Abdylmalih Hoxha

ABDYLMALIQ HOXHA

Abdylmaliq Hoxha, apo siç quhet ndryshe - Hilmi Maliqi, apo Sheh Mala, u lind në Rahovec, në vitin 1865, ndërsa vdiq në vitin 1928.
I ati i tij, nuk ishte i pajtimit që ai të shkollohej, përkundër këtij mospajtimi, Abdylmaliqi iku në Prizren, për të zënë dije të reja, u regjistrua në medresen e njohur të Mehmed – Pashës. Në këtë shkollë, ai mësoi plot 12 vjet, në kushte shumë të vështira.
Medresen e kreu me sukses të shkëlqyeshëm. Pasi u kthye në Rahovec, me plot entuziazëm iu përvesh punës së gjerë iluministe. Me kreativitet organizativ dhe besim që kishte e me ndihmën e popullsisë, ai ndërtoi një shkollë e cila më vonë u shndërrua në Teqe – e quajtur Teqe e Malehive, ku Abdylmaliqi tubonte të rinjtë e Rahovecit dhe teka ata bëri ndikim të drejtëpërdrejtë më shumë si iluminist se sa si klerik.
Me mësimet e tija shumë praktike e didaktike, ai i orientonte të rinjtë në jetë, u rekomandonte besim reciprok dhe përkrahje si revolucionar i vërtetë, duke pas parasysh marrëdhëniet shoqërore të atëhershme që mbizotëronin në këto anë, nivelin e ultë të arsimimit, dhe botëkuptimeve shumë prapanike .
Abdylmaliqi tërë jetën e vet është përpjek maksimalisht, me biseda dhe mësime për ngritjen kulturale të popullsisë së Rahovecit, për zhdukjen e paragjykimeve dhe formave të tjera të injorancës. (do të shkruante Idriz Vuçitërna).
Abdylmaliq Hoxha, pos predikimeve dhe mësimeve praktike që bënte në teqen e vet, ai ka zhvilluar edhe veprimtrinë letrare të bollshme si në prozë ashtu edhe në poezi. Në prozë ka shkruar disa Risale: “Fillesa e kitabi ezel”, “Sofra e hazreti Alisë”, “Lulishta e Hilmis qoftë makbuli i Perendisë”, “Bejtullahi hakiki”, “Minderllëku i nuseve të hakikatit”.
Krijimtaria poetike e Abdylmaliq Hoxhës, për dallim nga ajo e shkruar në prozë, ka zgjuar kërshëri tek krijuesit dhe

studiuesit e më vonshëm dhe do të bëhet objekt studimi fjalës së shkruar shqip.

Po të shikojmë kohën dhe hapësirën në të cilën veproi, lirisht mund të thuhet se veprimtaria e tij është një përpjekje unikale për të parandaluar një katandisje fetare e kulturore që po i kërcënohej shqiptarëve dhe me bejtet e tija ai apeloi vazhdimisht tek të gjithë “Vllaznit e Dinit” për t’u zgjuar dhe që ta njohin të vërtetën, apeloi qart e gjatë kësaj kohe shpesh shprehu edhe frustacione pasi konstaton se punët kanë vajtur larg. Ishte edhe i guximshëm dhe në këto rrethana nuk ngurroi t’i qes për fushe mashtruesit dhe tipat e dyzdisur me një ironi tipike e herë - herë edhe me sarkazëm të fortë. (kështu do të shkruante Idriz Vuçitërna në “Dituri islame” nr.72).
Në kohën kur jetoi Abdylmaliq Hoxha – pas luftërave ballkanike, në vitet kur fillon fushata e kolonizimit të këtyre trevave, Sheh Mala me besim që kishte në popull, vazhdimisht jepte këshilla: të durojnë padrejtësitë që iu bëheshin popullit tonë, duke apeluar që vendlindjen nuk duhet lëshuar dhe thoshte: -“ Nëse je i shtrënguar të ndash shtëpinë përgjysmë me kolonë e assesi ta braktisësh atë!”
Veprimtaria e tij kombëtare konsiston në angazhimin dhe në punën e palodhshme dyzetvjeçare që ka zhvilluat, të ngjallë tek besimtarët shqiptar ndjenjën për dashurinë ndaj së vërtetës apsolute, që sigurisht është parakusht për fuqizimin e çdo ndërgjegje, pra edhe asaj kombëtare.


