Mitrush Kuteli

Titulli: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:52

Kjo eshte nje nga pjeset me fantastike qe kam lexuar nga Kuteli

Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.

Dhe që të dy, si trima kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.

Të tjerë fishekë e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.

I foli Sula Sulës:

- Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
- Kam zbrazur njëzet paketa. Qe kalamidhet!
- Ke zbrazur në bosh, jo në plot...
- Qysh në bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një lepuri, i kam rënë një thiu të egër...
- Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më havadan. Ti s'hyn në rradhën e burrave. Hajt!
- ...
- Ore, a ke zbrazur më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s'ke vrarë njeri!
- Jo, njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t'ia shkrep.
- Prit gomar të mbijë bar!

Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!).

I foli Sula Sulit:

- Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
- Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!

U duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:

- Ja, shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
- S'di cili është...
- Çudi e madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t'i biesh ti me dyfek të ri. I erdh exheli. Apo s'ta mban?
- I bie po mos merret vesh...
- S'ka si merret vesh. Unë s'rrëfej!
- Me besa-besë?
- Me besa-besë e për kokën e dyfekut.
- Atëherë t'i bie?
- Bjeri!

Në këtë kohë pika që lëvizte në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.

Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!

U shtri barkazi në mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.

Edhe pika lëvizëse nuk lëvizi më...

Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë...

... Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.

Edhe Suli e mbajti fjalën e nuk e tradhtoi Sulën...

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:54

Me di a nuk me di se qaj,

me di a nuk me di se
vuaj

ne oret e thella te nates,

kur ngrihem i cmendur te
shkruaj

me gjakun e zemres te shkruaj.

Me di a nuk me di se agimet

me gjejne pa gjume ne shtrat,

me shpirt te shkretuar nga
dhembja,

e dhimbshem i pres perendimet,

me ankth i pres
perendimet.

Me di a nuk me di se sot

u drodha kur pashe pranveren,
(vjeshten)

qe zbriste me flladet e prillit (tetorit),

e embel sic
ishte qemot,

e hidhur sic ishte qemot.

Me di a nuk me di se vuaj

ne oret e thella te nates,

ku ndjehem nga jeta i
huaj,

nga vendi i lemjes i huaj.

Me di a nuk me di....

Titulli: Kuteli - Si neser... 13/9/2009, 15:55

Do te peshperite era ndaj mbremje si
nj'here,

prej valesh do ngrohet hena si sot,

me iskra prej bryme
do mbuloj' mermere

dhe bota do jete si ish dhe qemot

Si neser do
shtrihet lendina per mbi varr

Vale-dheu do zene t'palosen
ngadale,

do ende parevera e lule e bar,

dhe zile do rreshqasin qe
prej male.

Do qeshe dielli ne qoshen e nje reje,

do thaje lotet
mbi lulet e qershise, larg,

mbytur do ndjehet gjemimi i nje rrufeje,

permbi mal do hapet brez'i Perendeise.

Do shtroje dhe dimri qilim
te argjendte

mbi pllocen e tretur, mbi kryqn'e anuar,

do rritet
harrimi me dherin e rende

dhe une do fle, ty duke t'enderruar.... (dhe te
t'harruar)

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:55

A

- E njeh Zenelin?
- Jo, nuk e njoh!

- U bë për të vrarë. E do ta vras!
- Si e qysh?
- Dje më shkeli
hijen!
- Hijen tënde?
- Timen! Ecja rrugës, në diell, kur më arriti
Zeneli. Hija ime ishte aty poshtë. Ish e gjatë, sepse dielli perëndonte. E
priste më dysh rrugën. Zeneli më dha tungjatjetën edhe ma shkeli hijen. Ç'të
bëj?
- Vraje!
- E vrava.
- Aferim!
Pas pakëz, duke pirë duhan.

- Fëmijë ka Zeneli?
- Ka po janë të vegjël.
- Vraji!
- T'i vras?

- Vraji se do rriten. Më mirë tani sesa më vonë.
- Mirë thua; ke të
drejtë. Do t'i vras! Do t'i shuaj! I ati më shkeli hijen. Kjo s'është pak!

B

- Dëgjove gjë?
- Jo.
- E vranë Todrin.

- Ku?
- Në mes të tregut.
- Kishte faj?
- Tani s'ka faj se është
i vdekur, po atëherë kish.
- Si e qysh?
- Todri po shikonte një dru
telefoni. Ish pak si i vrenjtur se s'kish me se të blinte bukë. Iu afrua një
burrë me mustaqe, trim me fletë si çdo burrë me mustaqe, edhe i tha: - Bre qen!

- E njihte burri me mustaqe Todrin?
- Jo nuk e njihte. Por e vërteta:
burri me mustaqe kish të drejtë. Bre qen! - i tha trimi me mustaqe: Bile i tha:
Bre qen i qenit! Pse vështron me inat drunë e telefonit?
- Më fal, se të
pres fjalën: druri i telefonit mos ish i trimit me mustaqe?
- Jo. Druri mund
të ish i kujt të ish. A mund të mos ish asfare, mall pa zot si është malli i
shtetit. Po sidoqoftë Todri e vështronte me inat drunë e telefonit.
- Ndofta
sepse kish barkun bosh...
- Punë e tij. Bre qen, tha trimi, bre qen i qenit!
Pse, bre, vështron me inat drunë e telefonit? Todri desh t'i përgjigjet, po
trimi nuk e la: nxori koburen edhe e vrau. - Na, i tha, të të mësoj unë të
shikosh me inat drunë e telefonit!
- Kish të drejtë trimi.
- Doemos, se
po të mos kish nuk e vriste.

