Lutja e Dëshprueme - nga Ernest Koliqi

Me Dt. 15 janar u mbushen plot 28 vjet nga humbja e
prof. Ernest Koliqit, ketij dijetari te shquar shqiptar. Me kete rast po ve nje
poezi te tijen te marre nga

Lutja e
Dëshprueme



Ju qi keqas t’vorrosun keq
flêni nder murrâna
mbi shpate t’pjerrta a n’pyje, n’breg deti ase n’breg
lumi,
deshmor‘, q’êmën t’lavdishem keni thadrue n’gojdhâna,
nën dhé me
gjak t’uej t’rîmun idhnín nuk u a shuen gjumi.

Ju qi n’vorre t’vetmueme
keq flêni e nuk pushoni
e as deka varrz e shtatit nuk thau as nuk u a
mbylli,
qi éshtnat vrik ju dridhen kur del nji zâ nga pylli,
a kur nji
zhapllim‘ hapash përbrî murân’s ndëgjoni,

ju qi n’mesime fisnike
t’lahutës jeni rritun,
ju qi burrnín jetike e patët si mësuese,
ju qi
lirín kreshnike zgjedh‘ e kishi per nuse,
ju qi n’mprojen e nderit botën keni
çuditun,

sot n’murrâna t’harrueme kërkoni kot pushim:
ju qi epopé
t’panjoftun shkruet me gjakun e kuq,
plot vrumulisje n’eshtna rrini tue bluem
idhnimin,
fatosa orzez, për flîjen e jetës q’u shkoi huq.

U rrzuet tue
rrokun armën dhe rrzue me jue fisi;
ato q’atdheut i kjené ndër mote gardh
çeliku,
porzmat vigâne t’ueja, jo, nuk i mposhti anmiku
por mâma e fatit,
mâma qi befas mbi né krisi.

N’heshtim t’natës shqiptare s’ndëgjihet kund
zâ njerit,
prân‘ votres s’fikun nânat n’vaj nuk e njomin bukën,
por me sy
t’papërlotun plot shkndija mnije, strukën
tue prit‘ furín ahmarrse qi t’thej‘
t’prîmunt e mnerit.

Jo váj por gjâm e ahté prej pyjesh sjell
jehona,
zhumhura e rrebtë e lumit kushtrim zâ-mbytun ngjanë,
shpirtnat
errson e ballet vrugon, ndiell mort zezona
q’atdheut palcet gjallnuese mâ
t’mshefta po i a thanë.

O Perëndí, na tokën pranuem qi Ti na
fale,
n’tê tash tridhet‘ qindavjeta na u end e ndershme jet,
jetuem m’kto
troje t’vobta, n’kto brigje t’thata e t’shkreta,
ngujve larg botës tjetër tue
ruejtun dhên mbi male.

Me mzi strehueme trupin nga shiu e brshni e
marrdha,
n’kasolle e stane t’brishta qi shpërthejshin duhínat,
pa dijt‘
qejfet e holla, pa dijt‘ ç’janë miradinat,
pa njoft‘ doket e lmueta të
kombeve fatbardha.

E, pra, t’ushqyem n’kto gryka me bukë kollomoqe
Qi
e zbutshin n’új të kronit, s’lypshim kurrgjâ mâ shum,
sepse bylmet na kishin
nji lirí t’thjsht‘, t’pashoqe,
qi me hiret e veta na e bânte gjakun
t’lum.

Nânat me qumsht‘ të pastër andjen n’shpírt t’on‘ dikojshin
Me
fluturue si shqipe në qiell t’nderit shqiptar,
n’flak t’dokeve m’u kndellun e
n’zjarrm t’buzmit bujar,
qi kobin e zvetnimit nga votra na e
largojshin.

O Perendí, ndër shekuj ûja buzën na e zverdhi,
shpesh u
errem pa hângër bukën m’e ruejt‘ për fmín
e mitun q’ish n’e rritun, por n’qe
‘i mik né shpín
na msyni, ia vûm para at buk mikut kur erdhi.

Pse
kshtu na e randon jetën me dhunë e me krajata?
Lírin e dy gisht nderi n’shtek
t’ballit: s’kishim tjetër:
kto dy të mira zbritshin vobeksín t’on‘ të
vjetër.
Po pse, o i Lumi i Qiellvet, na i rrmbeve kto dhurata?

Shume e bukur kjo poezi, Eni ! Sidomos keto dy strofat e fundit.....

O
Perendí, ndër shekuj ûja buzën na e zverdhi,
shpesh u errem pa hângër bukën
m’e ruejt‘ për fmín
e mitun q’ish n’e rritun, por n’qe ‘i mik né shpín
na
msyni, ia vûm para at buk mikut kur erdhi.

Pse kshtu na e randon jetën me
dhunë e me krajata?
Lírin e dy gisht nderi n’shtek t’ballit: s’kishim
tjetër:
kto dy të mira zbritshin vobeksín t’on‘ të vjetër.
Po pse, o i
Lumi i Qiellvet, na i rrmbeve kto dhurata?

RD


------

Rrënjët
lëvizin



- në 100-vjetorin e lindjes së shkrimtarit Ernest Koliqi
-

Një shekull më parë, më 1903, pikërisht më 20 Maj, në muajin e bukur,
kur harlisen bashkë rreze e petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet
edhe ajo më fatalja, puthja e Judës, kur Shqipëria po përgatitej të ribëhej,
lindi në Shkodrën mahnitëse shkrimtari Ernest Koliqi, themelues i tregimit tonë
modern, ndërkohë dhe poet, romancier, eseist, përkthyes, gazetar, madje dhe
dramaturg, gjithsesi dhe veprimtar i shquar në fushën e politikës, të kulturës
së politikës dhe të politikës së kulturës, gjithmonë kombëtare, të gjysmës së
parë të shekullit XX.

Njeri me dije të gjera, vizionar, mbartës i
traditës mbi shpinë, i parakes, teksa me duar mbrunte risitë, modernen, stilist
i zoti, qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla
mjeksore maleve të Veriut, krijues imazhesh dhe portretesh, më shumë
shpirtërorë, njohës i konflikteve të brendshme dhe sociale, i filozofisë së
tyre, i brengave, i muzgut dhe dritës, i rrugëve njerëzore e sidomos i rrugëve
të Shkodrës, që e deshte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së
vet…

Adoleshent familja e çon të studiojë në një kolegj të Bergamos në
Itali, kthehet në Shkodër, bëhet mik me më të kulturuarit e qytetit, organizohet
nëpër shoqata, emigron në Jugosllavi, kthehet sërish sëbashku me librin e tij me
novela "Hija e maleve", punon si mësues në Vlorë, prapë në Shkodër, ndikon te
Migjeni e më pas shkon në universitetin e Padovas, laureohet për letërsi, mbron
Diplomën me tezën "Epika popullore shqiptare", gjë që entuzizmon albanalogët më
të shquar të kohës, boton libra të tjerë, poezi, përkthen më të
mëdhenjtë.

Më 1939 emërohet Ministër Arsimi në Tiranë dhe në të njëjtën
kohë Superior i Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Romës. Themelon
gazeta, organizon kongrese kulturore, institute, bashkëpunon me Merlikën,
Gurakuqin, Fishtën, Asdrenin, Mjedën, Ali Asllanin, Lasgushin, Logorecin, Toton,
Kokoshin, etj. dhe është i pari që arsimin shqiptar e çon instutucionalisht në
Kosovë, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të
mesme atje, më 1941 (kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunista, me
ndihmën jugosllave sapo kishin krijuar një parti, e cila do ta braktiste Kosovën
dhe do të rrënonte shumë nga çështja jonë kombëtare).

Mbarimi i luftës do
ta zërë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur rrugët e kthimit në
atdhe për jetë. Diktatura do të ndalonte dhe veprën e tij, madje dhe do ta
shpallte armiqësore.

Edhe gjatë mërgimit të tij politik, Koliqi nuk do të
rreshtë së punuari. Themelon revista, bashkon diasporën, bashkëpunon me të
arratisurin tjetër, me poetin Martin Camaj, me arbëreshët, me Xhuzepe
Gradilonen, shkruan poema, romane, udhëton për në SHBA, harton antologjira të
poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe,
në bregun tjetër të mallit dhe vdes papritur në dhjetor të 1975, në Romë. Ende
atje prehen eshtrat e tij, në varrezat e mëdha, ku është dhe poeti Persi Bishi
Shelli.

Nëse sot janë bërë të njohura pothuaj të gjitha librat e Ernest
Koliqit, fale dhe Shtëpisë Botuese "Camaj-Pipa" në vendlindjen e tij, pak, fare
pak flitet për rëndësinë e tyre letrare e kulturore si dhe të vetë autorit, që
më shumë komplotohet me harrim e mosmirënjohje zyrtare.



Dua të
kujtoj, më pak të kujtuarën sot, dramën e çuditëshme, profetiken, të Ernest
Koliqit, "Rrajët lëvizin", e vogël dhe e madhe njëkohësisht, sa delikate po aq
dhe epike, simfoni e vërtetë, klasike dhe avanguardiste, sintetike dhe me një
jehonë polifonike, e dhëmbshme dhe meditative, ku jo vetëm njeriu, por dhe koha
gjen vetveten. Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që në mënyrë gjeniale
parashikoi rënien e perandorisë komuniste. Drama "Rrënjët Lëvizin" u shkrua në
Romë, por ngjarja ndodh në Shkodrën e tij, në vitet ’70, kur këtu diktatura
ishte në kulmin e mesnatës së saj, ndërsa autori si një orakull përndjell
vdekjen e diktaturës dhe rilindjen e Shqipërisë. Parashikimi ka një ekzaktësi
mahnitëse, jo si kohë, por si hapësirë shpirti. Ndërsa shkrimtari anglez Zhorzh
Oruelli shkroi romanin fantastik "Tetëdhjetë e katra" për komunizmin, Koliqi si
një AntiOruell, ose "Oruell pozitiv", me dramën e vet, ku rinisin të kumbojnë
magjishëm këmbanat në të vetmin vend ateist në botë, rrëfen triumfin e ardhshëm
të një shoqërie, në të cilën pas shtypjes nuk ka hakmarrje, por fisnikëri
sipërane.

Është hera e parë që kjo dramë botohet e plotë në atdheun e
Shkrimtarit.

Visar Zhiti



Vetjet



Shuku,
mësim-dhanës (28 vjetsh)

Ndreka, ish-tregtar (66 vjetsh)

Iza (24
vjetshe)

Roza, e shoqja e Shukut (25 vjetshe)

Ganxhja, e shoqja e
Ndrekës (26 vjetshe)

Lina, e motra e Rozës, nzanëse (17
vjetshe)

Në Shkodër, me 197....



(Nji odë buke, e gjanë, në
nji shtëpi të vjetër zotnijsh. Mure prej shum kohe së palyeme. Nji tryezë e
thjeshtë katranëshe në mjedis rrethue me ndejse të zhgatrrueme të ndryshme njana
prej tjetrës. Në fund të dhomës dy dritore të mëdhaja qi biejnë kah rruga. Në
perden e mbajtë, në skaj kah fundi, një derë qi qet n’odë të zjarrmit, madej një
kanapeh mbulue me pelhurë të zgjedhur, tshti e repun dh’e zverdhkatë në ngjyrë.
N’anën e djathtë nji derë qi qet në shenashin. Edhe pse s’mungon dlirsija,
ambjeti ep nji përshtypje së lanumi mbas dore. Shifet menjiherë se dikur ajo
banesë shkelqente me orendi të begatëshme e dallohej për mbajtje të kujdesshëme.
Asht mëngjesi i një dite së dielle vjeshte).