SIR I BYLBYLIT

Bylbyl dertin e ma kallzon,
A po kan a po këndon?
Gjithë nga qielli po fluturon,
Apo kan a po këndon?
Drandafillit nëpër anë,
Rrethëm’rreth po bon sejran
Sikur hana me devran;
A po kan a po këdnon?
Shejti në miraxh qysh o kan
A thua këtë sir po mendon?
Kah Eflaqi ai po shkon
Apo kan a po këndon?
Nji sir e ke, po xhimon,
Hiç kurkujna si difton.
Shumë axhaib dallgë po bon
A po kan a po këndon?
Me za tandin u shkrin ton
Me sevda të madh po ushton.
Firak të madh po na çon
Apo kan a po këndon?
Në sabah drita kur driton,
Ku del dielli ku praron,
Serhosh bohesh mendja t’shkon
A po kan a po këndon?
Ej Hilmi ti çka kujton?
Zoti shumë hyqmet po bon,
Sir t’bylbylit sun po gjon,
A po kan, a po këndln?



HALI I FLUTRES

Hali filutres pom huton,
Gjith kah zijermi qysh po shkon!
Kurkush t’ngratin s’un pe pron,
Gjith kah zijermi qysh po shkon.

Me zjerm brenda konke kon,
Zijermi në zjerm po e çon,
Aslin e vet pe e don
Gjith kah dirita po flutron

Qiri keshet po kujton,
Me at gizim hem dogri shkon,
Shytet në zjerm si viran
Gjith kah drita po flutron

Lisi Musas po kujton,
Driten te hakit po mendon,
Me at ashk bohet kurban
Gjith kah zjermi qysh po shkon

Me zjerm bahçe kujton gjon,
Shtatin menden e ka lon,
Nur te hakit po pargon
Gjith kah zjermi qysh po shkon.

Pa zjerm hiç sun po duron,
Me zjerm gjallnin ka te ton,
Bon hygjym drit ku t’gjon
Gjith kah zjermi qysh po shkon.

Hilmi n’flutren merak bon,
Ni drit kije se po kallzon,
.............................................
Gjith kah zjermi ment poj çon
Aman aman el aman.
.............................................

Nga ato shkrimet e pakta që janë bërë për atdhetarin, predikuesin dhe letrarin e devotshëm Avdylmaliq Hoxha, Hilmi Maliqi apo Sheh Mala, unë bëra një portret të shkurtër duke e prezentuar që lexuesit e Forumit, të njohtohen me këtë kolos të letrave shqipe.
Edhe përkundër dëshirës sime, në këtë drejtim unë as që kam mundësi të bëjë më shumë, në njerën anë, unë nuk kam patur qasjen në dorëshkrimet e tia të nduarnduarshme e në anën tjetër, veprat e Abdylmaliq Hoxhës, meritojnë vlerësime, komentime dhe studim nga profesionalistët për të vulosur mendimin meritor e përfundimtar mbi shkrimet e tija.
Mirëpo, në ndërkohë, në arkivën time personale, kam gjetur shkrimin e të ndjerit Idriz Vuçitërnës, të
cilin shkrim enkas më ka dorëzuar për botim në revistën letrare "Jehonë Anadrinie" e unë me kënaqësi më të madhe, po e postoj për lexuesit e Forumit.


Idriz VUÇITËRNA



ABDYLMALIQ HOXHA – VEPRIMTAR I SHQUAR FETAR E KOMBËTAR
(Me rastin e 130 vjetorit të lindjes)

Veprimtaria kulturore e fetare e Abdylmaliq Hoxhës, Sheh Malës, emër me të cilin njihet në popull ky alim, myfti, sufi e poet i dalluar, paraqet një kontribut domethënës përpjekjeve të gjithëmbarshme të elitës intelektuale kosovare, për të përballuar pasojat e një ndryshimi rrënjësor të pozitës politike e sociale të popullatës shqiptare e muslimane. Fundi i shek.19-të, në këto hapësira, do të shënojë fillimin e fundit definitiv të një perandorie në të cilën shqiptarët si etni, megjithëse në kushte nënshtrimi, nuk gëzonin lirinë e afirmimit dhe emancipimit të gjërë nacional, ishin në një avantazh ky që do të humbet si pasojë e ndryshimeve politike që do të pësojnë.
Intelegjencia e paktë e asaj kohe, do të vihet në shërbim të çështjeve vitale për popullin, e kjo në rrethana të reja, ishte në rend të parë, preferimi i metodave dhe mënyrave me të cilat do t’i kundërvihej çdo trysnie që rrezikonte vetëdijën për identitetin fetar e kombëtar.
Mbase pretendohet se kushtet shoqërore asokohe, siguronin një favor për aktivitete dhe veprimtari personaliteteve me pregatitje fetare, ose si thuhet hoxhallarëve, e që si reziltat duhej të ishte shkallë e lakmueshme e ndërgjegjësimit fetar islam, kjo nuk do të ndodhë, ose jo në masën me të cilën do të ishte i kënaqur Hilmi Maliqi.