C

- S'po e shoh prej
disa ditësh Zefin.
- As e ke për të parë, Zefin e vranë.
- Pse? Kush?

- Fajin e kish Zefi.
- Fol!
- Nipi i të kunatit të vëllait të
Zefit...
- Nuk mora vesh. Edhe një herë, të lutem.
- A ka një vëlla
Zefi?
- Ka.
- Edhe ky a ka një kunat?
- Ka.
- Edhe kunati a ka
një nip?
- Ka.
- Pra, nipi i të kunatit të vëllait të Zefit kish rënë në
gjak me një shtëpi kreshnike kombëtare.
- Vetë nipi?
- Jo, shtëpia. Punë
e vjetër, gjysh-stërgjysh, po ti e di se gjaku s'falet.
- Jo! Po të falet,
humb burrnia, ndera e trimnia.
- Po, pra... E meqë shtëpia e të nipit të
kunatit të vëllait të Zefit ish në gjak, erdhën edhe e vranë Zefin, sipas
Kanunit të Lekë Dukagjinit, (ndjesë pastë!).
- Në e vranë sipas Kanunit,
bënë mirë. Iu rrittë ndera e trimnia e burrnia hasmit të shtëpisë të të nipit të
kunatit të vëllait të Zefit. Më vjen keq për Zefin, se ish njeri me kulturë -
pesë vjet në Torino, poet e shkrimtar... - po në qenka punë gjaku, shumë mirë që
u vra! Duhet ruajtur ndera, trimnia e besnia e kreshnikia e fisit të racës
arbënore. Duhet ruajtur përgjithmonë Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!)
sidomos për punë ndere, trimnie, kreshnikie, besnikie. Pse ndryshe kombi i racës
kombëtare ilire edhe pellazge kreshnike arbënore asht në rrezik me hupë. Dhe që
të ketë qetësi të plotë Shkëlqesia e Tij Lekë Dukagjini që na la Kanunin, duhet
medoemos t'i digjet shtëpia Zefit edhe t'i priten drurët e kopshtit kombëtar.

- Eja të pimë nga dy-tri gota për shëndet të Lekë Dukagjinit (i rrofshin
çunat!) e për nderën, trimninë, besnikinë e kreshnikinë mijëvjeçare që na nderon
truallin tonë kombëtar e fisnik.
- Eja të pimë po koburet t'ia dorëzojmë një
miku, se kam frikë mos të shkel hijen, o mos shoh me inat ndonjë dru telefoni...

Ç

- Ore, thonë se ti e vrave Selmanë...
- Unë,
jo!
- Po kush?
- Dyfeku im!
- Ky që ke në krahë?
- Ja, ky! Pse
s'ta mbush synë?!
- Si jo. Dyfek të këtillë s'kam parë as në Turqi.
- E
ke mirë. Dyfek si të turkut s'ka në botë, se turku i punon me merak. Po ky imi
është veç botës. Pandeha se s'të pëlqen...
- Si u bë puna e Selmanit?
-
I qe shkrojtur ta vras unë, nga e shkrojtura nuk shpëton dot.
- E ke hak. Që
kur e polli e ëma, iu shkrojt në qitap: këtë çun do ta vras Ymeri me një dyfek
turku. Po aman më thuaj si erdhi puna që e vrave?
- Me një të shtënë e lashë
thes. Erdhën edhe e ngritën në tabut.
- Ti ku ishe?
- Prapa ferrës.

- Ai?
- Shkonte rrugës.
- Bukuri! Si trimat e vrave. Edhe ai bëri
mirë që ra si thes. Të lumtë dora ty edhe dyfekut i lumtë çarku!
Ymeri qeshi
se iu kujtua thesi. Selmani ra menjëherë si një thes me misër pa pasur kohë t'i
thotë: faleminderit se më vrave - si e do burrnia, kreshnikia e besa shqiptare.
Po Ymeri zemërgjerë e shpirtluan, ia fali këtë të metë.
- Shkaku i vrasjes?

Fajtor ka qenë Selmani! Sepse Selmani ka një nip nga ana e mbesës. Nipi i
mbesës së Selmanit ka një qen edhe ky qen qopek i ka lehur një herë mikut të të
nipit të së mbesës së Ymerit. Miku iu qa të nipt, nipi iu qa mbesës, mbesa iu qa
Ymerit edhe Ymeri mori dyfekun dhe e vrau Selmanë...