LINA (tue hy nga
dera e shenashinit, veshë me petka shetije, përshëndetë Rozën qi del me dy broka
plot me uj nga dera e odës së zjarrmit) Nadja e mirë!

ROZA Sa heret kenke
çue! Mirë se vjen!

LINA Mesha në Shkollë të Murgeshavet thohet në shtatë.
Mbaroi e këtheva këtu. Erdha me pa si keni ndjehë e me të marrë me da;ë në Fushë
të Qelës.

ROZA Ka kohë. Nuk do të jet sahati ma tepër se tetë e gjysë.
Shetija fillon mbas Meshës s’orës njimbëdhetë të Fretnevet. Po i çoj ujin m’u la
Shukut e po vij. Si asht nana?

LINA Mirë. I kanë pushue dhimbat n’ijë.
Shuku si po asht?

ROZA Me shëndet mirë, por, si gjithmonë, i habitun mbas
trilleve të veta. Lexon, merr shënime e çohet e shetitë nëpër odë. duhet me ia
përsritë disa heresh fjalën para se t’a marrin vesht: kaq përqëndrohet në
mendime...

LINA Pregatitë ndoj vepër të re, sigurisht.

ROZA Shka
me kenë! Humbë kohën kot. Kur s’mujt me nxjerrë gja në dritë sa ishin.... ata,
sot duhet t’a kuptojë se puna e shkrimeve të tija ka marrë fund. Mue më ban me
plasë. Në vend me ia vu menden si e si me e përmirsue kët gjendjen t’onë dhe m’u
vu për fije si shokët, qi pra s’e lanë kurrkund zotsin e tij, bieret mbas
andrrave. Jam në hall të madh. Linë!

LINA Shuki asht i zoti. Heret a vonë
ka me i a dalë m’u rradhitë ndër shkrimtarë në shej e me kenë i çmuem si
meriton.

ROZA Prit gomar sa të dalë tërfoja! S’kam besim në zotsin e tij.
Ka mbetë mbrapa shokve. Mandej... (me za t’ulët) kujton ti se e lanë... këta të
sotshmit me çue krye si shkrimtar? Rrehet kot. Por.... më len t’i a çoj ujin m’u
la. Mos u mërzit. Qe, erdha! (Del kah shenashini).

GANXHIJA (hyn nga e
djathta) Nadja e mirë Linë. S’ashtë nevoja me të pyetë si je pse po shof se ke
ndjehe si molla në gem. Kaq herët, sot?

LINA Jam kenë në Mesh te
Murgeshat.

GANXHIJA Ty të ndihmoftë. Edhe unë aty kjeçë në meshë, por
ishem në fund të kishës e s’të kam pa. Ke pasë fat, moj bi, m’u rritë në hir të
Zo’it e me marrë mësime të mbara ndër Murgesha. Mjrisht ka gjind qi, qyshë se
kanë le, nuk e kanë pa kishën me sy dhe nuk njofin ngushullimin e madh
t’uratës....

LINA Si ime-motër, për shembull, as? Mos i ven faj, Ganxhe.
Ka thithë mendimet e... atyne. Nuk asht zemër – keqe, por koha e përparëshme ka
lanë gjurmë të forta në të.

GANXHIJA Ajo qi nuk më pëlqen, lum Lina, asht
se jote-motër nuk i mban për vete mendimet qi ka, por mundohet me i a rrasë në
tru edhe tjervet. Qe, tuk asht zotni Shuku: ai nuk i a thotë të bindun se asht e
mirë e e drejtë. E, pra, kisha me thanë se atij i përket ma tepër me u dalë zot
mendimeve t’atyre....

LINA Unë nuk jam fort e rrahun në këto çashtje.
Por... me shka kuptoj unë, Ganxhe locja, Shuku ka mendime krejt të veta qi janë
bukur larg prej parimeve t’atyne pa kenë, merret vesh, kurrkund afër me t’onat;
me këto të sotmet, due me thënë...

NDREKA (tue hy nga e djathta_ Mirë se
të gje, zojshë.

LINA Mos më thirrni zojushë, zotni Ndrekë.
Unë...

NDREKA Don ndoshta me të thirrë shoqe? Fjalët shok e shoqe i urrej
edhe i kam qitë, sa për vete, jashtë përdorimit.

LINA Më thirrni
Linë.

GANXHIJA (të shojt) Edhe ti ke nisë m’u ba i mërzitshëm. Lene rahat
vajzën qi kurr s’t’a ka këthye fjalën.

NDREKA Ke arsye. Lina s’asht
si...

GANXHIJA Leni fjalët boshe, po të tham. Po shkoj me ju pjekë nji
kafe. E kam xhezën në zjarrm. (Del kah oda e zjarmit).

NDREKA (tue u ulë
ndejun në kanapeh) O Zot i lum, kjosh levdue qi premtove me më falë nji pleqni
të rahatshëme! E din, Linë, sa vuejshem kur ishin ata. Sidomos të diellavet. Nuk
u dallote e diellja prej ditve tjera. Qe, ndëgjo. Po biejnë kumbonët e Kiëshës
së Madhe. Aman, mos prito, çolma dritoren. Due me ndëgjue kumbonët. (Lina hapë
xhamat e dritares). A ka lezet ma të madh? Me gëzue lirisht të diellen; me shkue
në Meshë të madhe, ashtu si përpara. Ti je e re dhe s’merrshe gja vesh kur ishin
ata. Por ne na e kanë terratisë jetën. Kishim lakmi ata qi dishin. A merr vesht?
I njehshim të lum ata qi përsiellshim ndër Rmaj... me i shti në dhe!

LINA
Unë s’mabaj mend mirë’ po, vërte, të ramit e kumbonvet ishte asokohe i
ndaluem?

NDREKA Rrebtësisht.

GANXHIJA (tue hy me do filxhana në
nji tabake) Urdhëroni, pra.

NDREKA Të lumët dora, grue. Prej erës
kuptohet se na ke pjekë nji kafe tarrnake.

LINA (Ganxhes) Njimend pak e
kush din me pjekë kafe si ti.

NDREKA Duket gja e kollajtë, përkundrazi
don shum marifet. Ah. s’ka ma gja të kandëshme se me pi kafe tue ndëgjue
kumbonët qi bijnë e tue mendua se "ata" nuk na rrijnë ma përsipër me na marrë
frymën. Lirija, lirija, s’ka të paguem në kët botë.

ROZA (tue hy ka
ndëgjue fjalët e Ndrekës) Liri kallpe... Vetam mendelehti nuk kujtohet se
priftnija i a futë shpirtin njerzis në nji burg gënjeshtrash lara lara. Nuk asht
liri ajo qi pa u kujtue të ban me ndjekë vijën e caktueme prej priftënvet dhe
prej qeverritarve të cilët tjetër mendim s’kanë veç me shfrytëzue vogjëlin e
shkretë.

LINA Pash fen, pse nuk shikon punën t’ande!

NDREKA Lene
të turfullojë.... Fjalët e saja nuk m’a prishin lezetin e kësaj së dielle plot
kumbonë. Kumbomnët s’i bajnë dam kujt. Kjo pëlqente krizmën e batareve qi vinte
prej Zallit të Kirirt kur u pushkatojshin njuerëzit ma të ndershëm të vendit
tonë. Tashti angthi u zhdavarit... Ah. kjo muzikë e kumbonve t’a zgjanon
shpirtin.

ROZA E besoj: tash qi këthyem prap në Mesjetë...

NDREKA
Këthyem në jetë te mbarë e të lume!

GANXHIJA Po ti, more, pse e gërget?
Lene në punë të saj. Ajo asht rritë me ato mendime.

LINa (qi ka qitë
kryet kah rruga prej dritores së hapun) Gra, eni e shifni. Në krye të rrugacës
asht ndalë nji zojë e huej... Se ç’petk qi ka!.... s’ka si bahet ma i bukur... e
i rri mbrekulli në shtat.... Qe, ka ndalë diken e dishka po e pyetë tue ba shej
me dorë kah kjo rrugacë....

(Roza e Ganxhja shpejtojnë me dalë në
dritore).

GANXHIJA Kush do të jet, vall? Po hyn në rrugacë t’onë. Po
afrohet këtej...

ROZA E veshun vërte në mënyrë të përsosun.... Sa t’encun
të zhdërvjellët... Shifet se nuk e topitë halli i jetës si ne të
shkretave.

LINA Zojë e randë duket me kenë....

ROZA Po ndalet para
derës s’oborrit t’onë...

GANXHIJA Jeee... Po kjo shka lypë te
na?

(bjen trakllojca e derës s’oborrit: i ndëgjohet krizma nepërmjet
derës së shenashinit)

ROZA Tham se e kanë drejtue
gabim...

GANXHIJA (tue dalë me shkue e me çelë derën e oborrit) Në kjoftë
e huej si do të merrem vesht unë me te?

NDREKA (pa u tundë prej
kanapehit, tue mbështjellë një cingare në kuti të duhanit) Më thirr mue. Unë
italishten e dij....

ROZA (si në tallje) E po foli rusisht, jam këtu
unë!

NDREKA S’ka me kenë nevoja as për ty as për mue. Ka gabue derë, po
kjo se kërkon ndokend. Këtu te na s’ka kush punë me të huej... Shko, Linë, të
paça, e shif kush asht ajo grue e si po i shkon puna Ganxhes me te.... (Lina del
kah e djthta).

NDREKA Shum të huej kanë fillue me ardhë. I ka dalë nami
vendit t’onë e, tash si udhëtohet pa pengime, shum kend ngucë kureshti m’e
shetitë fun e maje.

ROZA Në kët shtëpi gjysë të rrenueme s’ka kush shka
me pa...

NDREKA Eeeh.... Dukur kjo shtëpi ka kenë nji ndër ma të mirat e
Shkodrës...

ROZA E sot asht çerdhe mijsh. Të mjerët na qi jemi të dënuem
me jetue këtu mbrendë.

NDREKA (tue mos u vu vesh fjalëve të saja, vazhdon
si të flike me vete) Shtëpija e Sinadinvet, zotnij zemërbardhë.

ROZA
Pasanikë qi jetuen të kërtylun me miradina në shpinë të popullit t’unshëm.
Mandej nji prej tyne a më bahet a ishte i dam me gisht si njeri me idena
antipopullore?

NDREKA Thue për Pjerin Sinadinin, shkrimtar?

ROZA
(tue hy turravrap pa frymë) E dini se kush asht? E zoja e shtëpis!

NDREKA
(tue broftë në kambë) Kush? Kush, thae?

LINA E zoja e kësaj shtëpije,
pra! Ka ardhë prej Italije. Po shetitë oborrin me Ganxhen.

NDREKA A ka se
si? E ka marrë mirë vesh Ganxhja?

LINA Po, po ajo flet shqip si na. Asht
bijë Sinadinësh; a u thoshin kështu rponarëvet të kësaj shtëpje?

NDREKA
Ashtu. Po pse ka ardhë?

LINA S’dij. Unë porsa u paraqita me te e ngava
këtu me ju kallzue.

ROZA (me za idhnak Ndrekës) shif: unë të kam pague
qiran për nji vjet e, t’a dijsh mirë:para Shën gjergjit nuk los prej klëndej
edhe me ardhë të gjithë Sinadinët e dekun e të gjallë...

LINA Para se me
thanë ashtu, preit me marrë vesh si po merr zhvillim puna.

NDREKa (Linës)
A të tha Ganxhja me më ba za mue?

LINA Jo; por, ,ësi i a pash gjasën, ajo
tash po njitet këtu nalt.

NDREKA Si t’u duk?

LINA S’ka si bahet ma
e njerzishme. Si cërcerrim bylbyli e ka zanin. Nji buzqeshje e ambël i a ndritë
fytyrën kur flet.