Tasavufi rrugë e preferuar të ndërgjegjësimit fetar

Talenti i lindur dhe dashuria e flaktë për njohuri, ishin predispozita për Abdylmaliqin e ri, që me sukse të dalluar, të kryej shkollimin në Medresenë e Mehmet Pashës në Prizren. Dituritë e nxëna këtu, megjithatë ishin vetëm bazë që do t’i shërbejë Abdylmaliqit , të studiojë shkencat islame, për t’u ngritur në një kolos të vërtetë të mendimit islam, e veçmas në fushën e e tesavufit, kuptohet për kohën kur jetoi dhe veproi.
Kualifikimi profesional dhe ixhazetnama e medresës, do t’i shërbejë që të punoj, në fillim si imam e pastaj edhe si myfti në rrethin e Rahopvecit. Mirëpo potencialin e vet intelektual, ai do ta vëjë në shërbim jo vetëm ithtarëve të vet, por edhe të gjithë atyre që dëshironin të pajisen me dije nga shumë lëmi, e jo vetëm fetare. Shtëpia modeste e tij, alias teqe e Melamive, për shumë vjet shndrrohet në vatër të arsimimit të rinjve, ku përveç lëndëve fetare, aty përvetësoheshin edhe shkathtësi nga disciplina të tjera. Me një fjalë, ishte qendër për edukim të drejtë islamik.
Qysh si nxënës i medresesë, u interesua për idetë sufiste dhe së shpejti do të bëhet pasues i tarikatit Melami. Pasioni i tij pas shkencës, përkatësishtë fshehtësive mistike, bëhet aq i theksuar sa që për faktin se në këtë fushë për atë më nuk kishte fshehtësi, dekorohet me halifnamën për sheih të tarikatit melami në moshën shumë të re, 18 vjeçare (thonë se halinamën e mori para ixhazetnamës).
Tarikati i sheih Malës, ishte një ndër tarikatet e shumta, që u përhapën edhe në trojet tona. Mirëpo, rendet rivale dervishore “më të njohura”, paraiqtjen e këtij në skenë, do të konsiderojnë “jo ligjitime”, meqë sipas shpjegimit të tyre, ai ishte pjellë e rebelëve, që dolën nga grupi i “pranuar” i 12 tarikateve të “ligjshëm”.

Tregohet se idenë e melametit në këto anë, e solli njëfarë Muhamed Nur Arabiu, diku kah gjysma e shekullit 19 të. Si ndodhë zakonisht në rastet e ngjashme, atij do t’i përshkruhen cilësi që në sytë e adhuruesve rrisin imazhin e evlijallëkut të tij. Kështu do të thuhet se është sejjid, që nënkupton të qenurit pasardhës i drejtëpërdrejt i familjes së Muhammedit alehji selam, ndërkaq fjala Arebi në patronim sugjeron prejardhjen e tij arabe. Pa marrë parasysh në këto, ka të ndodhur se Muhamed Nur Arebiiu duhet të ishte një nga sufi të shumtë “sejjah”, që shtegtonin nëpër viset e Perandorisë Osmane, me mision të pëhapjes së ideve mistike atje ku ato ende nuk kishin depërtuar.

Gojëdhënat po ashtu transmetojnë se ai vinte nga Kajro i Egjiptit, ku kishte nxënë shkathtësi të sufizmit islam, dhe me atë bagazh të dijes, do të vie në këto anë të Rumelisë, pikërisht diku në Maqedoni. Duket se këtu edhe përfundon misionin e vet, pasi aty kah viti 1887/88 vdes dhe varroset në Strumicë të Maqedonisë. Është autor i disa veprave në të cilat trajtohet raporti i përfaqësuesve mistikë ndaj detyrimeve islame si dhe rrugët e mënyrat, që çojnë në përkryerjen e shpirtit të besimtarëve. (“Risalei Salihijje”, “Takrir” etj).

Ekzistojnë disa teza për shfaqjen e tarikati “melami”. Për dallim nga shumica e emërtimeve të tarikateve, “melami” si emër nuk vjen nga emëri i nismëtarit apo themeluesit të vëllazërisë, “Melami” do të thotë ai që shanë veten e vet, vetëkritik, autokritik.

Në disa letra “melamitë” përmenden se kanë dalë nga “Bajramitë” e kë ta u shkëputën nga tarikati më i njohur “Nakshibendi”. Këtë mendim e konfirmon deri diku edhe fakti se disa nga melamit. Nekshibendiun e konsiderojnë si autoritet të vet më të alrtë. Nga një anë, kjo tregon se këta si vëllazëri dervishore, janë reativisht të vonshëm. Mirëpo, në anën tjetër, ka pretendime se zanafilla e tyre na çonë në shek. III pas hixhrës dhe me këto emër njiheshin pasues të mësimeve ë mistikut të njohur Ebu Salih Kassariut.

