qyteti ndodhej shumë afër vendit ku bashkoheshin dy lumenj me emra të çuditshëm, plot dritë, mjegull dhe terr përzier bashkë: Drini i Bardhë dhe Drini i Zi.
Ardhja e tyre n'atë qytet, sikur e bëri më të butë vrazhdësinë e atyre ditëve, të paktën, të ditëve të para kur mbërritën aty, por si pa u ndjerë nisi të shtrihej edhe për shumë kohë më mbrapa.
Ato bënë përshtypje për shumë gjëra, veçanërisht për flokët e tyre të verdha, një e verdhë si ngjyrë hëne, të një hëne të plotë dhe me pak mjegull nëpër të, ngjyrë e cila, çuditërisht, krijonte gjithashtu ndjesinë e një diçkaje të ngrirë, të trupëzuar si një copëz statuje. Përpara ngjyrës së flokëve të tyre sikur u harrua të flitej shpesh se ato kishin ardhur n'atë provincëz të largët, tejet të largët, mu n'atë vend ku dimri i vinte përsipër pluhnajën e të ftohtit pothuajse për rreth pesë muaj, sikur t'ia zinte frymën krejt pa i lënë kurrfarë shtegu të çeltë, ndërsa, atypranë, dy lumenjtë, pothuajse në katër stinët sikur mbanin një pëlhurë të vranët dhe tejet të rëndë përsipër që lëshonte vetëm lagështi dhe kurgjëtjetër, por, edhe kur lëshonte ngrohtësi, ajo mund të qëndronte, për aq kohë sa qëndron në lulëzim krahneza e brymës..
Ato ngjanin shumë me njëra tjetrën, sa, po të mos kundroheshin me vëmendje, pamja e parë dilte e rrejshme; nuk qenë trinjake, por kishin vetëm nga dy vjet ndërmjet: më e vogla, Jehona, e ndërmjetmja, Flaka dhe më e madhja, Vesa.

2
Qe mbrëmje vonë kur mbërritën n'atë qytet.
Kishin bërë mbi dhjetë orë udhë me një mikrobus të vjetër dhe u qe dukur se rrugëtimi i tyre s'do të soste ndonjëherë. Kur ai rrugëtim i mbrapshtë mbaroi, e ndjenë se nuk e kishin fort të kollajshme ta merrnin veten prej lodhjes, por sidomos prej turbullisë që u kishin sjellë në krye kthesat e shumta të rrugës.
Me të mbërritur tek zyrat e Këshillit Popullor të Qytetit, kujdesi më i madh i dy nëpunësve të ulët vendorë, që dukej se mezi ç'pritën ta hiqnin qafe atë detyrë, qe sa t'u kallëzonin ngutshëm një dhomë të çrregullt në katin e dytë të bujtinës së vetme të qytetit dhe për t'u thënë gjithashtu se aty do të qëndronin vetëm dy a tri ditë, ndoshta dhe më tepër, por kurrsesi nuk do të shkonte java, dhe as kish mundësi të kalonin shtatë ditë, sepse ata i kishin marrë të gjitha masat t'i rregullonin sa më shpejt t'ish e mundur, derisa t'u gjenin një vend të hajrit tjetërkund, pa harruar të shtonin se përkujdesja s'kish për t'u munguar në asnjë rast, sa, edhe për mungesën më të vogël, edhe më të pandjeshme, ata kishin të drejtë ta ngrinin zërin deri në kupë të qiellit; njëri prej nëpunësve u tha tri motrave se i kishin pritur qysh në mesditë dhe s'u kish shkuar mendja se do vonoheshin aq shumë, prandaj ata s'duhej të shqetësoheshin dhe s'kishin kurrfarë arsye ta merrnin me përtesë mbërritjen n'atë qytet.
U ndanë me nëpunësit me një përshëndetje të vakët.