NDREKA Kjo nuk u donte!

ROZA Shka nuk u
donte?

NDREKA Ardhja e kësaj – deh?

LINA Po kush asht kjo, zotni
Ndrekë? Bash e zoja e shtëpis?

NDREKA Kjo – a? Mbas hamendjes asht e bija
e Pjerin Sinadinit.

ROZA T’atij shkrimtarit me mendime
prapanike?!

NDREKA (tue mos i vu vesh Rozës flet me Linën) Pjerin
Sinadini – unë e kam njoftë – ka kenë njeri me idena të vjefshme, nisjatuer i
palodhëshëm veprimesh të mbara, shkruente ndër fletore, qitte libra, ka pasë nji
rreth të gjanë miqësh qi e dojshin me shpirt, por edhe shum anmiq qi e
mënjijshin....

ROZA Njerzit e këqij janë të mënim....

NDREKA Ai
s’i ka ba keq kuj. Disave, prej atyne qi e mënishin, u kish ba nderna e çfarë
ndernash....

LINA Po kjo zoja kush asht?

NDREKA Sigurisht e bija,
qi ka trashigue pasunin e tij.

LINA Po vjen! Qe, i ndëgjohet zani. Janë
në shenashin me Ganxhen.

ROZA Unë s’due t’a shof.

LINA Ti rri, he
mos pritsh. Të shofim shka thotë e shka ka ardhë ma ba....

IZA (tue hy e
përsjellun prej Ganxhes, me njerzi të spikatun) Mirë se u gjej!

NDREKA
Mirë se të bjen Zoti! Unë jam Ndrekë Beitoja, kujdestar i kësaj
shtëpije....

IZA Më falni qi po u trazoj, zotni Beltoja. Deshta me pa,
mbasi më qiti rasa me ardhë në Shkodër, shtëpin e prindve të mij.

NDREKA
Jeni e bija e zotni Pjerinit, atëherë?

IZA Po.

NDREKA E kam njoftë
babën e juej.

IZA (me sy qi i ndrisin papritmas prej gëzimit)
Vërtetë?

NDREKA Po kush nuk e njifte? Asht përpjekë shum për kët qytetin
t’onë.

IZA Shkodrën e ka dashtë me shpirt. Ka dekë me zemër të plasun
prej mallit të saj. Më flitte gjithmonë për Shkodër, për Shqipni, për kët
shtëpi.... (Shikon rreth e rrotull me nji hije mallëngjimi në fytyrë) Kjo asht
oda e bukës.... Aty në skaj dikur ishte nji poltronë ku rrinte gjyshi.... Këndej
duhet të jet oda e zjarrmit. A kam lejën t’a shof?

NDREKA Kjo asht
shtëpija e juej, zojë... Urdhnoni: po ju përsjellim (bashkë me Ganxhen shoqnon
Izën dalë kah e mbajta).

LINA Sa grue e hijshme dh’e
njerzishme.

ROZA Kështu e kanë të pamit këto reshpereshat, por përmbrenda
janë pleh.

SHUKU (tue hy prej së djathtës) Kush asht ajo zojusha qi erdh
me ganxhen nodë t’onë e shikoi me përmallim të dukëshëm trapazanin e musandrën?
Kishte në shikim nji shprehje të çuditëshme! si me kenë tue pa
andërr....

ROZA Ti, ti, je gjithmonë i humbun ndër andrra, more tatalosh.
E kjo bukurushë ka ardhë me të zgjue e me të ba me ikë rrezgabjezga prej kësaj
shtëpije pse don me banues vetë këtu.

SHUKU (pa u vu vesh fjalve të së
shoqes, me kureshtë të gjallë) Si? Si? Asht zoja e kësaj
shtëpije?



(vijon numrin e ardhshëm)

Gjuhës shqipe


Lshon ame ilire
n`goje agimesh s`vjetra
Ndo `i fjale e jote than` vetimeveti,
O gjuhe e
folun n`bote ende ferishte
S`ciles Mayeri ne te censhmet letra
Rraj`t e
mshefuna n`mot nuk mund ia gjeti
As n`t`folun t`Cezarve as
n`helenishte,
Perse Athina s`kishte
Emen as Roma, kur e rrept
ushtove
Nder vepra katallajsh qi nper jehona
Vigma t`fuqishme qitshin
hove-hove,
Tue ndertue ledhe permbi troje t`ona.

Kuturesat e hyjit
nper gjeth lisi
N`Dodonen shejte prifti, qi n`pergjime
Naten e diten
rrinte atje perdore,
Porse ndo `i fllad pullnaje kundalisi,
Ndoshta me
fjal`t e tueja i dha heshtime
T`perfrigueshme qi mbluen t`parat
therore:
Ndoshta ndo` i buz` hyjnore
N`at mot qi zota shpesh perbujte
toka
Shqiptoi kto fjal` qi ne mbi goj` na shkrefen;
Me ty hyjneshat
ndoshta nper kto boka
Ndonjij biri njeriu dashnin ia shprefen.

Mbi
anija t`shpejta velat nde kah preja,
Qi urdhni i Teutes niste nen hyj
ari
Me msy t`Helenit barkat tregetuese
Ngarkue me ar e kem e skllave
t`reja,
Ty t`kelthitte n`timue anijetari
Tue i ra me kic ilir pupes
bishtnuese;
E permbi val` shkembuese
Ti jehojshe nder hymnet e
ngadhnjimit
Kur, me plackat e rrmbyeme mbrend` stivue,
U afrojshin n`breg
anijat prej agimit,
Mbretneshes s`detit pret me i a dhurue.

Mysteri i
vjeter qi mberthen fjal`t t`ueja,
Zanin na e dridh` me nji kreni
t`pashoqe,
O ghuhe e folun per trimij pranvera,
E tok na mbajte nder
pushtime t`hueja
Sepse prej gojve arbnore nuk u hoqe
As kur u ndam
n`besime e doke tjera;
E shekujve potera
Qi me vrull u perplas mbi tok`
shqiptare
Ndonjij ndrrimi edhe n`ty i cili shtegun,
Por prap kumbimet
n`buze i ke krenare
Si n`mot qi Ilirt Shqipnis i a ruejshin
bregun.

Thue buza e kangatarve te paemen
Qi gzim e idhnim me ty knduen
maje mali
Dhe kanga u humbi n`erresin e motit,
Ket permallim qi mungullon
mbi t`emen
E vjen nga heshtja e shekujve m`a fali,
Mue trashigues i tune
n`dhe t`Kastriotit?
N` kthjelltin e dites s`sotit
Kang` ndoshta t`kndueme
qi vorroi kalesa
Kendoi, o gjuh` lulzue n`shkreti, dh`asht goja
E eme
ahmarrse e gojve qi harresa
N`terr mbylli, kur ti s`kishe as sheje as
shkroja.

Motrat e tueja qi kumbuene n`shekull
Bukurin tue sjell`
n`prak t`ksaj jete
E tjetra ligj`t e Arsyes qi mbarshtrojn` fise,
Heshten
e rrojn` vec n`karta:ti, per mrekulli,
Me nji mosh` trimij vjetsh e blerun
mbete
Edhe kumbon e gjall` po n`ato vise
Ku me lshue tingujt
nise
N`foshnjin e botes. Pse t`ka ruejtun fati
T`njom edhe virgjin?
Egersija jote
Mos mban n`at gji, q`i hueji nuk pecati,
Stinen e fundme
t`poezis s`ksaj bote?

O shqipe plot me munguj, o gjuh` burrash
Qi me
`i fjal` t`vetme lidheshin per laku
Dhe soje as vdekja s`mujte kurr me i
trande,
Shprehje t,kulluet na ep si akull gurrash
Per kang`t e burrnis
s`lasht q`ushqejm` te gjaku
E t`lavdis s`re qi me t`fitue na
kande;
Thjeshtin e ambel t`ande
Me ndjell` dashnin e vashavet qi
t`flasin
Falja poetve t`u, por n`qe se kamben
Buzes amtare kush ia ven, ti
casin
Mos prit: banu rrufe me lshue n`te namen.

O Kange, Arbnor`t e
plogte i kapi gjumi;
Ti kris si za burije
Mbi ata qi flejn` pa andrra
fisnikije:
E n`qe se belkacuk`t e gjuh`s ilire,
Tue t`ndie fishkllojn`
prej smire,
Me rrahje flatrash ik n`nalsi t`kalthera

Shkodra në mengjese


Kendojnë
bashkë në mengjese pesë kumbonare,
kendojnë në ajri mbi Shkoder ende
fjete:
mbi Maranaj qet vetllen kureshtare
agimi e hjedh në liqe synin e
qete.

Perhapë lajmin e zgjimit rrezja e parë
të parat pershendetje
dridhen në heshti të lete,
e shpejt në at lavdi dielli, qi e veshë
fare
Shkodra kumbon me zane, zhurmë e jete.

E ai diell prendvere i ri
shprazet në shtepija
udha e lulishta tue ngjallë ngjyra e shkendija,
tue
mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i holle:

skaj ne skaj si lum gzimi
tue rreshqite
në syt e vashave, qeshë, e mbush me drite
kacurrelat e tyne
kur shkojnë në shkolle.

Kroni i katundit

(prozë e
shkurtër)

Shtegu qi con te kroni asht shetija e katundarvet. Buze
mbramje me buljere ne krah, dalin gra e vajza per me mbushun uj ne krue. Ndeshen
udhes shoqe me shoqe e shendrrojne dy fjale.
Dita asht e mundshme nder
katunde e ato biseda mbramjeje disi jane nji pushim e nji argtim. E ndersa
dielli prendon e hana del, kroni i mbushe buljerat nji nga nji tue kendue.
Seciles vajze e seciles grue i kendon nga nji kange te vecante, perse kroni te
tana i njef. Vajzat i njef te vogla e i pau dalkadale tue u rrite; grat i njef
nuse e i pau dalkadale tue u plake. Pasqyra e qete e ujit mban kujtimin e te
gjitha fytyrave. Kroni ne heshti te lehte, i kendon gjithkuj kangen e
mallengjyeshme te kohes se kalueme. Por pak kush din ta marre vesht... E shumta
kalojne habitshem. Shuejne etjen, mbushin buljerat e nuk e ndigjojne. Kjo,
ndoshta, asht ma mire per to, sepse kanga e kronit shendrrohet ne vaj, tue jehue
ne thellsit e shpirtit. Atehere ma mire mos me ndigjue.

TREGETARE
FLAMUJSH

(Fragment)

-Posi.... u ba Shqipnija. Dalin te marret e
vikasin rrnofte Shqiperia! Ti i mencem pergjigje tue bertit ne kupe te qielles :
rrnofte, po, e shpejt me porosite flamuj. Na shkyeju rrnofte, e ti shit, ban
pare tue tregue mbi ndiesit tona. Loje e bukur, por s'te ka dale....
Gasper
Tragaci, leshoi shtizen e u avit kercenueshem kah djali.
Flamuri ra per toke.
Hilushi s'luejti vendit. Shikonte syte e ftohte qi leshojshin shkendija idhnimi.
Tregetari u ndal para tij.
- Mos me kene hatri i miksis se mocme qi kam me
shpine t'ante, dij une...
I riu ia priti
- Per hater t'asaj miksije tash
qes bejte me t'u shit flamujt..
Me za qi i dridhej prej pezmit tjetri ia
kthei:
-po, zati ti sdin vec me qit bejta. Jeto me prralla, bieru mbas
andrrave. Me vjen keq per gjind tuj se tash i qet ne rruge te madhe, me shka
shof une. Hajt, hajt, qit bejta e duaje Shqipnin: bejtat e Shqipnija
kane me
te qite ne drite....
U afrue edhe ma teper e peshperiti si ne nje
fishkullime:
- U shitne a s'u shitne flamujt, qendroi a s'qendroi Shqipnija,
une kam mjaft shyqyr, me jetue, a more vesh e tash jashte....
-Kadale... ia
priti djaloshi me t'eger e syt i vetuen- dal vete e s'asht nevoja me me qit
jashte ti.
Por edhe nje fjale due me t'a thane e te lutem vire ne vesh si at
kshill qe me dhae par ne dugaje.
Ti thue se jeton, por rrehesh. Ti je shlye
prej numrit te gjalleve qyshse je ndry ne ket dugaje mbushe me mall. Ky asht
vorri yt. E sa per Shqipni, po te siguroj un se ka me qindrue. Prandej mos ban
merak se edhe flamujt kan me t'u shit krejt, por rueje shpirtin tand mos tia
shitish dreqit.
E Hilush Viza doli, lehtesue ne zemer nga ai shfrim, me thith
ajer te kulluet n'udhe sepse era e asaj dugaje i mirrte frymen.