Sot pak e shumë aktiv janë teqetë e melamive në Suhadoll të Mitrovicës, në Prizren, e në Rahoec, por mjerisht, thua se pa kurrfarë kuadri të aftë që do të vazhdonte traditën e këtij tarikati, të cilit jo largë i takonin edhe i prinin shehlerë me përgatitje të fortë fetare si Ymer Lurfi Paçarizi nga Prizreni, Sheh Jonuzi nga Suhabolli, Sheh Mala nga Rahvoeci, Sheh Sulejmani nga Gjakova, të cilët përveç se udhëhiqnin teqetë e veta, lanë dorëshkrimet që dokumentojnë për një punë shumë të dobishme të bërë në fushë të historisë së letrave dhe shkrimit shqip në këto troje.

Veprimtaria letrare

Emrat e përmendur janë të njohur si autorë të shumë punimeve në vargje ose të bejteve siç quheshin ato edhe këndoheshin si ilahi nëpër teqetë nga dervishët. Megjithatë nga këta, Abdylmaliq Hilmi Hoxha, apo Sheh Mala, në këtë fushë, do të japë kontribut më madhorë dhe që dallohet si më i talentuari edhe në aspektin cilësor edhe në atë sasior. Aq më tepër, ky në dorëshkrim la edhe punimet që kushtimisht do t’i quajmë prozë, ngase ato në realiotet janë trajtesa filozofiko-mistike në të cilat tentohet shpalimi i dimensionit të brendshëm të shpalljes dhe sygjerimi i gjendjes shpirtërore në të cilën fitohen kënaqësitë e vërteta shpirtërore.
Në shumicën (dihet për 16 sosh) të “Risaleve”, si quhen këto trajtesa, ai përpiqet të shkoqisë anën ezotenike të urdhëresave Kur’anore dhe të traditës gojore të Pejgamberit a.s Prandaj, këto edhe kanë rëndësinë e vet nga aspekti i komentimit të ajeteve Kur’anore dhe haditheve të Muhamedit a.s. Qëndron edhe vlera e tyre padiskutueshme kulturore kombëtare, meqë të gjitha dorëshkrimet ka në gjuhën e popullit të cilit i përkiste, çka dokumenton për shkallën e vetëdijes intelektuale, që e cilësonte Abdylmaliq Hoxhën dhe që kërkonte nga ai angazhimin e sinqert për arsimimin e bashkëkombasve në gjuhën amtare. Abdylmaliq Hoxha, këtë qëllim e thoshte edhe vet:- “Ky fakir, Abdylmaliq Hilmija, këtë azimutine Evradi Alisë, me ju diftue manan shqip vllazënve të dinit për me marr vesh ma kollaj… (Risale “Lutnja e zemrës”) Abdylmaliq Hilmia këtë Risale në gjuhën shqip me bo e nisa edhe emnin mësuesi i ilmit ledyn ja nxhita… (Risale i ilmit ledyn”) etj.
Nga përmbajtja, këto risale janë në tërësi mistike, por trajtimi i problematikës nga pikëpamja e tesavurit, përbëhet gjithnjë duke ecur mbi binarët e ehli sunetit. Këtë e konfirmon qëndrimi i tij ndaj respektimit të normave të sheriatit pa të cilat nuk ka kuptim tarikati, gjë të cilin i përkujton besimtarët, posaqërisht në bejtet e veta.

Realizimi i tehvidit – moto e veprave

Koncept i pastër sheriator i tarikatit të Abdylmaliq Hoxhës, do të haset shpesh, duke dhënë gjykime të drejta për shumë çështje të besimit apo të ngjarjeve dhe personaliteteve nga historia e Islamit. Një ilustrim për këtë është kundërvënia shpifjeve dhe shtrembërimeve të fakteve që bëheshin ndaj autoriteteve më të çmuara Islame (asëhabëve) nga ana e disa “ithtarëve” të Aliut r.a Kështu në “Risale” me titull “Dashni për të dashnin” thotë: …”Naltë të përmendur katër sahabët (hulefai rashidum I.V) një mana kanë. Këta një shtat e një e një shpirt janë. Këta shtati i resuli ekremit janë. Këtë sirr merrni vesh. Kërkoni një qamil që të ju difton këtë sirr, e mos hyni në qufër tue sha vuxhudin e Resul ekremit”
Kjo vërejtje e tij drejtuar më teër atyre pjesëtarëve të tarikateve , që kinse dashurinë ndaj ehlibejtit e shprehin me shpifje kundër njërit apo tjetrit, shokë të Pejgamberit a.s.