D

Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin
dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për
të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.
Dhe që të dy, si trima
kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin
mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.
Të tjerë fishekë
e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.
I foli Sula Sulës:
-
Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
- Kam zbrazur njëzet
paketa. Qe kalamidhet!
- Ke zbrazur në bosh, jo në plot...
- Qysh në
bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një
lepuri, i kam rënë një thiu të egër...
- Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më
havadan. Ti s'hyn në rradhën e burrave. Hajt!
- ...
- Ore, a ke zbrazur
më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s'ke vrarë njeri!
- Jo,
njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t'ia shkrep.
- Prit gomar të
mbijë bar!
Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij
kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha
ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë
pastë!).
I foli Sula Sulit:
- Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
-
Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa
Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!
U
duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:
- Ja,
shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
- S'di cili është...
- Çudi e
madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t'i biesh ti me dyfek të
ri. I erdh exheli. Apo s'ta mban?
- I bie po mos merret vesh...
- S'ka
si merret vesh. Unë s'rrëfej!
- Me besa-besë?
- Me besa-besë e për kokën
e dyfekut.
- Atëherë t'i bie?
- Bjeri!
Në këtë kohë pika që lëvizte
në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.

Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një
trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!
U shtri barkazi në
mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.
Edhe pika lëvizëse nuk
lëvizi më...
Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë...

... Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U
kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se
pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.
Edhe Suli e mbajti
fjalën e nuk e tradhtoi Sulën...

DH

Vasili me
Veselin ishin shokë. Shokë që në vogëli - ngrohur më një diell, lagur më një
ujë. Pastaj erdh puna që Veseli vrau Vasilin edhe Vasili vrau Veselin. Që të dy
ia dhanë flakë më flakë, si trima të ndjerë që na nderojnë vendin e kombin
kombëtar kreshnik.
Puna rrodhi kësilloj:
Vasili me Veselin rrinin në një
hije edhe bisedonin. Aty pranë ish lumi. Pranë lumit një plep. Vasili tha:
-
Hajde plep, hajde, që të mbolli dora e Krishtit!
Veseli tha:
- E keq, or
mik, e mbolli dora e Muhametit!
- E Krishtit!
- E Muhametit!
E
filluan si me të qeshur po doli e ngjeshur se sikush gojën e kish të tijën edhe
me bukë e ushqente. Po përveç gojës, kishin edhe kobure në brez, si çdo shqiptar
i vërtetë.
- Plepin e mbolli Krishti!
- Plepin e mbolli Muhameti!

Pak-pak! koburet kreshnike, flakë më flakë!
E që të dy u vranë!

Njëri për plepin e Krishtit, tjetri për plepin e Muhametit...

E

Selmani vrau Selmanin; Stefani vrau Stefanin;
Hasani vrau Kristanin; Mestani vrau Vasilin...
Puna rrodhi kësilloj:

Rrinin që të gjithë edhe vështronin malet e larguar.
I pari i tha të
dytit (Selmani Selmanit):
- Mali që përtej është më i lartë se ai tjetri.

- Jo, e ke jangëllësh. Ai tjetri është më i lartë nga ai që përtej.
-
Jo, ti e ke keq!
- Jo unë, po ti!
Hynë në valle edhe të tjerë: dy
Stefanë, një Hasan, një Mestan, një Kristan, një Vasil, një Halil...
Si
trima që ishin, e bënë fora edhe u vranë trimërisht në shesh të burrave. U
ngritën pastaj edhe farefisi edhe i dogjën shtëpinë njëri-tjetrit.

Dhe
malet mbetën si ishin: male...

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:56

Nga libri i Petraq Kolevices "Me Mitrushin", kam shkeputur disa faqe, ku
Kolevica paraqet edhe disa poezi qe Mitrushi ia pat dhuruar atij. Dashuria me te
cilen flet Kolevica eshte nje shprehje e mire e miqesise qe keta dy njerez
kishin arritur te stabilizonin me njeri-tjetrin, por eshte dhe nje rrefim me
vlere i disa pjeseve biografike nga jeta e
Mitrushit.

------------------------------------------------------------------------------------