Ernest Koliqi
Ernest Koliqi (1901 - 1975) --
Nga jeta dhe vepra e autorit 1901 - Lindi në Shkodër me 20 Maj 1901, në nje
familje te njohur patriotike. 1921 - Perfundon shkollën e mesme në Bergamo dhe
në Milano, Itali, dhe kthehet ne Shqiperi, ku dy vjet me pas themelon se bashku
me pater Anton Harapin dhe Nush Topallin, revisten "Ora e Maleve". 1924 - Ben
pjese ne Shoqerine patriotike "Bashkimi", e krijuar nga Avni Rustemi. Per shkak
te lidhjeve te tij te reja politike, detyrohet te emigroje per pese vjet ne
Jugosllavi, per t'i shpetuar ndonje goditje nga forcat zogiste, pas revolucionit
te deshtuar te Nolit. 1929-36 - Kthehet ne Shqiperi per te punuar si mesues ne
Vlore e Shkoder. Ne nje sere botimesh periodike dhe veprash te tij, Koliqi
afirmohet si nje talent i letersise shqiptare. 1937 - Diplomohet ne
Universitetin e Padoves me tezen "Epika popullore shqiptare". 1939-41 - Emerohet
minister i Arsimit gjate pushtimit fashist. 1944 - Largohet ne Itali, i denuar
nga qeveria e re komuniste, si bashkepunetor i fashizmit. 1957 - Emerohet
drejtues i Institutit te Studimeve shqiptare, e krijuar ne kete vit si pasuese e
katedres se Gjuhes Shqipe ne Universitetin e Romes. Ne kete vit, nis te botohet
edhe revista letrare ne gjuhen shqipe e Koliqit "Shejzat". 1975 - Vdes ne
shtepine e tij ne Rome, i nderuar nga i gjithe komuniteti shqiptar ne emigrim,
por i mohuar nga vendi i tij. Ndër veprat e tij janë: "Kushtrimi i Skanderbeut",
poemë dramatike; dy pjesë me novela të titulluara "Hija e Maleve" dhe "Tregtar
flamujsh", si dhe poezitë lirike "Gjurmat e Stinve". Shkodra në mëngjese
Kendojnë bashkë në mengjese pesë kumbonare, kendojnë në ajri mbi Shkoder ende
fjetë: mbi Maranaj qet vetllen kureshtare agimi e hjedh në liqe synin e qetë.
Perhapë lajmin e zgjimit rrezja e parë të parat përshëndetje dridhen në heshti
të letë, e shpejt në at lavdi dielli, qi e veshë fare Shkodra kumbon me zane,
zhurmë e jetë. E ai diell prendvere i ri shprazet në shtepija udha e lulishta
tue ngjallë ngjyra e shkendija, tue mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i
hollë: skaj në skaj si lum gzimi tue rreshqitë në syt e vashave, qeshë, e mbush
me dritë kaçurrelat e tyne kur shkojnë në shkollë. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . Kroni i katundit Shtegu qi çon te kroni asht shetija e katundarvet.
Buzë mbramje me buljere në krah, dalin gra e vajza për me mbushun uj në krue.
Ndeshen udhës shoqe me shoqe e shëndrrojnë dy fjalë. Dita asht e mundshme ndër
katunde e ato biseda mbramjeje disi janë nji pushim e nji argtim. E ndërsa
dielli prendon e hana del, kroni i mbushë buljerat nji nga nji tue kendue.
Secilës vajzë e secilës grue i kendon nga nji kange te veçante, përse kroni te
tana i njef. Vajzat i njef të vogla e i pau dalkadalë tue u rritë; gratë i njef
nuse e i pau dalkadalë tue u plakë. Pasqyra e qetë e ujit mban kujtimin e të
gjitha fytyrave. Kroni ne heshti te lehtë, i kendon gjithkuj kangen e
mallëngjyeshme të kohës së kalueme. Por pak kush din ta marrë vesht... E shumta
kalojnë habitshëm. Shuejnë etjen, mbushin buljerat e nuk e ndigjojnë. Kjo,
ndoshta, asht ma mirë për to, sepse kanga e kronit shëndrrohet në vaj, tue jehue
në thellsit e shpirtit. Atëherë ma mirë mos me ndigjue.