Megjithëse ithtarë i përvojës mistike, një rrugë që preferon hakikatin, sahiti i ilmit i të cilit është Aliu r.a. siç pretendon Sheh Mala, ai nuk kërkon përulje dhe bindje rregullave, qoftë të tarikatit apo sheriatit, formalisht pa ditur mananë e tyre. “Çka të diftohet tuaj fiqrue me mushahade, zuhuri i Zotit asht, ti nuk je. Kushdo që besmele bonë pa fiqer e kujdes, e prej kësaj mushahade bohet gafil ai në hakikat besmele nuk ka thon, vetëm me guhë e jo me zemër”. Pra nuk mjafton vetëm vetëm ana formale e ibadetit, por çdo gjë duhet “fiqrue”. “Edhe ne namaz tue u falë, namazin me bo mushahade e me fiqrue. Kijam, ruqu, sexhde isharet asht. Kur të hynë në namaz, ajo punë që punohet e fal i thohet. Ose një njeri që nuk dinë se si me fiqrue këto texhelija, ai në hakikat namaz nuk ka bo”.

E veçanta tjetër e ligjërimit të Sheih Malës është rekomandimi i shpeshtë për të kërkuar njeriun e përsosur, “insani qamil”, njeriu që posedon të gjitha tiparet e njohësit të vërtetë të masazhit hyjnor. Pa ndihmën e insani qamilit nuk ka realizimtë objekcionit të vetëm: konceptimi i drejtë i tehvidit që ka tri dimensione, në të vepruarit (efal), në të dukuri (sifat), dhe esencës (Zat). Menjëerhë pason edhe verejtja e tij se promotor i të triave, ështëv etëm Zoti si vepruas, krijues e burim ivetëm i gjërave dhe fenomeneve. Këtu me del një reagim i tij ndaj spekulimit të panteizmit nga disa përfaqësues mistik: “sikur tajfa, shoqria e bektashive vehten e mbathin si mushahade, pa suluq në tehvid, hallkit hak i thon, e në të këqyme të tyne, hallki vuxhud e pasuni ka. Me këte dije hallkit hak me thon, qyfër asht” (risale “loçka e zemrës”).

Në këtë kujtesë do të ishte e pamundur të prezentohet e tërë gama e mendimeve dhe e pikëpamjeve të sheih Malës, të përmbledhura në shkrime të tij. Këtu vetëm do t’i përmendim disa “Risate”, me dëshirë se gjendet koha kur ato do të zgjojnë kërshirinë e ndonjë studiusi profesional për të bërë ekzaminimin e vatorizmin hkencor të tyre. Sigurisht se trajtesat e sheh Malës paraqesin një pjesë të thesarit tonë kulturoro-fetar, dhe si të atilla meritojnë respektin tonë.

Ja titujt e disa Risaleve: “Fillesa e kitobi ezel”, “Sofra e hazreti Alisë”, “Lulishta e Hibmis qoftë makbuli i Perendisë”, “Bejtullahi hakiki”, “Minderllëku i nuseve të hakikatit” (përshtatja në gjuhën shqipe e Risales “Muradie” të Abdurrahim Fedaiu) etj.

Bejtexhiu më i telentuar ndër ne

Aktualisht, krijimtaria poetike e Hilmi Maliqit, për dallim nga ajo e shkruar në prozë, do të bëhet objekt interesimi qoftë për studiues, qoftë edhe për amatorë të gjerë të fjalës së shkruar shhqipe. Jo vetëm se do të botohen shumica e poezive të tij, (H.Salihu), por bëhet edhe analiza e vlerave gjuthësore të “Divanit” të tij (I. Ajeti). Po të shikojmë kohën dhe hapësirën në të cilën veproi, lirisht mund të thuhet se veprimtaria e tij, është një përpjekje unikale për të parandaluar një katandisje fetare e kulturore që po i kërcënohej shqiptarëve. Duke iu drejtuar “ihvanëve” të vetë, ai në realitet apelon të gjithë ”vllaznit e dinit”, për t’u zgjuar dhe që të njohin të vërtetën:

…Të ton terr asht kjo dynja
Mbrenda suret drit po ka
Mej çu perdet gjithë sa ka

Me kall qirrin me ashk na
Hak dizarin për me pa…

Perdet janë preokupime të përditshme, që formojnë tipin e “ehlidynjas”, që harrojnë detyrime karshi Perëndisë e që “gafleti” i tyre do të shfrytëzohet nga injorantët dhe manipulues të ndryshëm, për t’i shmangur nga rruga e fesë dhe i diturisë. Apeli i sheh Malës është i qartë, por shpesh ai shpreh edhe frustracione, pasi konstaton se punët kanë vajtur largë.