Për
kampin e Maliqit, ku përfundoi udha e tij nëpër natë, Mitrushi më ka
treguar:
Kur na shkarkuan nga kamioni atje, isha me ca rroba të vjetra e si
mos më keq nga pluhuri i asaj rruge të gjatë. Në kokë, për t’u mbrojtur nga
dielli, kisha lidhur një shami me nyje në të katër cepat, siç e lidhin
armaxhinjtë.
Një polic erdhi e më pyeti:
-Sa shkollë ke ti?
-Hiç. Katë
klasë të fillores kam – i thashë.
-Mirë. Shko këtej, ti.
Për fatin tim të
mirë e besoi se, siç isha katandisur unë, do ta besonte dhe po t’i kisha thënë:
s’kam bërë shkollë...Kur më liruan, ndërsa po më hipnin në kamion, për të na
sjellë në Tiranë, u ndodh përsëri ai polic. Më pa me ca sy katili e duke
shtrënguar dhëmbët, më foli gjithë inat: “Ë ë ë ë!...Ti qen paske pasur shkollë
të madhe, ti!” Ndërsa kunati i Mitrushit, i burgosur në moshë të re dhe ai në
kampin e Maliqit, më ka treguar:
Kur e sollën Mitrushin, e mbyllën në një
kotec derri. Ai kamp ishte lemeri. Në mëngjes vetëm një si çaj. Bukë si baltë
vetëm një herë në ditë, më drekë. Në punë na detyronin të shkonim duke rendur.
Rendnim zbathur nëpër baltrat, se këpucët na u prishën brenda sy-tre ditëve.
Punonim në kanale me ujra përmbi gjunjë e gjer në mes. Poshtë na pinin ushujzat,
sipër na grinin mushkonjat. Dizanteria bënte kërdinë. Kur ktheheshim nga puna,
në mbrëmje, ecnim me këmbë e duar si bagtia, sepse nuk qëndronim dot më këmbë
nga lodhja e nga dizanteria. Aty kisha të burgosur dhe babanë. E preu dizanteria
dhe unë e kam larë babanë lakuri, si fëmijë. Një tregtar nga Korça, Koçi
Misrasi, nuk duronte dot më dhe vari veten.
Alfred Ashikun e rrahën për
vdekje se hëngri një panxhar që e gjeti aty nëpër baltrat. Një tjetër, Niko
Kirkën nga Korça, e lanë të lidhur me tel me gjemba te një shtyllë përkundrejt
diellit. Atje e lanë si Krishtin në kryq dy dit e dy net dhe ne, 1500 të
burgosur, na detyruan të shkonim pranë tij e ta pështynim. Ky qe kampi i
Maliqit. Për tmerret e atij kampi, ku ishte drejtor Tasi Marko, vëllai i Rita
Markos, kanë shkruar të tjerë e nuk dua të zgjatem. Gjendjen e tij të rëndë e të
pashpresë në burg e në atë kamp na e jep të gjallë Mitrushi në krijimet e veta
të cilat kam fatin e madh t’i kem të shkruara nga dora e tij. Ja,
ato:

LETRA E FUNDIT
SIME SHOQE

Kaq afër jemi,
por kaqë larg
Të lutem mos më prit-
Na ndajnë terre rreth e qark
Dhe
yll për mua s’ndrit.

Përse ta lidhësh fatin tënd
Me një pafat si
unë,
Kur di se emri im u shëmb
Me dhunë e me përdhunë?

Pra hidhe
hapin guximtar
Ndaj jetës së gëzuar.
Dhe më harro këtu, në varr,
Të
vdekur pa mbuluar.

Se unë pres, përças po pres
Një udhë fort të
gjatë
Dhe një të martë, në mëngjes,
Do hidhem nëpër natë.

Nëpër një
natë që s’ka mbarim
Po qetësi për
jetë:
Pushim...harrim...pushim...pushim...
Në prehjen e
vërtetë.

PRANVERË

Nëpër hekurat e tkurrura si
gardh
Nëpër dhogat e thumbuara me thumb
Një rreze dielli hyri si për
çudi
Brenda në terrin e hadhit.

I nemitur dritën e kuqe
vështroj
Dhe rrah ta shtie rrezen nër duar
Por zinxhirat, që tringëllijnë
me kobe
S’më lenë të ngrihem më këmbë.

Pra sytë i mbyll që rrezen mos
e shoh
Por s’di se si nga jashtë vjen
Një erë e athët plisi dhe lajmin
sjell
Se në botë ka ardhur pranvera.

YLLI I KARVANIT

Doli ylli i karvanit
-lart mbi një botë një qiri-
E vështroi i
jetimuar
Nga zëndani im i zi.

Pas një rreze që më hodhi
Lashë
hadhin e po ik-
Ah, më falni, jam i mjerë
Pra po ik nga vendi i
lik.

Po më doli para reja
Ma preu rrugën e karvanit...
S’kam ç’të
bëj, do kthehem prapë,
Brenda ferrit të zëndanit.

Dhe do pres të dalë
rishtas
Në mos sonte, tjetër herë,
Që të sulem si i çmendur
Nëpër qiej,
nëpër erë.

Kush e di...do të gjej udhës,
Ndër ethire nj’yll me
bisht-
Do t’i lutem të shpjerë
Lart e lart në Zoti Krisht.

Do t’i
falem, përgjërohem,
Të më bëjë hi e baltë
Të më shkelin gjith të
mirët
Pranë fronit tij të lartë.

Oh, për hir të Gollothasë
Dhe të
brinjësë së shpuar
Prit, o Zot edhe dëgjoji
Gjithë tmerret që kam
vuar.

Por në s’do as Zoti i jetës-
Sëkam ç’të bëj i mjeri unë
E le
qiellin, zbres te ylli,
Doemos, me të përdhunë.

Pa kur ylli do
kalojë
Zotëronjës, sipër detit,
Do të shëmbem tatëpjetë,
Shpirtin do
t’ja jap lanetit.

Veç në dhe mos kthehm prapë,
Ku ka hekura,
zinxhira
Orë e çast ta ndjekin hapin
Errësira...Egërsira...

Ah, më
fal, o ti këndonjës
Se me fjal’ të turbulloj.
Jam në terr e jam i
mjerë
S’di ç’të bëj, pra ëndërroj.