THE GARDEN

Shuk Dija set off slowly in the
direction of Arra e Madhe. A light breeze from the hills across the Kir river
had begun to give relief from the heat of that July afternoon. The alleys and
the walls were still broiling even though the sun was now low. He had no problem
with the heat for he had just gotten up from an afternoon nap. He washed and
refreshed himself at the well. So much time had passed since he had been able to
enjoy the well water of Shkodra, water so sweet that it was the source of many a
legend. He dressed carefully, aware that many people would be observing him from
behind doorways and through the slats of Venetian blinds.
Shuk Dija was on
his way to Arra e Madhe to pay someone a return visit.
Upon his arrival in
Shkodra, after many years of absence, numerous relatives, friends and
well-wishers had dropped by. Returning such visits had always been a nuisance to
him, yet this time, it was a pleasure to visit his distant relative Shaqe,
because he had spent so much time with her as a child. They had had a lot of fun
at her house, out in the yard. The longer one is away from the sites of
childhood games, the more these sites are wrapped in reverie and the greater is
the desire to see them again. From the very first days of Shuk's return, every
corner and every object, from the smallest nooks and crannies of the house
itself to the farthest streets and alley, evoked in him long-forgotten memories,
and filled him with dreams and impressions, some pleasant and others nostalgic,
yet all of them somehow new and strange to him.
Strolling with the lazy steps
of a passerby who has plenty of time on his hands, he observed everything with
particular interest. The walls and gardens of the neighbouring houses were all
familiar. Yes, he could remember them, but in his memory they had all been vague
and enveloped in a golden mist, like some legend, and this had made them all the
more enticing. Even now, seeing objects with his very own eyes as he passed
among them after so many years of absence, he discovered their new and
unexpected charms: the slanting facade behind the leafy mulberry tree, the
garden wall with heavy clusters of fragrant honeysuckle, and the alleys full of
shade and mystery. Everything evoked in him recollections of fine verdant parks
and landscapes, and made him want to run barefoot over the grass.
He fell
into a daydream, oblivious to the curious glances of those watching him from the
doorways.
While he was abroad, sitting alone at a table in a café amidst the
din of a big city, he used to think about Shkodra, his thoughts flying home on
the wings of his imagination. He would find himself roaming the streets,
entering a reclusive garden and stepping on the green grass. "Imaginary
journeys," he called them, those visionary walks through the distant town of his
birth. Now, after several years of absence and longing, reality proved to be
just as beautiful as his dreams.
All of a sudden, he awoke from his thoughts
and said to himself:
"Have I lost my way?"
He looked to the left and right
to get his directions, trying to find the way as he had remembered it as a
child.
"Oh, it's back there, behind me..."
And indeed, he had passed by
the little side alley. He hurried back, found the passageway, and arrived at a
gate, dark and scarred by the weather. The cobblestones in front of it were
worn, too, with weeds growing thick among them.
He knocked at the gate, as if
he were knocking at the magic entrance to the lost world of his childhood.
He
could hear the echo of clogs coming across the courtyard. A ruddy, oval-faced
housemaid then opened the door. She blushed awkwardly for a moment, as she had
never met him before and scurried off in the direction of the house. Abandoning
her clogs at the foot of the stairs, she scuttled up the steps to inform the
lady of the house of his arrival.
Amused by the maid's insipid behaviour,
Shuk closed the door behind him and headed slowly towards the staircase. With
what delight he looked around him! The yard was exactly as it had been the last
time, except for a stone wall which now partitioned it from the neighbouring
yard, where a fence had once been. The house was freshly painted and remodelled
somehow, but he could see no other changes. The same open veranda with the
wooden stairs, the window frames with iron bars. Everything was as it had been
in the past.
Shuk's eyes fixed on the little gate leading to the garden
around the back of the house, when a woman's voice echoed from the
veranda:
"Oh, Shuk! Come on up!"
There, at the top of the stairs, was
Shaqe with her hands behind her back, trying hurriedly to undo the white apron
she was wearing. He went up, embraced her, and entered the living room.
Here,
too, everything was as it had been.
Shaqe, sitting across from him, began to
speak:
"You wouldn't believe it. I swear to God, I did not recognize you a
few days ago when I went over to see you. It's amazing how the years pass! I
remember how tiny you were. I can still see you playing in the garden. My God,
you gave me a hard time when you were little! Do you remember why? You would
bring all the kids from the neighbourhood over here... Do you remember when you
used to come and spend the night here? Lush, may his soul rest in peace, used to
talk about you a lot when you were abroad."
Lush was her late
husband.
Shuk was delighted and had a smirk on his face, but gave no reply.
The sound of Shaqe's voice had stirred something at the bottom of his heart,
reviving memories of the past and of long-forgotten joys. He closed his eyes and
plunged into the memories, all of his years away from Shkodra vanishing as if
they had never existed. Once again he was that restless little child eagerly
hopping around in fun and games.
Shaqe continued:
"Oh, Shuk, poor Lush was
so attached to you! As I said, not a day went by without his mentioning your
name... Lin was still at school... and when Lush passed away, I had to take him
out and send him to work at the market."
Lin was her son.
"How I wish that
you could have been at Lin's wedding last year! I kept saying to everybody:
'What a shame that Shuk won't be attending the wedding.' It was a marvellous
reception. And he couldn't have found himself a better bride! But, where...
where is she? Come on in now! Shuk is a good friend of ours. You don't have to
get all dressed up."
Shaqe rose to see if the young woman would enter. From
where he was sitting, Shuk attempted to have a look at the garden, through the
window. Its view was not obscured, but from where he was sitting he could see
only part of it, and the giant fig tree, whose branches now reached up to the
windowsill.
Oh, that garden... the verdant playground of our childhood...!
Shuk had not seen it for ten years, but he remembered every corner of it - all
the trees and shrubs, every bit of grass. Even the tiniest things bore
memories.
While he was abroad, it was this garden which grew green every
spring in his heart.
"Here, this is Lin's bride."
Shaqe interrupted his
thoughts when she returned with the young woman.
They all sat down and
talked. Shuk said a few words here and there, just enough to cover over silence
and nostalgia, so that his absent-minded behaviour should not be misunderstood.
All the while, as they stared he looked at the bride out of the corner of his
eye.
She was not unusually pretty, but there was a warmth which emanated from
her face and which made her immediately attractive.
She was dressed in a
native costume: shiny, black breeches, a silken blouse, a red apron, a necklace
of medallions on her breast, and a string of small gold coins in her hair. She
kept her eyes to the ground, looking at the white handkerchief she was holding
in her hands which were adorned with many shining rings. From time to time, she
would look up, but when her eyes met his, she would lower her head at once,
batting her eyelashes.
Shuk felt as though he had always known her, and his
initial curiosity vanished when he saw the soft features of her face, a
characteristic of many of the women of Shkodra.
"I was unable to take Vida
with me when I went to see you after you got back because she was spending a few
days with her relatives," said Shaqe.
Vida was the bride's name.
With
this, she began praising her virtues: she was a good worker, didn't talk much,
was neat, and was just the perfect match for Lin.
The young woman blushed and
lowered her head even more. Shuk kept his eyes on her, but he was not really
interested for he had plunged once again into a daydream.
"Where would all
those girls who played with me in the garden be now, I wonder? Of course,
they're all grown up and many of them are married now. Perhaps I have already
seen them on the street, and did not recognize them. Some of them may even have
died..."
He cast his mind back to Dusha, who had been his closest friend as a
child. He had carried the memories of her with him when he left Shkodra and had
guarded them carefully through his years of wanderings abroad. Dusha, that pale
and skinny little girl. Of her delicate features, only her big black eyes showed
any vitality. He had taken her under his protection, and none of the other
children would dare to have harmed her. He used to give her walnuts, paper for
making kites, spools of thread, knucklebones for playing jacks, and little
figurines. Once, he remembered, he wanted to give her a beautiful box with a pen
holder, a pencil, an inkwell, and an eraser in it. His uncle had brought it from
him from Trieste. She wouldn't take it. He begged and cajoled to no avail.
Nothing in the world would convince her to accept the present.
Where would
Dusha be now?
Except for her name, he know nothing about her; neither who her
parents were, nor where she lived at that time. He had met her down in the
garden, and only now did he understand why he had always wanted to come and play
here. It was his desire to see and spend time with Dusha. He had heard nothing
more of her in ten years of absence, and a strange feeling now caused him to
believe that she might not have survived the years, skinny and fragile as she
had been. He imagined her somehow lying in the Fusha e Rmajit cemetery, and
grieved at the thought, seeing her dead before his eyes, his little
sister.
Shaqe then spoke:
"Lin will be back from market soon. He would be
very disappointed if he missed you. Can you wait for him, Shuk? I am going to
put a bottle of raki out to chill in the well and make you some nice appetizers.
Do wait until he gets back! He won't be very long..."
Shuk
answered:
"Alright, but in the meantime I'm going to go and have a look at
the garden, if I may."
"Why, of course," uttered Shaqe. "Get up, girl! Take
him and show him the garden."
The young woman stood up, blushing.
When
they got downstairs, she opened the little gate for him and said in a faint
voice: "Go on in."
Shuk entered and began tiptoeing over the soft, green
grass.
It was like a dream. Nothing had changed, except that, now that he was
grown up, the garden seemed smaller, the walls were lower, and the trees less
tall than he had imagined.
The sun could not be seen any longer. It had
vanished behind the wall. A pale afternoon light devoid of vibrancy spread
through the garden, the light which precedes the last moments of dusk and brings
with it a certain sadness and longing for something which is about to disappear
forever. Everything was still: the large, rough foliage of the fig tree, the
delicate leaves of the plums which rose in a circle in the middle of the garden,
the dark ivy, the honeysuckle blooming on the high walls, even the tent-shaped
boxwood under the windows of the house stood quiet. No movement, as if they had
gathered in silence to wait for the shadows of the night to descend upon
them.
The air, motionless within the garden, was replete with smells: the
smell of ripe fruit, the scent of fresh grass, the fragrances of flowers, herbs,
and plants hidden in various cool corners. All these scents, contained within
the garden walls, joined to form a single fragrance as exquisite as an aromatic
potion.
Twilight, with its pale shadows, was spreading and blotting out the
colours, but had also set alight a myriad of stars in that part of the sky which
stretched like a silver veil over the walls. In Shuk's dreamy eyes, the garden
was slowly taking on another form, an image of dawn.
For a few moments,
everything was miraculously transformed. The fresh light of springtime flooded
into the garden and revived the plants, which began to grow. The silence which
had covered the garden like a veil was suddenly supplanted by voices, shouts,
and merriment. Among the sounds, he recognized a girl's soft voice, and his
heart skipped. He was a child once again. He rolled in the grass, climbed the
trees, stretched his hands out to reach the sweet figs, and hid behind the dense
boxwood. At once, he stopped running and looked, in amazement, towards the
little gate which was opening. Dusha, his tiny girlfriend, the playmate of his
early years, entered the garden with a piece of red candy in her fingers. She
walked towards him, sucking on the confection as she approached.
"We've got a
beautiful garden behind the house, don't we?"
Shuk was awakened from his
daydream by the young woman's voice. It upset him at first because her words had
dispersed and destroyed his dream, but then, feeling uncomfortable because of
his protracted silence, he felt obliged to reply:
"Yes, it's wonderful. I
love it because it reminds me of my childhood. You know, I often used to come
here to play. Memories of the past, however fond they are, always make me
uneasy. That's what happened to me the moment I entered the garden."
He spoke
and looked at her.
The young woman, whose body radiated health and youth,
smiled as she listened to him. Her eyes expressed joy and serenity. The shy
expression on her face was now gone.
Shuk thought to himself:
"How lucky
you are not to know what depression is! It is an illness which has often gnawed
at my soul. If I were to tell you everything I was thinking, you would probably
find me strange, perhaps even ridiculous. How lucky you are!"
Speaking up, he
then said:
"I haven't been in Shkodra for over ten years now. You know, when
you have been away for a long time, you notice even the smallest details on the
first days when you get back."
Her lips moved. Shuk waited for a moment, but
she did not speak.
The light faded and vanished. Night had now fallen over
the garden. He could not see her face well because it was now dark and she was
standing at a distance from him. Yet he sensed the trembling of her body, as if
she were on the verge of saying something and was holding herself back.
He
thought that he might have been boring her with his talk so he walked towards
the gate.
"Shall we go back upstairs?"
She gave no reply, but followed in
his footsteps. Suddenly, in the middle of the garden, Shuk could no longer
swallow the question which had risen to his lips several times.
"Do you know
anything about a little girl called Dusha who used to live somewhere around
here?"
The bride walked on behind him. As he received no reply, he continued,
without turning:
"She was not in good health and had an emaciated, drawn-out
face. I don't know why, but I have the impression she may have died... These
plum trees were the witness of my happy childhood. I wish they, at least, could
tell me what happened. I was exuberant a moment ago thinking of that girl I once
loved, and now I see her in her grave."
At that moment, he spun around as if
struck by lightning.
With a smile on her lips, the young woman
replied:
"Don't you recognize me, Shuk?"

Shkodra ne mengjes

Kendojn' s'bashku n'mengjes pes' kumbonare
kendojn' n'ajri mbi Shkoder ende fjete:
mbi Maranaj qet vetllen kureshtare
agimi e hjedh n'liqe synin e qete.

Perhap lajmin e zgjimit rrezja e pare e
t'parat pershendetje dridhen n'heshti l'lete,
e shpejt n'at lavdi,qe e vesh' fare,
Shkodra kumbon me zane,zhurme e jete.
E ai diell pranvere i ri shprazet n'shtepija,
udha e lulishta,tue ngjall' ngjyra e shkendija,
tue mbshtjell' gjithcka si nje tis ari,i holle,
skaj n'skaj si lum gzimi tue rreshqite
n'syt e vashave qeshe, e mbush' me drite
kacurrelat e tyne kur shkojn' n'shkolle.
_______________________________

Shkodra ne zheg

E zhegu jeten edh' e shafite
e krejt qyteti disi kolomendet;
heshtin pirajkat ,heshtin avlimendet,
e n'at heshti mbretnon e bardha drite.
Vec ndonje cikrik pusi tur kersite
degjohet hove-hive e' i hap qi endet
vetmimtar n'zheg,msa flejn' njerzit e sendet,
edhe kadalkadal vjen tu'u avite.
Oh, shqetija fmijnore,n'moshe' t'prarueme !
Nana na vente , n'zheg ne fmijjt,me fjete
per t'i dhan me ggjum' t'on' , pak pushim shpis...
Por na sa ndiejshem ngjat at hap, n'te shtrueme
s'na zente vendi vend: rrijshim t'paqete,
pse at hap e ndiqte britma e hallvaxhis!
____________________________

Shkodra ne mbramje

Sa ambel n'mbramjeshqimet drita e diellit
qi bje kadalkadale andej kah ana
e malit tue lan' mbrapa ngjyrat e t'tana:
zambake ar, vjollza e fletza drandofillit,
e n'at zjarrm lulesh,ndez' nder skaje t'qiellit
vizaton Rozafati gurt vigana,
e neper hyj qi kallen n'qiellt e gjana
del si vetull hyjneshe hana e prillit.
Prej Maranajt zbret nata (nga erdh dita),
per me fil' ngjyrat qi pat falun drita,
E Shkodra n'hije pak nga pak, qe,hume.
Minerat permbi te, t'bardha n'ajri,
sogje qiellore duken qi e ruejn' n'gjume
kur flen nen hyj qi i a mbulojn' qiellt unjit.

Vegimi i Laures - Françesko Petrarka


Ky sonet , ashtu si shume te tjere , i kushtohet vashes me emrin
Laura,qe Petrarka e njohu ne rini dhe qe vdiq e re.Vegimi i saj i shfaqet ne
vetmine e natyres dhe ai nis te kuvendoje me te.

Me ndie zogjt tue
pingrue,a flladin n'vere
tue luejtun ambelsisht neper t'njomat flete,
a
prej nje bregu t'lulezuem e t'blere
me m'ardhe nje shushuritje ujnash
t'qete

ku rrij n'mendim dashnije e shkruej,athere
shof Ate,qe na e
fali Qielli vete,
e dheu e mshefi,e i duket zemres s'mjere
se t'fshameve
Ajo iu gjegj si t'ish prap n'jete.

"Deh,perse veten po don keshtu m'e
shkri,
- me thote tane dhimbje, - e loten e deshprueme
si lume po e derdh
prej syve mbushe me idhni?

Per mue mos qaj.pse m'bani t'lume
edhe
t'perjetshme,e keta syte e mi
kur t'ngjau se i mbylla, i çela n'drite
t'amshueme."