…Hiçnu prej xhehlit ju shok e vëlla
Hakin me marrë vesh na erdhëm në dynja…

Ai nuk ngurron dhe i qet për fushe mashtruesit, tipat të dyzdisur i sheh, apo dervish me një ironi tipike, që kalon në sarkazëm karakteristike:

…Mos këqyr insan shall të zez ja herka
Kqyr e na zgjall zemrën mu dridh si pema
Lejleku rrak, rrak po bonë thonë haxhi baba
Aj hajvan e flliq çabën kaçeb kraba
Ahir zaman asht dexhall rim papa…

Si thamë më lartë, ai e shfaqë zhgënjimin dhe atë e bënë gati përherë në vargje të fundit; në formë qortimi vetës së vet, që sigurisht është edhe në pajtim me mësimet themelore doktrinare të tarikatit melami:

…Maliq nuk je shejh nishani as hoxha
Prej xhahilve konte mërzit fort koxha…

Ishte koha e dekadencës fetare, ndërsa rrethanat politike e sociale në të cilat zhvillohej jeta, do të krijojë terren të përshtatshëm për përhapjen e bestytnive, si një nga shkaqet e mashtrimeve jo vetëm fetare:

…Shashkinllëk shumë e hutim kem mjerët na
Sendin e mirë për keq e shohim aq si na
Sendin e keq mrë po e shohim bahtina
Gjithë të këqija po punojmë pa ja da…

Se gjendja aspak e lakmueshme nuk do të ndryshohet po qe se nuk ndryshohet në kahje pozitive, raporti ndaj nevojës së kuptimit të ekzistencës së njeriut në këtë botë, Hilmi Maliqi e konfirmon në bejtet e veta, duke kërkuar që secili fenomen të shikohet me “mana”. Nevoja e mejtimit racional për të gjitha dukuritë e jashtme objektive, por edhe ato subjektive, është kusht për hapjen e shtegut drejt zbulimit të së vërteës së pranisë kudo të Krijuesit:

…Hiçu prej gafletit more vëlla
Këqyri syretet me mana

Përndryshe jeta me sfidat e shumta hutojnë individin dhe këtu pason vëretjaj e tij:

…Kjo dynjaja shkallë po ka
Gjithë i cilli me hyp ka
Pa u rxue çfarë ska…

Konsekuent ndaj stilit të tij, ai edhe këtu si në çdo fund të vargut të vet, i drejtohet vedit:

…Hiçu shkallëve Hilmija
Ndaç me dek me shum sefa
Hiçu shirqit mos me ra
Cop e cop bahesh shybhe ska…

Për dallim nga mënyra e të shprehurit në trajtesa mistike, ai komunikon drejtëpërdrejt në vargje kuptueshëm, çiltërt, që ka tone vrojtuese, shpesh edhe përqeshëse, ishte pjesërisht; forma e të shprehurit, të cilën e praktikonte edhe gjatë punës me pasues të vet. Indiferenca karshi deformimeve fetare që ishin rezultat i veprimtarisë së persoanve të dyshimtë dhe si pasojë e analfabetizmit të popullit, e brengoste mjaft sheh Malën. Në shumë bejte, ai do t’u kthehet këtyre preokupimeve, duke thumbuar dukuri dhe individë të caktuar, si shkaktarë dhe bartës të tyre.

…Mere vesh ti çka je ardhun në xhihan
Mos ri lidhun ti në grazhd si hajvan
Bon tefekyr ku jem ardhun e ku jem kon
Mos vikat krev nëpër shpija si çuran…
Ose:
…Dervish s’bohesh me këndue disa esma
Tesbih me gishta fajde ska…

…Me dyzdys syretin dobi nuk ka
Qirin me larue ç’bon ej budalla…
Qiriu mu djeg, dirtë me bo shartin e ka…

Sot, kur diskutohet për fenomenin e tarikateve ndër ne, zakonisht niset nga një paragjykim që prodhon një koukludim, i cili thotë se në veprimtarinë e tarikateve ka devijime të shumta, madje ka aso sjellje që haptas bien ndesh me normat themelore të sheriatit islam. Vërtetë praktika e shumë dervishëve në një farë mënyre, argumentojnë këto opinione, por në këto raste, kemi të bëjmë me manifestimin e pseudoshkencës së tesavufit që nuk ka asgjë të përbashkët me parime të dretja të misticizmit islam.