***

Në vitin
e fundit të jetë së tij, ndërsa ishte tepër i sëmurë e i dëshpëruar, gjatë një
bisede mbi shkrimtarët e mëdhenj erdhi fjala te R. Tagor, të cilin e pëlqente
shumë. I thashë që kisha librat e tij rusisht. I shpura atë me poezi. Gjatë
leximit kishte bërë shumë shënime me lapës të cilat i prishi me gomë para se të
ma kthente librin, por aty kanë mbetur dy shprehje nga R. Tagor që i paskan
pëlqyer:

-I kam zili erës që sillet mbi tokë
dhe
-Njeriu
është më i keq se kafsha kur bëhet kafshë.

Atëherë ra fjala dhe për
shkrimtarin Anatol Frans nga i cili kisha dy vëllime rusisht. I dhashë njërin.
Kur ma ktheu, më tha: Në faqet e brendshme të kapakut të kam lënë dy kujtime,
t’i kesh ti, kur të mos jem. Ai kujtim i hidhur, që parathoshte një vdekje të
afërt, janë dy poezitë e mëposhtme:

LUTJE

Unë,
Mitrushi, poet shqiptar,
Fort do t’i lutesha nënës
Që të më hidhte një
litar
Varur në bri të hënës.

Edhe pastaj, si për çudi,
Të gjendem
varur n’erë
Dhe të thërres: “Sa lumturi!”
Në erë, mbi
skëterë.

Dihet se sistemi komunist kërkonte prej artistëve e në
veçanti prej shkrimtarëve e poetëve, një krijimtari të mbrujtur me ideologjinë e
kohës e në shërbim të saj. Çdo krijimtari tjetër që mund të dilte jashtë
kornizave të ngushta e të ngurta të realizmit socialist, quhej e kotë, e keqe,
madje e dëmshme dhe e dënueshme. Shembuj të tillë janë të shumtë, por ndër ta
mund të përmendim dënimin e të ndjerit Vangjush Tushi dhe thyerjen e skulpturave
nudo të të ndjerit Janaq Paço.
Kundër asaj ideologjie që shkatërronte
krijimtaritë e mirëfillta dhe u linte fushë të lirë “krijuesve” ordinerë,
Mitrushi shkroi këtë poezi që do ta quaja satiriko-dramatike, të cilën pata
fatin të ma linte të shkruar si kujtim gjithashtu në kapakun e atij
libri.

KOPSHTARI BILBILI DHE DERRI

-Pa më thuaj, shpes
i kotë,
Me ç’qëllim je ti në botë?
-Të këndoj – bilbili tha.
-Po kënga
jote ç’qëllim ka?
-Këtë punë, vallahi,
Nuk e di.
-Ti këndoke pa qëllim

dhe kullot në kopshtin tim?

Mora thikën dhe e therra.
(Qiellin) do
ta mbush me derra.

Nga Mitrushi kam një tjetër kujtim të hidhur,
poemën “Rrjedhin lumenjtë”
Këtë poemë mund ta shkruante vetëm ai, sepse vetëm
ai e dinte historinë e Ilirisë, si të thuash, në majë të gishtërinjve.
Në çdo
varg të saj spikatin njohuritë e tij të thella e të sakta të gjeografise dhe të
historisë së asaj Ilirie që shtrihej nga Stërmadhi Danuov valëvezullonjës deri
poshtë, Buzë Jonit të kaltër dhe të Adrias valëdendur.
Përshkrimi i
hollësishëm në atë poemë i viseve dhe i fiseve ilire, i bëri redaktorët e
atëhershëm të thoshin se s’kuptohet nga lexuesi, mbasi ka shumë emra të
panjohur, por mendja të çon të dyshosh se prapa këtyre fjalëve fshiheshin shkaqe
të tjera...
Mitrushi nuk ka dashur të shkruajë një poemë me lajle e lule, me
rima, ritme e figuracione të shumta, por të na jepte panoramën e plotë të
Ilirisë së madhe të dikurshme, Së Epërme, Së Mesme dhe Së Poshtme,
ku:

“Në gjithë skajet e vendit të lumur,
Anembanë kumbonte një e
folme
E vetëme: ilirishtja e strallët-
Vigmë barinjsh dhe kushtrim
luftëtarësh,
Farkuar në kudhra mijëvjeçarësh.”
“...Gjuhë e fortë,
vlugmadhe e ëmbël,
E mbrujtur para se të ishin mbrujtur
Tufët e hyjnive
të lashtësive...”

Pastaj na tregon dyndjen e legjioneve gjakatare
romane, me skota të larme të shkulura vatrash...

“Por lukunitë nuk
kishin të sosur,
se pas një skote një tjetër vërshonte
Nga fundra gufash
dhe stërfundra honesh,
Me urë në dorë e thikë ndër dhëmbë,
Që kishin
banesa me tenda lëkurësh...”

Që linin pas

“Rrënime,
rrëmbime, varrime së gjalli...”

Sepse fiset ilire
ishin

“një farë dhe një gjuhë, por – vaj! Të ndarë
Pa besëlidhje
armësh...Pëllëmbë e hapur
Që grusht nuk u bë për të goditur rëndë
Armikun
që tkurrej të zgrapë plëngun...”