(nga Libri i Kengeve - e perkthyer nga
E.Koliqi)

MIKU Ernest Koliqi

Në pikë të
zhegut,sekretari I krahinës ia behi në kale para kullës së Uc Lleshit e vikati
prej së poshtmi:
--Zoti toger!O zoti toger!
Uc Lleshi doli në krye të
shkallës tue përgjegjë:--‘asht Zani?
Mandej,si njohu njeriun,mori me u ulë
tue i bzajtë mikut:
--Hajde,byrum.
- Jo, jo, s’po rri--ia priti tjetri
maje kalit — por kemi marrë një urdhën prej Shkodret e erdha me ta kallzue.Ka
ike mbrâmë një gazetar prej andej, një asi shkollarësh që shkruejnë kundra
qeverisë e duket se âsht nisë me kapërcye kufinin këndej kah ana jonë. Qevenia e
kërkon këtë njeri. Duhet, pra, të vésh rojë gjithkah për mos me lânë me kalue
kurrsesi.
Uc Lleshi u mêndue pak, e mandej bâni:
- More, a e dini mirë që
s’ka dalë përtej deri tash?
- E si ka pasë me e kapë kufinin në një natë? Ai
mbrâmë, thashë, ka dalë prej Shkodret e ditën, pa e pasë kryet çelikut, s’ka
guxue sak me udhëtue!.
- Atëherë veç ne fluturoftë për hava se në ectë për
tokë, i gjallë kufinin këtej pari ai s’po ta kapëërcen. Po ti ndalu e pije një
kafe.
- S’mundem, zoti toger: me pret krahinani. Do të dalim edhe na me e
ndjeke të ikunin. Lamtumirë.
- Udhambarë; e m’i thuej krahinarit që mos te
bari hiç kasavet për sa i përket punës seme këtu.
Dhe me dorë diftoi rrethin
e kufinit te afërm.
***
Sa u nis sekretari i krahinarisë, Uci i tha
Mirashit, të nipit:
- Shko shpejt e m’i mblidh gjendarmët e m’i ço këtu sa ma
parë. Tue kalue kah prozhmi, lëshoi zâ Dodës edhe Nikollës e thueji të lanë
punën e të ngasin të vetë. Hajt, shpejto.
Djaloshi fluturoi e Uci i lypi së
shoqes uniformën, që vishte vetëm kur u thirrte në ndonjë shërbim si ky; për
ndryshe hante atë gjysmë rroge në shtëpi si oficer rezervë e kqyrte punët e
veta. U vesh, mbathi opangat, ngjeshi armët., zdrypi poshtë në oborr me prite
njerëzit.
Burrë i shkurtë, me shpatulla të gjana e të fuqishme,kâmbët pak si
të lakueme-,Uc Lleshi, me gjithë që flokët s’i kishte fort të thinjun, diftonte
së paku pesdhetë vjet të plotë. Por vizat energjike të fytyrës së djegun prej
diellit e sytë si xhixha diftonin edhe se, për shpejti e guxim, nuk ia linte
dalë një të riut. Njeri me influence në atë pjesë të Malësisë ku banonte, kishte
pasë prej qeverise grada e shpërblime për me përfshi forcën e madhe të tij, që
përndryshe mund të ishte e dâmshme, në makinën e Shtetit. E nuk kishte qênë masë
administrative e gabueme, kjo, për atë kohë, pse qyshse Uci veshi uniformën,
s’guxonte komitë ma me u endë në ato ana edhe urdhënat e qeverisë u zbatonin ma
se miri. S’kish nën komandë gjendarme të rregullt, por njerëz besnike që
mblidhte në rasë te nevojës. Këta ishin gjendarmët e tij. Gjind që shkonin e u
vritnin mbas tij, pa kurrfarë shpërblimi, veç për hatër që i kishin e për nderna
të vogla që atij i takonte me u bâmë në shehër e në mal. Edhe ate ditë, porsa u
vojt lajmi, ia mbërrinë fluturim në oborr të kullës, të armatosun ma së
forti.
Uci u diftoi çashtjen gjithsesi e mbaroi tue thânë:
- E kemi do
punë, burra. Ka me na takue ndoshta me ndejë dy-tri net pa fjetë. Duhet me hapë
mirë sy e veshë e mos me lânë as mizën me fluturue.
Kurrkush ma mirë se ai
nuk i njihte shtigjet e ndryshme që qesin në kufi, pse kishte pasë shpesh here
nevojë për to në rasa të kritikshme të mâparshme. Nga dy e dy i drejtoi njerëzit
ndër vende ku i lypte nevoja dhe, si u nisën të gjithë, u tha të bijve, Dodës e
Nikollës:
- Ngjeshni armët dhe ejani me mue. Ti, Marash, ri në shtëpi.
Dhe
u ul me dy djemt teposhtë. Ecën pa folë. Doda e Nikolla, i pari shkurtalak si i
ati dhe i dyti me një trup vigâni, nuk guxonin me çelë gojë pa qênë të pyetun.
Uci e kishte zakon, udhës, të mêndonte shumë e të fliste pak. Të bijtë e dinin
që çdo méndim i tet ishte për nder e lumni të konakut.
“Feja kishte me qênë
me e hetue e me e zânë këtë dreq shkollarit. Kishem me e sjellë unë vete në
Shkodër, me e dorezue atje edhe me thânë açik në hyqymet që i ka ardhë koha me
më bâ kapidan. Në më daltë me e krye këtë shërbim si duhet, kam të drejtë me e
çelë gojën...
”Këto mêndime e bane Uc Lleshin në qef. Punët i shkonin
gjithmonë mbarë, prandej kur i ngulej mêndja në nje send ishte gati i sigurtë
se, me pak sabër e marifet, do t’i dilke në krye. Ishte njeri me orë. Vetëm një
gjâ nuk i eci deri në ato ditë e kjo, për tê, ishte plagë e pambyllun që ia
brênt zêmrën ditë e natë. Vjetin para, shtëpia e Gjokë Vatës kishte vra të
vllanë, të anë e Mirashit, e me gjithë të orvatunit e të ,përpjekunit e tij e të
mashkujve të shpisë ende s’kish qênë i zoti me ia marrë gjakun. Por s’ishte
çuditë: shtëpia Gjoke Vatës, e rivalit të përhershëm të Ucit në atë
krahinë,ishte e fortë, edhe ajo me rreth të madh, e gjint e saj nuk mund të
vriteshin udobisht.
Kishin ecë ma se një orë nëpër teposhte të malit, kur Uc
Lleshi u ndal dhe u tha të bijve:
- Ju të dyve po u ye tie rojë këtu, te
Shtegu i Barijve. Jam i sigurtë se malësorët që e përciellin atë shkodranin,
kanë me e keshillue me dalë nëpër këtë grykë. Asht si mënjane e mendjnë se e
gjéjnë të lirshme. Ju, po patët se si, kapnie, në ardhtë ketu pari; përndryshej
gjallë, mos e lêni me kalue...
E Uci u kthye, vetëm. lu ngjit prap malit, në
një shej vêndi ndërroi rrugë e vojt me bâ kontroll një nga një rojet e vëmë
nëpër shtigje, gjate kufinit. Kur mbërrini, Iodhë e këputë, në oborr të kullës
së vet, po errej.
***
Tue u ngjite nalt vêndoi me ngranë shpejt e shpejt,
me pushue sa grima, me marrë Mirashin me vete e me dalë në roje gjithë natën.
Mund e hetonin kund të arnatisunin dhe, tue endjekë mjerisht, mund te futnin si
në kurthë në ndonjë shteg të zanun prej njerëzve të tij. E aty me e kape me
dorë.
Në çardak, rrahi qerpikët, i çuditun. Kishte pa dritë në odën e miqve e
dy pushkë varë në krraba.
Në atë çast doli grueja prej odës së zjarrit e
lajmueme nga zhurma e hapave për ardhje të tij.
- Kush âsht në odë te miqve?
— e pyeti ai.
--Gjokë Vata...
- Kush? — përsëriti pyetjen me zâ të
plasun.
- Gjokë Vata me një shkodran.
Uci u pré. Përqethje të ftofta ia
mbuluen shtatin.
Gjaksi i vllaut në shtëpi të tij? A ishte ândërr a
zhgjândërr?
Përmblodh krejt forcat e vullnetit dhe u shkund. Vari pushkën e
vet bri tjerave dhe u mundue me u kthiellë në fytyrë.
Hyni. Miqt po rrinin me
Mirashin.
- Mbrâmja e mirë,burra, e mirë se u ka pru Zoti.
Ata u çuen ne
kâmbë. Uci u mor grykë ma parë me Gjokë Vatën, që ish moshatar i tij, por ma i
gjallë e me mustaqe që i shkonin dredha-dredha deri në veshë, e mandej me
shkodranin. Ky dukej shumë i ri, ishte pak si i thinjun dhe i zbehtë në fytyrë,
veshë allafranga.
Ndêjen. Uci qiti kutinë e duhanit e u bâni cigare. Pyeti
gjint e vet:
- A keni pru kafe?
- Kemi pi, kemi pi — tha Gjokë Vata.
-
Bini edhe ka një tjetër — porositi Uci.
Për do kohë ngelën në
heshtje.
Ucit i pikonte gjak plaga që kish të pambyllme në zemër. Gjaksin, qe
kërkoi kot një vjete rresht nëpër vetmitë e bjeshkëve për t’i ra pushkë lules së
ballit, qe, e kishte përpara. E zakoni e detyronte me e prite e me bisedue me tê
si me ma të shtrêjtin dashamirë, mbasi i kishte ra mik te shpia! Por idhnimin e
përmbrendshëm mbas pak kohe e kapërceu kureshtja.
Po pse, vallë, Gjoka bâni
atë hap mjaft të vështirë edhe për të? Tue shikue shkodranin, Ucit diçka i shkoi
nëpër mend si vetima, por s’desht me e përtypë gjatë atë mendim që e pezmatonte
për së tepërmi. Ndau me iu shtrue se keqes që i kish takue, pa stërhollime të
kota mêndjeje.
Mbasi, qysh në te hyme, menjiherë kish vu re se miqt mbânin
gjithnji të ngjeshun rrypat e fishekëve dhe armët e brezit, si u pi kafja e
dytë, u soll prej tyne e tha:
- Lironiu, burra.
Gjokë Vata hoq alltinë me
dorsë argjendi edhe rrypin ia dha Mirashit. Ashtu bâni edhe shkodrani.
-
Mirash, bierna rakinë.
Nëë raki, tëë dy mallësoret rivala, biseduen mbi
gjithfarë punësh tue u ndêjë larg, me hollesinë e zakonshme të tyne, çâshtjeve
që mund ia prishnin qejfln, njânit ase tjetrit. Atij që i shifte të ndêjun
kundroll shoiqishoqit, tue pi duhan e tue shpraze gota rakie, kurrë nuk mund t’
i shkonte mêndja që të nesërmen, me pasë pëër t’u ndeshe kund, ata dy burra do
t’i mëshonin pushkë hekuri pa mëshirë njâni-tjetrit. I shkodrani dukej ne
kasavet; s’çelte gojë veçse me iu përgjegje urimeve që i bânin në pije. Uci e
Gjoka kuvênduen mjaft, pa u shikue gati kurrë ndëër sy.
Kah e vona, mbasi
kishin rrokullue një numër bukur të madh gotassh, Gjokë Vata çoi të veten dhe iu
solll shkodranit:
- Për tëë mirë, zotni, po ta fali edhe unëë një gotëe. Hiç
s’ke pse rri në méndim tash qe gjinde ndorë Uc Llleshit.
- Priç të mirë,
Gjokë Vata, - ia priti ai tue u zgjue prej gjumit. — Po më kânda me ndëgjue
kuvêndin tuej, se sa për méndime mëë kanë lodhë vetëm deri sa mujta me mbrri te
dera jote e në këtë shtëëpi.
Uc Lleshi kuptoi e uli kryet. S’kishte ma pikë
dyshimi: shkodrani qe i kish pru Gjokë Vata në derë s’ishte tjetër veç vetë
gazetari i arratisun, njeriu për të cilin ai kishte dyndë të tânë gjinden e vet
e zânë ane e kând shtigjet e kufinit.
- Méndime gjithhfarësh ia dogjen trutë
si flaka e rrufesë.
“I mêndshëm ky Gjoka, he shitofta Zâna! Mirë mjaft ka
mujtë me e gjete mënyrën si me e shpëtue mikun shkodran edhe ndryshe. Por âsht i
hollë! e ka mêndue se vêhej në rrezik me e ndjekë unë, jo ma vetëm si gjakëës që
e kam, por edhe e kam, por edhe si fajtor përpara qeverisëë. E kishëm fikë me
gjâ e me shtëpi! Por i ka dalë punës para...”.
Shqipnia ka zakone te
çuditshme. Shtëpia e Uc Lleshit s’kishte njoftë kurrë kori. Kushdo që e kish
mësy, kish qenë i sigurtë se gëzon proje deri.nëë fikjen e në rrënimin e plotëë
të saj. Nderi i shtëpisë e zakonet e véndit rrinin për Ucin përmbi çdo interesë,
përmbi çdo urdhën qeverie e përmbi çdo ndiesi e arsye tjetër. Prandaj fshâni e
tha me vete: “E pat, kjo!” edhe tue u sjellë prej Gjokë Vatës, përgjegji:
-
Çka kjoftë, lum Gjoka, e hajrit kjoftë... për këtë mik që as emnin s’po ia
dij...
- Shefqet Kadia, - Ia priti vetë shkodrani, tue iu këputë fjalën
përgjysëm.
- Kjofsh shëndosh!... Ndiç, si qeshe tue thânë, çka kjoftë e
hajrit, kjoftë për këtë zotni. Sa për mue, nuk do të kursehem me ia la borxhin
që na kanë lânë të pamrët për mikun. Mandej, fundi le të dale ku të
dalë!
Mbas këtyne fjalëve u shtrue sofra. Para se me kapë bukën mnë dorë,
Gjokë Vata, mbasi kishte mbërri me e pruu bisedën atje ku i duhej, tha:
-
Zoti të rritët oxhakun, Uc Lleshi.
Dhe, tue e shikue pëër tëë parëën herëë
drejt ndëër sy, vijoi:
`- Ky zotnia kurrë ma ngusht se sot nuk na âsht gjete
në jete të vet. Qeveria e kërkon e me bâ me e zânë... vaj hallti i tij! Ma ka
mësy shtëpine e me ka ra nënë besë. Unë ta kam pru me ma marrë me ndore e me ma
qite shëndosh andej kufiinit, pse e di mirë që, pa ndihmën tânde, kufinin, në
këtë anën tonë, s’ka burrë qe e kalon.
Uci, me sa fliste Gjoka, e kish véndue
punën e vet. Përgjegji, tue e përpjekë edhe ai shikimin me atë të rivalit:
-
Unë, për këtë zotninë, do të bâj çka të më vijë për dore. Por një here po hamë e
mandej do te méndojmë.
Hangrën.
Vonë e vonë mbas darke, i zoti i shtëpisë
u ngrit tue thanë:
- Burra, erdh koha me e bâ një punë.
U çuen të gjithe,
ngjeshën armët, u perfalën me gra e dolën.
Gjoke Vata ia bâni te dera e
oborrit:
- Të ardhëshim për të mirë, Uc Lleshi. Unë po çaj kah shtëpia.
S’âsht nevoja të vij me juve. Zoti të rrittë jetën për çka po i ban këtij
zotnisë.
Uci ia ktheu:-
- Kjosh me jetë dhe e mira të gjetet, por ti vetëm
nuk po shkon. Mirash, përcille.
U përqafosen të gjithë. Gjokë Vata humbi në
terr, i përciellun prej të birit të atij që kishte vra njëë vjet para.
Nata
ishte e freskët, plot me hyj e pa hânë. Agimi s’do te ishte larg.
I shkodrani
shkoi nëpër errësi, i udhëhequn prej Ucit që ndërronte hapat nëpër udhë tâne
gurë me siguri të çuditëshme. Mbas një ore qe po i binin teposhtes sësë malit, u
ndaluen ke një shteg i ngushtëë. Hynëë nëë njëë grykëë prej kah shifej vetëm një
rriske qiell e qëndisun me ar të hyjve. Diku, në një vend, Uci lëshoi një
thirrje:
- Dodë! Nikolllë!
Prej territ, nga fundi ii grykëës, erdh
përgjegja:
-ÇÇ’asht zani?
- Unëë jam: Uci; poo ju, me kë jeni?
- Vetem
jemi.
Dy djemt, si u afruen, hapën sytë tue panë shkodranin, por nuk bânë
zâ.
Ulën kryet dhe u vun unë mbas tet. Kur dolën nga gryka, që ishte mjaft e
gjatë, qielli poo qartësohej prej lindjes .Përparatyre rridhte nje prrue, me
vargje te gjata shellqesh nëpër brigje. Ndriçimet e para të agimit nisën me u
dridhë mbi ujë që gurgullonte. Uci tha:
- Tashti je i shpëtuem, lum zotnia.
Pëërtej prronit âsht toka e huej. Kam mêndue se prej kësaj gryke do të dilnin
kapidanë e shumë drue që këtu mbrêndë do të lâ ndoshta edhe togerllëkun. Por,
ani, s’ka gajlle: pa besë e pa miq s’ka ç’ka na duhet as jeta në këto malet
tona. Udhambarë!
- Paç të mbarë e zoti të ruejtte, Uc Lleshi, - bâni
gazetari.
— Këtë nder s’kam pëër ta harrue se t’ë jemë. U përqafosen të
gjithë, një nga një , me tê.
Ai zdeshi këpucë e çorape e kapërceu
prronin.