Për tendencat joislame, që shfaqeshin në besime dhe sjellje te pjesëtarë të tarikateve, ishte i vetëdijshëm edhe Hilmi Maliqi, dhe për këtë ai përkujton:

..Sheriat e tarikat,
Marifet e hakikat
Me i dit si farz reqat
Katër dyr me i bo ispat
Fjala shejtit sheriat
Puna tina tarikaat
Hali ti o hakikat
Me dit vehten marifet
Me pesë sharte o dera parë
Ziqri daim dyta farë
Ashtu fenaja treti qar
Vehteën me dit asht katar
Katër dyr ti paa i dit
Hakikatin s’mun me dit
Në terr jesish hiç pa dritë
Ku ki hakin ti me xhet
Kur s’digjonë Hibnin ça flet…

Në shërbim të popullit

Reflekset e shprehura gjerë tani, për veprimtarinë e Hilmi Maliqit, kishin për qëllim që të pasqyronin dhe të ndriçonin përpjekjet e tij në fushën e krijimtarisë letrare dhe fetare. Natyrisht, këtu u dha vetëm aqë sa menduam se duhet të jepet në shkrimet e tilla me vërejtje se portretimi i figurës së tij prej arsimuesi i iluministi, nuk është i plotë, në qoftë se nuk jepen disa aspekte për qëndimin e tij mbi shqetësime të përditshme nga jeta e bashkëqytetarëve. Jemi në kohën pas luftërave ballkanike, në vitet kur fillon fushata e kolonizimit të këtyre trevave. Në këto rrethana, te sheh Mala, vinin qytetarë të çajnë hallin dhe të dëgjojnë këshilla se ç’duhet bërë:të durojnë padrejtësitë që i bëheshin popullit, apo të marrin rrugën e mërgimit në vendet e huaja.
Edhe këtu qëndrimin e kishte të drejtë e në përputhje me misionin e udhëheqësit të fesë dhe të popullit: vendlindjen nuk duhet lëshuar dhe thoshte: “ Nëse je i shtrënguar, të ndashë shtëpinë për gjysmë me kolonë, e asesi ta braktisësh atë”!
Gëzonte respekt në popull. Në raste të keqtrajtimeve nga ana e organeve shtetërore në kohën e pushtetit turk dhe më vonë të atij serbian, mbronte popullin. Tregohet rasti kur ai i printe rubimit protestues të qytetarëve të Rahovecit, e shkas ishte një aksident që provokuan ushtarët turq, me ç’rast u dogj në xhami.

Mirëpo, veprimtaria e tij kombëtare konsiston në angazhimin dhe në punën e palodhshme që të ngallë tek besimtarët shqiptarë, ndjenjën për dashurinë ndaj së vërtetës absolute që sigurisht është parakusht për fuqizimin e çdo ndërgjegje, pra edhe asaj kombëtare.

Nga Divani i Hilmi Maliqit

…Tok e qill me pa insani sa hyner
Hajvanati kaçe shohin ej i mjer
Kush e zahir në tok e në çill bon feqer
Ibrahim mil-let në kofsh ti bon sejr
Zotin me gjet lype ti hem nji rehber
Ta bon tarif zoti zahir s’ka qeter
Din me shkue kau në mulli edhe në arë
Daju pej tij shko tu Zoti udha mbar
Me sy të ballit me hajvan je barabr
Se syt e zemrës qeli, mos ri si gomar

A po ndigoni turk e vlla
Me fol bejte s’kam sevda
Terri madh fart na ka ra
Çoni durt gjith të bojm dua
Zoti na i hijek kto bela
Nji her turku drit me pa
Ton hajratet na kan ra
Dert nuk kemi mjerët na
Terr në zemër na ka ra
Dro prej Zotit kurkush s’ka
Erdh kolera Srbija
Naj hoç haku shejtnija
Opet në mend nuk na ra
Lypim fursat për serma

Neve na thon melami
Pluhnin zemrës kemi fshi
Skemi herk as anteri
Për udhë të Hakit jemi shkri
Nuk dim teqe as xhami
Në Kudsi Sherif jemi hi
Ihram të qabes kemi vesh
Perkat tona kemi desh
Kët sirr kurkush se merr vesh
Pej dynjas krejt pa u desh…

Lexuesve të Forumit, po e prezentoj benjtexhiun Shaip Zurnaxhiu, apo ndryshe i njohur si Mulla Shaipi, guximin e tij të skajshëm (duke pasë për bazë se ishte predikues), ngase nëse kthehemi në retrospektivë në kohën kur ai ka jetuar e vepruar, nëse vlerësojmë realisht nivelin e vetëdijes sonë kombëtare të atëhershme dhe shkallën e arsimimit, kur ai shkroi këtë poezi të kushtuar dashnisë - dashurisë, lirisht mund të konstatojmë se ai ka qenë i zhveshur nga paragjykimet dhe i pregatitur për një luftë të mundshme e të pakompromis me masën, sigurisht për hirë të prosperitetit dhe afirmimit të vlerave civilizuese, si popujt që ishin shumë para neve.