Dhe tek sheh që nga gjithë ajo Iliri
e madhe mbeti vetëm një pëllëmbë tokë dhe biri m’i vogël
I ilirit të
lashtë, trimi Arbër,

Mitrushi nuk e mban dot rënkimin që i del nga
shpirti:

“Hej, histori! Ti, histori e lashtë
E botës ilire së
perënduar,
Përse më bren e bluan kaq dhimbshëm
Në orët e vogla të natës
së bardhë?...”

Me ankthin e frikshëm të humbjes edhe të asaj cope
tokë të mbetur nga Iliria e Madhe këtu, buzë Adrias e Jonit, Mitrushi e mbyll
poemën me kushtrimin:

“Mbani, burra,
Me dorë të fortë flamurin e
Arbërit
Të skuqur me gjak ndër luftra të rrepta.!

E dëgjojnë vallë
bijt’ e sotëm të Arbërit thirrjen e Mitrushit?

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:56

MITRUSH KUTELI

--------------------------------------------------------------------------------

Jam
shqiptar
e kosovar;
zot e krenar,
zot e bujar
mbi këtë dhé,
q'e
kam si fe,
e përmbi fé:
E kam vatan!
E kam atdhe!
Që gjysh
stërgjysh,
që brez pas brez,
që gjithëmonë.

Ti shqa thërret,
ti
shqa bërtet,
gjer lartë në retë
se jam barbar.

Jo, s'jam
si
bërtet ti,
si buçet ti,
ti, Mal i Zi.

Po vendin tim e
dua,
lirinë e dua,
e s'dua
zot
mbi mua.

Kënga e
parë

QËNDRIMI

Se jam këtu kur s'kish njeri,
kur s'kish
kufi
as fqinjëri,
as shqa të zi.

Se jam këtu kur Mal i Zi
ish
Iliri;
kur nga një det në tjetrin det
isha zot vetë!
Unë jam këtu nga
moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.

Unë jam këtu
e do të jem
- dem baba dem -
sa mali të bëhet hi
e hiri mal
përsëri.
Ma thonë emrin Asim Qerim
mbetur jetim
që në vegjëli.
Jam
si më sheh
e si më njeh;
kësulëbardhë e kryelidhur,
kryelidhur me një
shami;
me tri shami
për trimëri!

Jam eshtërmadh,
i vrazhdë
jam,
e bojalli -
dhe sytë e mi
janë plotë shkëndi
si batërdi.
Dhe
kam uri
si s'ka njeri -
për drejtësi
e për liri.
Si të gjithë
asimët
e të gjithë qerimët
e vendit tim.

Ma thonë emrin Asim
Qerim
mbetur jetim
që në vegjëli;
se babën tim ma
vranë
naçallnikët,
podporuçnikët
edhe gllavnikët.

Ma
vranë
se urdhër dha vojvodi
e krali vetë:
"Të vritet!"
Se ish
kosovar
dhe se ish zot
mbi këtë dhe!

Dhe tokën që kisha nga
baba
nga gjyshi
rrënjë pas rrënjë -
prej qindra vjet,
prej mijëra
vjet,
ma morën.
Ah!
Ma morën vatanin
që e desha si
xhanin!

Ma morën,
me armë në duar,
me gjak nëpër
duar.
Agrarët!
Xhandarët!
Tyxharët!
Të gjithë tok
u bënë
shok;
si sorrat
për kërrmë.

Oborin ma morën
gjer në
shtëpi
dhe ngrenë për vete shtëpi
në sytë e mi!
Dhe unë,
ja,
unë,
që isha zot
që qëmot,
mbeta pa dhé,
bujk pa dhé,
bari pa
kopé -
këtu
në dheun tim.

Dhe plori m'u ndryshk,
hambari m'u
myshk...

Po shpresa s'mu vyshk!

Kënga e
dytë

DURIMI

Durova,
durova,
sa nuk duron njeri,
as
Perëndi!

Më thanë të shkruhem vojnik
e mynafik
i kombit
tim.

Më dhanë armë të vras
vëllanë,
sipas kanunit
të
gjakut...
Po s'desha!

Dhe në e bëra ma falni,
se jam
gjaknxehtë.

Më thanë të ngrihem të ik
ku qielli puthet me
dhenë;
Stamboll,
Anadoll,
e më tej.
Se vetëm andej
paska për
ne
popull pa zot -
vend boll...

Po malli i tokës s'më la,
po
malli i fushës s'më la,
as gjaku i babës s'më la.

Dhe mbeta këtu,
i
huaj,
si qen,
në vendin tim,
të babës tim...
Mbeta rajá,
e ndër
rajá,
si për hatá;

në uri,
në qesëndi,
në skllavëri
të shqaut
të zi.

Më thanë të ik në Allbani,
vatan i ri
i kombit tim,
si
shkoi Selmani,
Hasani
e Dani.

Po dot nga toka s'u ndava
dhe
mbeta të jem
ku jam
e ku do të jem.