ALMA MILE

Kur ndodhesh larg e ke mall për vendin tënd, të duken të
dashura e të magjishme edhe shprehjet më të thjeshta të përditshmërisë. Kur
jetonte në Romë, shkrimtari Ernest Koliqi kujtonte gati me adhurim vitet që
kishte kaluar në Shqipëri, sidomos ato në viset veriore, mes malësorëve.


Këto ndjesi të mbledhura në vitet 1930-1940, Koliqi i ka trajtuar në
formë esesh, të cilat së bashku me një sërë kumtesash e artikujsh të mbajtur në
konferenca e kongrese të ndryshme shkencore, si dhe të botuar jashtë Shqipërisë
vijnë në një përmbledhja të titulluar “Ese të letërsisë shqipe”.


Kjo përmbledhje e botuar në Itali më 1972, vjen për herë të parë në
gjuhën shqipe, përkthyer nga gjuha italiane nga studiuesja Dhurata Shehri, si
një botim i IDK (ish-shtëpia e Librit dhe Komunikimit). Materiali i përfshirë në
këtë libër, përfshin një periudhë 15-vjeçare, duke filluar nga viti 1953 deri në
vitin 1968.

Janë rreth 17 punime, mes të cilave mund të përmendim ese e
kumtesa si:
“Rapsodë dhe rapsodi të Alpeve shqiptare”,
“Si lind në
Shqipëri një këngë popullore”,
“Mendime mbi këngët popullore të popullit
shqiptar”,
“Tre poetët më të mëdhenj të Shqipërisë”,
“Skënderbeu në
epikën popullore italo-shqiptare”,
“Shqiptarët në Kalabri”,
“Poezia dhe
realiteti në jetën dhe veprën e Jeronim De Radës”,
“Njëzetvjetori i vdekjes
së Gjergj Fishtës”,
“Ndikimet orientale në letërsinë shqipe”,
“Islami
dhe krishterimi në letërsinë shqipe”,
“Fryma autoktone dhe ndikimet e huaja
në letërsinë shqipe”, etj.

Edhe pse një shkrimtar i cili identifikohet
me letërsinë moderne shqipe, interesante në këtë seri janë ato punime, që i
kushtohen kulturës popullore shqiptare, ku përzihet eksperienca e jetuar me
doke, zakone, besime, rapsodë, këngë kreshnikësh e lahuta.
“Kam dashur të
nënvizoj nga ajo botë, sidomos ato aspekte të veçanta që të rrëshqasin nëse lë
pas dore trashëgiminë e traditave arkaike, besimeve, besëtytnive e
paragjykimeve, por edhe tërësisë së cilësive të brendshme njerëzore e etnike që
karakterizojnë e dallojnë genin shqiptar. Qëndrimet e mia të gjata mes viteve
1930-1940 në malet e Shqipërisë së Veriut, përvoja e fituar nga pjesëmarrja në
jetën e trazuar letrare të vendit, njohja personale me shumë nga autorët, (mes
të cilëve Fishta, Luigj Gurakuqi, Prenushi, Asdreni, Shantoja, Palaj, etj) të
cilët më nderuan me miqësinë e tyre e që spikatën në skenën letrare sidomos nga
1918-a deri më 1940, më japin mundësinë të sqaroj e të saktësoj disa vlera
specifike të poezisë popullore e të asaj të kultivuar, jo aq të përmendur apo të
vënë në dukje pamjaftueshmërisht, pikërisht për shkak të vështirësive të
shumëllojta që pengojnë të kuptuarit e situatave e të njerëzve, të vendeve e
mjediseve të mbyllura në vetvete”.

Kështu shkruan Koliqi në një hyrje të
shkurtër që pararend përmbledhjen. Në disa prej eseve të tij ndalet gjatë tek
rapsodët dhe rapsoditë, tek mënyra e të kënduarit, tek krijimi i këngëve
heroike, tek kreshnikët Muji e Halili, temat e përbashkëta që i gjen edhe tek
boshnjakët, arealet gjeografike imagjinare, që përmenden në këngët e
kreshnikëve, si Jutbina... Por të gjitha këto nuk mund të ndahen nga jeta e
malësorëve, nga ajo çka ata besojnë, apo nga ligjet prej të cilave udhëhiqen,
siç është Kanuni. “Malësorët janë një botë më vete, që mbështetet në forma
sjelljeje shkruar ndër shpirtra. Në sfond të kësaj jete shihen ende reflekse
pagane, mite, besime, besëtytni. Aty ndërthuren në një pështjellim mbresëlënës
që gufon prej poezisë së kulluar mbeturina besimesh të lashta, rite nga epokat
më të largëta njerëzore e kozmogoni zanafillore. Çdo burim, çdo luginë, çdo
majë, çdo pyll ka hyjninë e tij mbrojtëse. Malësorët nënqeshin mëshirshëm kur
hasin në fytyrat tona prej njerëzish të shkolluar shprehje dyshimi ndaj pohimeve
të tyre mbi ekzistencën e qenieve mitologjike ndër male. Malësorët kanë
fallxhorët dhe yshtësit e vet, kanë mjekët e vet krejtësisht të pashkolluar, por
që i shërojnë plagët më mirë se kirurgët qytetas, kanë poetët që krijojnë këngë,
kanë rapsodë që këndojnë mbi një recitativ rapsoditë e tyre tradicionale
shoqëruar me një vegël harqesh me një tel”, - shkruan Koliqi në “Rapsodë dhe
rapsodi të Alpeve shqiptare”.


Libri

Autori:
Ernest Koliqi
Titulli: “Ese të letërsisë shqipe”
Përktheu nga italishtja:
Dhurata Shehri
Numri i faqeve: 295
Çmimi: 900 lekë
Botues: Botimet
IDK
Shkruar në vitet: 1953-1968
Botuar në Itali: 1972

Anmiku në shtëpi

ERNEST
KOLIQI


Të dielave e të marteve nadje Simon Rrukulli s'e linte
kurrë pa shkue në meshë. Donte me qenë në rregull me Zotin. Aty në kishë, ndër
banga të para, lutej për vete e për punët e veta. Natyra e tij shumë e
përshpirtshme, nuk e shtynte fort me u lutë për kënd tjetër, por lutej shpesh ku
ndër disave, sidomos kundër anmiqve të besimit të tij. "Faroji, o Zot!". Deri
diku qëndronte mbrenda rregullës e zakonit, prandaj duhej, në një pikëpamje,
lëvdue. Çudia e përshpirtnisë së Simon Rrukullit niste aty kur ai, në vargun e
anmiqve të besimit, fuste të gjithë ata që urrente për arsyena vetjake. As nuk i
shkonte mendja se mund të gabonte në gjykim, kaq bindje ushqente në drejtësinë e
pastërtinë e shpirtit të vet. Kur, me gjithë hovin e shpirtit të pastër naltonte
kah qielli lutjen zharritëse: "Faroji, o Zot!", mendja i shkonte te Tef
Ballstani, që s'i linte kurrkah shteg tash do kohë në tregti, te kushrini i vet
që i qiste fjalë për disa tokë të pandame, te një varg i gjatë njerëzish që, në
një mënyrë a në një tjetër, ia kishin prishë qejfin.