3
Kur u çel dita, Flaka, motra e ndërmjetme, zbriti në katin e parë të bujtinës, u avit tek sportelisti dhe si ndërdyshtas e pyeti se ku gjendej Shtëpia e Zotit n'atë qytet. Sportelisti, fillimisht nuk u ndje mirë, saqë u thartua në fytyrë, më mbrapa, mbasi e mblodhi veten dhe u gëzua se nuk qe më i pakmëparshmi, krejt qetë-qetë, madje me një lloj krenarie të dukshme sikur t'i kumtonte një lajm të gëzueshëm, i tha Flakës se Shtëpitë e Zotit i kishin rrafshuar krejt, dhe jo vetëm n'atë qytet, por kahmos, madje edhe në viset më të largëta deri aty ku mund të shkohej me vështirësi. Mandej ia bëri me dorë sikur t'i thoshte se ajo vajzë e hijshme që qe shfaqur aty si rrufeja në të kthjellët ndoshta qe rënduar dhe prishur kah kryet tek kërkonte një gjë të tillë si të pakuptueshme, nga ato gjëra që asaj kohe vështirë se mund t'i kërkonte ndokush, dhe, as mund t'i shkonte mendja kujt t'i kërkonte ato gjëra të frikshme, por, dhe sikur t'i thoshte se ajo duhej të ngjitej prapë në dhomën ku flinte, se qe shumë herët të dilte nëpër qytet, se ende s'qe hapur asnjë nga bar-kafetë e qytetit, madje as edhe Klubi i Gjuetisë që çelej më herët se të tjerët; çdokush që mund ta shihte atë n'atë orë të prapë rrugëve e rruginave të atij qyteti, me shumë lehtësi, por dhe pa kurrfarë pafajësie mund ta merrte atë si të përdalë, por mund ta merrte edhe si të lojtur kah mendtë e kresë, siç mund ta merrte edhe për dikënd të ngritur trembshëm natën dhe që endej andej-këndej t'i pushonte dhimbja e kresë dhe, në fundin e mbramë, mund ta merrte lehtësisht, thuajse pa e vrarë mendjen, edhe për djallin vetë që qe shfaqur të trembte çdokënd që mund të endej atypari n'atë orë të pakuptimë ku njerëzit ende flinin. Sportelisti nuk e qiti në harresë t'i thoshte gjithashtu se po përpiqej ta ndihmonte sadopak me ato gjëra që po ia kallëzonte, duke shtuar se n'atë kohë nëpër rrugët dhe rruginat e qytetit nuk mund të gjendej as edhe një fshesar i natës kund, mbasi qe ftohtë, shumë ftohtë sa dhe bora që pat rënë do ditë më parë ende nuk pat shkrirë krejt, prandaj ajo, një vajzë krejt e panjohur që sapo kish mbërritur n'atë qytet, s'mund të endej lirshëm dhe pa kryeçarje, thuajse kryemëvete, pa pyetur për kënd dhe pa pyetur kënd se kah të shkonte dhe kah duhej të shkonte.
Fjalët e sportelistit qenë kaq befasuese për Flakën. U plogështua më tepër se në rrugëtimin e lodhshëm të një dite më parë: u verdh në fytyrë dhe kryet iu rëndua. Mbeti për do kohë ashtu, pothuajse e ngrirë, më pas e pa atë për një grimëherë sikur t'i lutej ta linte të qetë në hallet e saj, dhe, sikur të mos ishin të mjafta ato, tashmë po i shfaqeshin të tjera e të tjera.
Nuk e priste që dikush t'i fliste ashtusoj.
S'e kish përfytyruar që ai qytet të ish aq i rrudhtë dhe me mungesa të tjera që do ta lodhnin kah kryet për aq kohë sa të rrinte aty. Ndërkaq, ajo u egërtua në fytyrë, e pa ngultas sportelistin sikur të hetonte nëse i kish përnjëmend fjalët e pakmëparshme apo e kish pasur thjesht për mahi, por dhe sikur t'i linte të nënkuptonte se me ato që thoshte nuk qe kurrnjëgrimë i arsyeshëm me të. Kur nuk nxori gjë nga ai hetim i atypëratyshëm, u ngjit me shumë përtesë në dhomën ku pat zënë vend me dy motrat e tjera, mu aty ku do të shtynin ditët derisa t'i çonin në banesën e tyre, të cilën ua kishin premtuar që në krye të herës, i trazoi menjëherë nga gjumi dhe, për shumë kohë, ato nisën të shihnin njëra-tjetrën me habi, por dhe me frikë, sikur të merreshin vesh ndërmjet veti se po zhyteshin në një mjegullnajë të pakuptimë: as dritë, as terr, por që kujtdo që mund të zhytej në të, mund t'i sillte me lehtësinë më të madhe një si përzierje në tru, ndërsa trupin dhe kryet mund t'ia mbulonte ngrija.

4
Ç'deshëm që erdhëm këtu?! Kështu do t'i shtyjmë ditët dhe netët?! Në tokë, në qiell, apo në pjesën e ndërmjetme: as në tokë dhe as në qiell?!