SHAIP ZURNAXHIU
(Mulla Shaipi)

U lind më 1884 në katundin Mamushë e më pastaj u shpërngul në Rahovec, ku edhe jetoi e veproi. Vdiq më 1951.

Ishte nxënësi i sheh Malës (Abdylmaliq Hoxhës) të Rahovecit. Ashtu si edhe mësesi i tij, i takonte rendit të dervishëve melami. Si shumë të tjerë u ndikua dhe u frimëzua nga mësuesi i tij.

Ka shkruar në tri gjuhë: në shqipe, në turqishte dhe në sllavishten e Rahovcit. Për të tri gjuhët, ka përdorur alfabetin arab. Opusi letrar i Shaip Zurnaxhiut përfshin: 17 vjersha në gjuhë shqipe, 20 në turqishte, dhe 5 në sllavishte.

D A S H N I S Ë

Ftyrën tonde si ta pashë
Mu’ m’kaploi dashnija;
Z’dij ça boj, z’dij unë thash -
Mu’ m’hutoi dashnija.

N’dash zin besë, n’dash zin lojë,
Si ta banë njerëzija,
Un’ pa ty nuk di ça boj -
Ça m’duhet gjallnija.

Si t’kam pa t’paren ditë
Ti për zemër m’u ke ngjitë,
M’dush a s’dush unë s’du me dijtë,
Mu’ m’gufon dashnija.
.................................................. .........
T’isha mbret un’ zine besë,
Krejt dynjanë për ty e shes,
Për me t’rrogu’ deri t’des,
Mu’ m’gashnoi dashnija.
.................................................. .......


Due me t’dashtë me zemër plot,
Z’due me dijtë pse derdhi lot,
Due me kajtë un’ per gjith mot -
Mu’ m’gushlloi dashnija
.................................................. .......

Po m’gufon zemra m’ u mbush,
Dertin tem s’ma di kurkush,
S’mun e mshefa, m’duel per fush -
Mu’ m’mashtroi dashnija.

DERVISH SALIHU

Dervish Salihu (Salih Muçaj) u lind në Lubizhdë të Hasit (sot Lugishtë), më 1820. Një kohë të gjatë ka jetuar në Rahovec.

Që në moshën shumë të re, bashkë me të jatin Fejzë, vjen në Rahovec dhe punon si bukëpjekës në furrën e Shehëve. Pasi ishte shumë afër me teqen e Sheh Sylejmanit – tarikati Elveti, me kontaktet e përditshme, ai u impresionua dhe u lidh me tërë qenien e vet në marrjen e mësimeve mistike, e në anën tjetër ai edhe kishte një talent të jashtëzakonshëm në thurrjen e bejteve.

Po ashtu në mesin e krijuesve rahovecas, e prezentojmë këtë krijues, sepse bejtet (ilahitë) e tija, edhe sot e kësaj dite, këndohen gjatë zikrit në të gjitha teqet e Rahovecit, dhe në çdo takim të rendit të dervishëve.

Supozohet se Dervish Salihu ka vdekur (ndërruar jetë) më 1891.

MOS E BON VEHTEN GJITHKUSH

Hej dynja dynjaja shkret
Për mymin koke izjet,
Se shka boj s’e di as vet –
Medet ja pir hyrmet ja sheh.

Shumë u dogja unë me derte,
Ymri me shkoj me myhnete,
Si t’ja bojmë hallin k’saj jete –
Medet ja pir hyrmet ja sheh.

Mos e bon vehten gjithkush
Me hyp n’kumell me lyp rrush,
Se te sheh te flet dikush.
Medet ja pir hyrmet ja sheh.


Mos e bon veten hiraç
Se shehi për ne nuk asht miftaq,
Qite shpirtin telall haraq,
Medet ja pir hyrmet ja sheh.

Hej Salih shka je harlisë
Me kto fjalë që po i flet halisë,
A mos je nokta Alis –
Medet ja pir hyrmet ja sheh.
Sahi je nokta Alis
Medet ja pir dermon ja sheh.

KJO DYNJA KËRKUJT S’I MET

Eni vllazen muhabet
Kjo dynja kërkujt s’i met.
Ruju vlla mos ban qeder
Se nuk she dritë e jet në terr.

Amon vllazen kam rixha,
Nermje veti mos me u da.
Se para shehit kur jam ra
Hasretllak ner dervish nuk ka.

Mos bon nej vlla me zahir
Se te prek te nguc ne pir.
Menja tine nuk ja mrrinë,
S’ka marr vesh ai gjo pir sirr.

Neve haki na u bo sirr
Sall qi kem fort të kqi,
E për t’mirin nuk asht sirr
Para sysh daim ai kqyr.

Pasha sytë që i kam në ball
Se kam temin un ket mall,
Per pa izë sun ta boj ikrar
Se më del mue naj fjalë.