Veçse çka,
ditë-ditë, aty në kishë, të gjithë ata që përmendëm, kalonin në rend të dytë e
shigjetat e mënisë së tij fetare ai i drejtonte vetëm kundër Tush
Kezenës.

"Faroji, o Zot!"

Lutjen e bante në shumës, pse Tush
Kezena para tij përfaqësonte masën e re të sotme. Lypte prej qiellit, tue mendue
ate, farimin e tij edhe të gjithë shokëve që i ngjanin.

Si shifet, natyra
e Simon Rrukullit, prirej ma fort kah mënia se kah simpatia. Pak sende ai
pëlqente e donte në këtë botë, por shumë tjera urrente e mëninte. Kishte maraz
fletoret, si shqipe, ashtu të hueja, edhe kurrë s'i prekte me dorë; kishte maraz
marrëdhaniet shoqnore e prandaj as vetë nuk shkonte, as familjen s'e çonte kund
e jetën e përmblidhte në shtëpi, në dugajë dhe në kishë; kishte maraz e njihte
të kota të gjitha ato punë që s'lidheshin drejtazi a zhdrejtazi me dobinë
vetjake. Por, në mënyrë të veçantë, urrente të rijt e sotëm... Anima ata që
mbaronin ndonjë shkollë jashtë. Gjithçka në ta e tërbonte.

Mëninte atë
mënyrë të zhdërvjellët e të sigurtë ecjeje të tyne, fjalët e qarta në çdo rasë,
çiltërsinë e sjelljeve, thjeshtësinë ndër marrëdhanie.

-Po shifi...
shifi...

Prej dritorjet të dugajës tregonte me gisht kur përshkohej
atypari ndonjë sish.

-Pse i japin gjithë atë randësi vedit, xhanëm? Çka
kujtojnë se janë?

Kur kalonte Tush Kezena, s'e zinte vendi. U hidhte prej
ndejses, shëtiste mbas banakut tue u dridhë në një zemrim të pakuptueshëm. Edhe
shegertat u çuditnin për furinë e asaj mënie. Edhe mendonin qenien e ndonjë
shkaku të msheftë.

Por, jo: nga asnjë shkak i msheftë s'buronte ajo mëni.
Në asnjë punë të tregtarit s'ish përzie kurrë djaloshi. Ai e urrente vetëm pse
shumëkush vinte tue ia lëvdue.

Tush Kezena, shkrimtari i ri shkodran,
shembër i Hilush Vilzës, kalonte habitshëm, para dugajës së anmikut të
panjoftun, humbë ndoshta në ndonjë aso përftimesh që, mandej, veshë me një
shqipe të harmonishme dilnin ndër libra të tij. Kurrë s'i shkonte mendja se aty
afër, dikush, e shante me të dhanun.

-Shife si ecë njëherë... I duket se
vetëm ai asht i meçëm në Shkodër, e kurrkush tjetër...

Simon Rrukulli s'e
njifte mirë Tushin. Jo vetëm që librat e tij s'i këndonte (ai s'këndonte asnjë
libër), por vonë mori vesht se djaloshi shkruente. Filloi me pasë maraz kur e
ndeshi së pari në një vizitë për emën, te një mik i përbashkët. Tregtari i
njoftun, krenar për pasuni e punë të ngritun, ndejë në krye të vendit në odën
mbushë me gjind, kuvendonte tue shitë dije e marifet, si gjithmonë. E qe, hyni i
riu... Zuni vend në një skaj. Dikush e pyeti diçka sa u ul. E sa nisi ai me
folë, të gjithë u sollën me e ndëgjue, edhe harruen bisedën e Simon Rrukullit.
Edhe ky qe i shtrënguem me ia vu veshin, tue e mshefë pezmin e
përmbrendshëm.

Djaloshi thonte sende e fiiste në mënyrë që ai s'kuptonte
mirë. Vetëm vinte re se fjalët e tia, të rrjedhshme e të sigurta, e mbushnin me
një shqetësim të hollë. Simon Rrukulli, i cili besonte ngultas në zotësinë e
truve të veta, shka do që kapërcente kuptimin e tij, e numëronte ja marri për
t'u përbuzë, ja mbrapshti kundër feje e kundër Zotit. Kështu që edhe bisedën e
asaj dite, mbajtë prej djaloshit e ndjekë me vërejtje prej të tjerëve, mbasi
s'mundi ta përfshijë me kuptim të vet, e numëroj të rrezikshme e
trushkyese.

-Ah, ai luteran!

Nxitohej me dënue fjalët e djaloshit
se ato ia cënonin parimin gjykues themelor që tregtari përdoronte me shoshitë
sendet e këtij shekulli. Ndiente qartas se për atë djalë parja e gjaja, zotsia
në tregti, nderi i mbështetun mbi ato rregulla jete që ai mbante me fanatizëm,
mendimet që frymëzuen e gjithënjë frymëzonin çdo vepër të tij, s'përmbanin atë
vlerë që urtia dhe përvoja e tregtarit u jepte. Tush Kezena peshonte e maste
veprat e njerëzve me një kandar e me një masë tjetër. Kjo gja e tërbonte Simon
Rrukullin. Mos me nderue e admirue atë, me gjithë atë zotësi në rregullim të
punëve të veta, mos me pranue me bindje të plotë çdo parim e gjykim të tij, që
ishte në hir e në rrugë të Zotit, i dukej mëkat e krim. Kush binte në këtë
mëkat, jo vetëm ishte anmik i tij, por edhe i fesë. Prandaj: "Faroji, o
Zot!".

Një ditë, pak para mesdite, erdhi në dugajë me ndreqë disa llogari
Kel Mashi, burrë bukur i motnuem, mësues shkolle fillore në qytet, njeri i squet
dhe i urtë. Mbante në dorë një fletore shqipe. Simon Rrukulli, si kryen punë,
pyet pak si në shpoti:

-Çka thonë këto gazeta?

Mësuesi, ndejë në
karrige para tryezës së zotit të dugajës, hapi fietoren, ia solli faqet tue i
hedhë një sy. Tha:

-S'e kam pa ende. Por kjo s'asht një fletore me
lajme.

Merret me letërsi. Paska një artikull të Tush
Kezenës.

Tregtari kërceu:

-Çka din me shkrue ai
bihude?

-Jo, sa me shkrue, shkruen mirë - përgjegji mësuesi qet-sisht. -
Shumëkush s'e merr vesht pse ai ka ndiesi të reja e prandej përdorë edhe trajta
të reja shprehjeje. Trutë tona janë mësue me u rrokullue mbi shina të një
letërsie të vjetrueme. Ai rreh një rrugë të parrahun ndër ne deri më
sot.

Tregtari shprazi fishekun që në të tilla biseda ruente për në
fund:

-Paj, unë s'kam nge me u habitë mbas këtyne sendeve, që ju njihni
ma mirë. Vetëm tham se për atë djalin ka ardhë koha me zanë mend e me gjetë
ndonjë punë, pse kështu asht

në rrezik me ndejë pa bukë me gjithë nanë e
motër.

Mësuesi ndëgjoi kumbonët e mesditës dhe u çue tue ia
pritë:

-Kurrkush ma tepër s'e meriton një punë. Ndoshta mos të ishte aq i
zoti e kishte gjetë. Mundet që tash vuen edhe për bukë. Poetët i ndjek ky fat i
zi. Por unë tham, simbas meje,

padrejtësi e madhe më duket mos me qenë i
ushqyem prej dheut shqiptar shi njaj që këndon me dashuni të parrëfyeshme
bukuritë e atij dheut.

E shkoi.

-Kanë dalë mendsh të gjithë - u
idhënue Simon Rrukulli.

- Për me pasë të drejtë me hangër duhet me punue.
E ajo që ban ai... teveqel, s'asht një punë.

U ngjit nalt në shtëpi, që e
kish sipër dugajës. Sofrën e gjet të shtrueme. Dita, e bija e tij njëzetvjeçare,
priste të anë me u ulë në tryezë. Pështetej në kanape me një libër në dorë. Sa
hyni i ati, la librin dhe i qiti të atit gotën e zakonshme të rakisë. Simon
Rrukulli, me raki në të djathtën, shtrini kot të majtën kah libri mbi kredencë.
U përdrodh si ta kish hangër gjarpni.

Vikati:

-Si? Edhe këtu në
shtëpi time?

-Çka ke, more njeri? - pyeti Ganxhja, e shoqja, tue hy në
odë të bukës.

Ai, ndezë në fytyrë, me një furi të tërbueme, shqeu katër
copash librin edhe e flakëroi në tavanr

-Çka qe? - pyeti rishtas grueja,
tue u afrue trembshëm kah burri.

Ky, as me folë s'mundte prej zemrimit. I
qiste shkumbë goja. Shëtiste nëpër odë si i çmendun.

-Po a s'e shef se na
ka mblue marrja e turpi? Edhe në shtëpi time këso punësh! Ia mbrrijtme edhe
kësaj dite! E ka hangër dreqi vajzën; a s'e shef-a? a i ke sytë në ballë? Por
këtu, sa të jem gjallë, sundoj vetë. A morët vesht? Sundoj vetë.

Dhe tue
u drejtue kërcnueshëm kah vajza:

-E ti, në' daç me u shnjerëzue... E ama
ndërhyni:

-Çka ke me vajzë: a ban me e dijtë?

-Deli zot, po; banu
edhe ti me te...

-Çka ka? - u soll e ama e pyeti të bijën. - Çka e ka
kapë? Kjo që kish ndejë tue e shikue të atin deri atëherë me çudinë ma të madhe,
u shkund e bani me za të tanë pezëm:

-Për punë të librit,
veç...

-Por çka asht ai dreq librit, mos më ban me e true? –Një libër
shqip...

Dhe i ati prap filloi me za shpotie të idhët:

-Po, po;
shqip... Sot librin e nesër ate... Shqip, po. S'asht për t'u çuditë kur ta gjejë
një ditë edhe ate këtu... Asht nisë kështu: sot libri, nesër ai...

-Pashë
fenë që kemi, për ke flet? - pyeste gjithnjë e ama të bijën.

Dita, për të
parën herë në jetë të vet, u idhënue aty para prindëve. Ato dyshime, ato të
fyeme të zhdrejta që ia lëshonte i ati, e neveritën. Padrejtësia e qartë i dha
guxim me folë ashtu si nuk kishte folë kurrë.

-Don me ditë për ke flet?
Për Tush Kezenën flet. Më ka gjetë me një libër të tij e mendon kush e di se
çka. Por a doni me dijtë një gja? Dal e iku e ju la, po më fojët
prap

ashtu. Pse këndoj librat e tij, nuk më duket se jam ulë
aq

poshtë sa...

Ia këputi vaji fjalën. Doli prej odës tue lanë të
dy prindët me gojë hapët. Ishte e para herë që vajza fliste me aq hov në sy të
atit.

-A shef? Njëkëtë vajzë të vetme kemi, edhe kësaj don me ia shti
dergjën - i bërtiti e shoqja të shoqit e shkoi me pajtue të bijën.

Simon
Rrukulli mbet vetëm para sofrës së shtrueme. U lëshue në kanapë, i lodhun në
trup e në shpirt. Shkaku i atij..., tashti turbullime edhe në familje. Ai
lutera... Çoi sytë përpjetë e, me të tanë hovin e shpirtit të përshpirtshëm, u
lut me mend:

- Faroje, o Zot!

Këso here lutja i doli në
njëjës...






09/09/2009

standart