Flaka nuk pati kohë, por as një lloj dëshire të brendshme t'u përgjigjej atyre pyetjeve fort të rënda dhe të parrokshme që e ngacmuan vetvetishëm trurin e saj të lodhur, thuajse të ngrirë, por, mbasi ua bëri me shenjë dy motrave të tjera të shtriheshin prapë në shtrat, foli si vetmevete, më tepër sikur t'i jepte zemër vetes, se nuk kishin as kohë dhe as vend për t'u lutur… As edhe të ankoheshin kund… As edhe ta ngrinin zërin deri në kupë të qiellit. Sado të ngrihej zëri i tyre n'atë qiell të vakët, mund të mbetej për shumë kohë një zë i shkretëtirtë, që dridhej vazhdimisht, derisa në një ditë mund të shuhej krejt…
Edhe shpresa që të largoheshin sa më parë, me sa shihej, kish për të mbetur e vakët…

5
Një ditë para se të largoheshin nga bujtina, Flaka u avit thuajse si turbullas dhe këqyri se mu aty ku merrte frymë e jetë Drini i Madh, ujërat e dy lumenjve vazhdonin të përplaseshin, ngrinin shkulme të mëdha, pothuajse deri në kupë të qiellit; iu duk se ujërat grindeshin si ata qentë e holluar në trup dhe të unshëm që shkojnë fytas ndër veti dhe kërkojnë të marrin frymë prapë duke hequr copëza mishi nga njëri-tjetri.
Mori një top bore (Një borë e përhimtë, thuajse terr e zezë, e zezë terr, në mes të bornajës!?), dhe e hodhi aty ku shkulmet qenë më të mëdha: topi i borës u shkri menjëherë.
Flaka qëndroi për do kohë aty, më pas u kthye me shumë përtesë te dhoma e bujtinës, si për t'u kallëzuar dy motrave të tjera se dimri i atij viti do të shtrihej gjatë dhe do të lodhte rëndshëm edhe shpirtrat e tyre; qëndroi në dhomë sa për të marrë frymë dhe zbriti në katin e parë.
Ndërkaq, u drodh kur u ndërmend trembshëm se kurrsesi s'mund ta mbushte zbrazëtinë që kish në shpirt.
- Ti po lëviz si tepër, - i tha sportelisti kur e pa atë që zbriti aq shpejt. - Ti po lëviz si tepër, - i foli prapë Flakës ai, sikur ta qortonte se e kish për të mirën e saj.
Flaka bëri sikur nuk e dëgjoi.
- Ti po lëviz si tepër, - ia përsëriti sportelisti prapë ato fjalë të pakmëparshme, sikur t'i tërhiqte vëmendje jo vetëm për kryenaltësinë, por dhe të merrte mend se ajo hynte dhe dilte në bujtinë sa herë i donte qejfi.
Radhën e mbrame, Flaka e pa me vëmendje, me një lloj qortimi të thjeshtë, por të vranët, si t'i linte të kuptonte atij se nuk duhej ta këqyrte ashtu sa herë hynte dhe dilte, se ajo mund të ngjitej dhe zbriste nëpër shkallë sa herë të donte, pa trazuar ndokënd, por, pa pasur dëshirë të mërzitej sadopak prej ndokujt. Megjithatë, nuk e kuptoi fort mirë nëse qe një marrëzi e rastit e sportelistit, një marrëzi e atypëratyshme, apo ashtu bënte gjithsaherë me bujtësit, sidomos me ata që vinin për të parën herë aty, të cilëve u fliste vend e pa vend dhe u shkaktonte kryeçarje.
Sportelisti, e ndjeu se e kish tepruar dhe nuk foli më, por nisi ta ndiqte atë me sy tek largohej prej bujtine dhe mori rruginën për kah Ndërtesa e Këshillit të Qytetit.
Flaka u kthye shpejt dhe, me të hyrë në bujtinë, pa shpërqendrueshëm kah sportelisti sikur t'i thoshte se qe për ngut, prandaj do të dilte prapë, ndoshta sa herë që t'i tekej, dhe, kur të rikthehej aty, do ta gjente në ritualin e tij të zakonshëm tek mundohej ta shihte atë vajzë me vëmendje sikur të përpiqej të zbulonte në lëvizjet e saj të shpeshta një thesar me shumë vlerë, që, më tepër se të këndellte vetveten, të kënaqte dhe të ngazëllente edhe të tjerët.
Sportelistit nuk iu ndenjt pa folur prapë:
- Bujtina nuk është han.
Fjalët e sportelistit e ftohën në shpirt.