Më thanë të shkoj në
sheher
të shqahut të madh,
me sharrën në krah,
me kryet
përdhé,
jaban
e beter;
portë më portë,
derë më derë,
i mjerë
e
zemër sterrë,
për një kotherrë
bukë.
Po malli i vendit s'më la.
Ah,
malli i gjakut s'më la
e mbeta këtu,
rajá.

Ta shemba shqa
kufirin
që ngrite ti
në vendin tim e përmbi varr
të babës
tim.

Ta shemba,
ta dogja,
me zjarrin e shpirtit,
të
vuajtjes
dhe të urrejtjes.

Me zemërim,
me vrull të madh,
e
bubullimë
që s'ka mbarim

Se vjete ti më çave,
më ndave,
më
vrave,

armik - lugat,
armik -xhelat!

Kënga e
tretë

SULMI

Ti bëre azape - s'u tremba,
ti ngrite kufire me
gjemba,
fortesa ti ngrite;
t'i shemba!

Tani,
tani,
atje ku
ti,
o Mal i Zi,
ngrite kufi
që ndanin
e
çanin
vëllazëri;
Hej!
Sot!
Shkon
e valon
parmenda!

T'i
bëra të gjitha rrëmujë
dhe ty
gjurma t'u zhduk
si në ujë.

I bie
arë mes për mes
e gjer në brez,
e përmbi brez,
humbas
me gaz
në
grurin tim,
të dheut tim,
të babës tim,
të birit tim;
sot e
përjetë,
jetë pas jetë!

Dhe ndie qysh flet,
me zë të qetë,
im
atë vetë
nga balta poshtë:

"Ta mbroni dhenë
ku eshtrat kam,
ku
hi e tokë
e pluhur jam.

Ta mbroni dhenë
që e ushqej
dhe sot si
dje,
me kurmin tim.

Ta mbroni dhenë,
me zjarr ta mbroni,
me gjak
ta mbroni!
Të derdhni gjakun

me grushte plot -
po kurrë lotë,
as
sot, as mot!
Se loti është robëri,
gjaku - liri!"

Kënga e
katërt

NDËRTIMI

Jam eshtërmadh
e bojalli
e me japi,

si më sheh ti,
si më njeh ti.

Po kam një zemër
në gjoksin
tim
që pa pushim
më rreh
si Drin.
Dhe babën tim kur e kujtoj,

lotoj...

Të pashë të vrarë, or Baba,
e pa qefin, si për hata,

rreth e përqark me xhandërma.
Desha të qaj e s'qava dot,
e të
bërtas, sbërtita dot,
pa asnjë lot, pa asnjë lot.

Dhe prita sot të
derdh një lot.

Tani,
tani,
unë jam gati
të vdes që sot,

se rroj përmot;
mbytur me gjak,
po jo me lotë,
për këtë dhe,

q'e kam si fé
e përmbi fé.
E kam vatan,
e kam atdhe!

Hej!
Po buças me zë kabá,
sa të dëgjohet në qiell lá,
sa të
dëgjojë fund e kreje
kush gjak shqiptari ka në deje:
Shaban - vëlla!

Destan - baba!
Hej!
Komb i lirë kosovar,
ti komb shqiptar, ti
zot krenar,
ti djalëri - ti pleqëri,
bëru gati!
Bëru gati për vrull
të ri,
ta djegësh botën,
ta bësh hi,
për liri,
për Shqipëri!

Kënga e pestë

QËNDRIMI

Tani,
tani!
-
O Mal i Zi -
ja unë,
ja ti!

Po unë - jo ti,
se jam këtu kur
s'kish njeri
dhe as kufi
as fqinjëri...

Unë jam këtu kur Mal i
ZI,
me Shumadi,
me Dallmati - sa mban e gjitha Shqehëri,
ish Iliri!

Kur nga një det në tjetrin det
isha zot vetë!
Se jam këtu nga moti

kur vetë Zoti
e bëri fushën - fushë
e malin mal.

Unë jam
këtu
e do të jem,
- dem baba dem -
sa mali të bëhet hi,
e hiri
mal përsëri.

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:57

Vjeshta e Xheladin Beut

Tregimi u
shkrua ne nje kohe kur jeta shqiptare ishte e perqendruar ne fshat. Ai mund te
kalohet pa u quajtur nje ekzagjerim ne kohen qe jetojme, vese tani "luogo del
delitto" nuk eshte fshati, por qytetet ku jetojne trimat e kohes se re,
barkmedhenj, qafeleshe, me tuta apo me kostume, me floke te gjate apo dhe te
prere shkurt fare, eshte bota e bosave te rinj shqiptare, ata qe i quajne njesha
a dysha, c'rendesi ka.

Per ata qe e lexojne ne here te pare, deshiroj
te referoj edhe leximin e nje krijimi te Brarit, te sjelle ne forum para disa
muajsh me titullin: Dilaveri. Nje nga personazhet qe shfaqet tek Vjeshta e
Xheladin Beut perngjan me personazhin e Brarit, vecse ky personazh eshte femer
dhe jo mashkull.