U turbullua rëndshëm në fjalët që tha sportelisti, më pas e pa me mospërfillje sikur të mos e kish dëgjuar ç'tha ai, por edhe sikur të mos e kish pasur mendje askërkund çfarë u tha; u ngjit shpejt në dhomën e bujtinës si për të marrë frymë; ra teposhtë shkallëve shpejt si vetima, nuk harroi të shihte edhe një herë kah sportelisti me një zemërim të hapët sikur t'ia bënte me shenjë se u kish mbetur edhe një ditë, vetëm një ditë dhe as një minutë të vetme më tepër, kurrsesi më tepër, t'i linin lamtumirën atij sportelisti të bezdisshëm, por, gjithashtu, t'i linin lamtumirën edhe asaj bujtine që tri motrave u kish futur frikën gjer në palcë: bujtinë i thënçin, një bujtinë e zbrazët, jashtëzakonisht e ftohtë, me dhoma të vogla dhe të errta, me mure të lyera thuajse në ngjyrë të tymtë, ku bujtinëset e vetme të tij gjatë gjithë javës kishin qenë vetëm ato të trija dhe askush tjetër! Kishin pritur shkret gjatë gjithë javës të kishte bujtinës të tjerë, që, së paku, të mos ndjeheshin të vetmuara, tejet të largëta, si qenie të zbrazëta që vetëm ato merrnin frymë aty dhe s'ngopeshin me frymën e pakët që frymonte atypari, por s'qe e thënë: e vetmja që hapte dyert e atyre pak dhomave, si të bënte ritualin e punës së saj, qe pastruesja e bujtinës, një grua e ëmbël në fytyrë dhe fort e këndshme në shpirt, e cila nuk ngurronte gjithashtu të kalonte pjesën më të madhe të paradites në dhomën e tri motrave. (Ç'deshët që erdhët gjer këtu?, u tha me keqardhje dhe me një zë thuajse të shuar, qysh herën e parë që u fut të pastronte në dhomën e tyre. Nuk ua përsëriti më ato fjalë gjatë gjithë kohës që ato ndenjën aty, edhe pse ato rrinin të heshtura. Vetëm ditën e fundit që po largoheshin nga bujtina, ajo, me njëfarë ngurrimi u tha: "Zoti qoftë me ju!", sikur të lirohej nga një peng i madh që e shtrëngonte për fyti qyshkur tri motrat flokëverdha kishin mbërritur aty).
Kur Flaka doli jashtë bujtinës, sportelisti, tek e ndiqte me sy derisa ajo i humbi krejt, tha si vetmevete se atë bujtinë s'kishin për ta gjetur; do t'u binte ndërmend për kushtet e saj vetëm kur të shkonin në banesën e tyre: së paku, le t'i mbanin mend ato ditë të fillimit n'atë qytet, si nga ditët me pak ankesa, për sa kohë do të ngryseshin atypari, ndoshta me muaj, por ndoshta edhe me vite!
Ndërkaq, sportelisti mezi ç'priste të ndërronte turnin dhe të nxitonte t'u kallëzonte shokëve të tij, gjë që e kish bërë çdo ditë dhe kish dëshirë t'ua përsëriste sa herë atë gjë, madje me një qejf të tepëruar dhe me një farë ngazëllimi të dukshëm, se n'atë bujtinë kishin ardhur bujtinëse të çuditshme, krejt të pazakonta, që s'qenë shfaqur ndonjëherë aty: tri motra flokëverdha, me ngjyrën e flokëve si të një hëne të zbehtë, deri diku të një hëne të shpëlarë, por që në fund të mbramë, ngjyra e flokëve të tyre ngjante me ngjyrën e kashtës, pra, sportelisti këndellej tek u kallëzonte shokëve për tri motra flokëverdha, për Jehonën, Flakën dhe Vesën, që sipas tij, kryenin veprime të pakuptueshme duke nisur që nga ecja e tyre, hyrjet e daljet nëpër bujtinë sa herë t'u tekej dhe, ç'ish më e keqja, që e mbanin kryet përpjetë, sa kujtdo që i shihte ashtu mund t'i bënte përshtypje dhe s'kish si të mos i bënte përshtypje, dhe, mbi të gjitha, përbuzja e ushqimit të atyshëm, si dhe shpërfillja e dukshme ndaj atij vetë, sportelistit të bujtinës, i cili, kish bërë ç'është e mundur që ato të ndiheshin të qeta, shumë të qeta, madje të ndiheshin më mirë se në shtëpinë e tyre prej kah kishin ardhur.