Ketu do te gjeni Krijimin
i Brarit

Vjeshta e Xheladin
Beut

I

As vetë Xheladin Beu nuk dinte përse
ndjente një zbrazëtirë aq të madhe në zemër atij mëngjezi vjeshte të dytë. Një
zbrazëtirë sa një zgërbonjë gështenje që e ka brejtur krymbi përbrenda, një
shembëtirë, një trubullirë e një neveritje pa fund e pa anë...
Edhe çudi:
mëngjezi s’ishte i keq. E rrallë dhe e verdhë, vërtet, fleta e plepit përtej
dritareve me hekura e kafazë, po qielli i kulluar, i ëmbël. Shpeshëria që, siç
na duket neve, njerëzisë, s’ditka kurrë se ç’qenka dhembja e pikëllesa,
cicërinte e ngazëllohej me bujë të madhe aty pranë konakëve të beut e tej e
tutje – arave, pemëve, qiellit – kurse ay, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të
xheladin Pashait, apo “Beu i madh”, siç i thosh tërë bota, zot i patundur mbi
çifligje e mbi njerëz, ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Gojën e kish të
hidhur sikur paskej ngrënë shafran, qiellëzën të thatë, gjuhën të trashë si
shuall bualli. Dhe herë-herë, një të therur në tepelekun e kokës.
As nga
shëndeti, as nga malli e gjeja s’ish qarë shumë gjer ahere Beu i madh. Shëndetin
e kish patur grurë: burrë i ngjeshur, dërdëng, ta çaje bëje katër: kamjen të
rëndë, shumë brezash, sa as vetë s’ja merrte dot radhën me të numëruar e me
kalem; bujqit, rajej e harbutë, të gjithë me dorën në zemër, si nuse kaurri:
s’guxonin as t’i thoshin me emër, as ta shikonin në dritën e syrit. Edhe sikur
t’u bënte urdhër që të shtirheshin përdhe që t’i shkelte me këmbë, siç shkelet
balta për të bërë plitharë, shumë prej tyresh do të shtriheshin t’i shkelte. Se
jo më kot Xheladin Beu kish në dorë bukën e kopaçen, tamam ç’i duhet fusharakut
që të bëhet i butë si dele, jo aq fort për jetën e tij sa për atë të fëmijve të
njomë e shumë brenga të tjera të kësaj dore. Tua të qaheshin? Po kujt t’i
qaheshin? Kush i dëgjonte? Të ngriheshin e të iknin? Mirë, të iknin, po ku? Kudo
që të shkonin i priste qaforja, sepse gjithë bejlerët e pashallarët kishin
kërbaç e qahjanj. Tërë dheu që jepte bukë ishte e tyrja. Mirë thoshin ata që
thoshin: gjithë derrat një turi kanë...Ca që ishin ngritur e kishin ikur natën,
në erësirë, me fëmijët në kosha e pleqtë në tezga, kishin humbur si uji nëpër
ujë, nuk u qe ndjerë nami e nishani. Prandaj ata që kishin mbetur, rrinin aty ku
ishin, bënin grurë e hanin misër. Kur s’kish misër të mirë, hanin misër gjarpri,
këlkëzë, të shkuar nëpër tri ujra, zienin përbrenda siç ziejnë e roniten në
lyrën e vet ato kokat e këmbët e bagëtisë të futura në një poçe të madhe balte,
me këltyrën të zënë me brumë, brenda në furrë. Nuk u ndjehej as regëtima, as
cicërima. Herë-herë binte ndonjë sëmundje e u vinte kosën të vegjëlve e të
mëdhenjve; shtëpi e fshatra të tëra mbeteshin të shkrta. Po, çudi, çudi, pas
sëmundjes shtroheshin përsëri si fara e sinapit.
Ta pret mendja se ndër
rajenj e ndër harbutë kish edhe kokëndezur, që nuk duronin më tej e mateshin
t’ja shkrepnin, po Xheladin Beu, që ishte brezi i tretë zot në atë mëngë të
mbretërisë së madhe të Baba sulltanit, e kish vënë punën në vijë të mos bënte
rrëk njeri, kështu që kokëndezurit mbeteshin pa kokë përpara se të ndiznin koka
të tjera. Këtë punë e bënin qajhallarët, “trimat” siç u thosh beu, apo
“lanxhot”, “larot”, “zybat”, siç u thoshin me gjysmë goje ata të tjerët,
vegjëlia.
Ja kështu!
Puna e bejllëkut dhe e çiflikllëkut do marifete. Dhe
marifetet mblidhen e shtohen brez pas brezi, nga babai, nga gjyshi e më tej.
Këto marifete Xheladin Beu i kish në xhepdhe i nxirrte një nga një a të gjitha
bashkë, si t’ja donte puna. Veç kësaj, duhet ta dini se ai kishte zënë të gjitha
shtigjet, shpatullat i kishte të ngrohta dhe i kthente gjithnjë andej nga
ngrohte dielli, duvaxhi me mish e me shpirt i “llambës së dynjasë”, Baba
sulltanit, të cilit i dërgonte kur e kur peshqeshe: mahmudije të verdha e çupa
të bardha, nga çifligjet e tija. Nuk e harronte Kapu Aganë, as sadrazemin, as
sulltan-validenë, as adëmin e madh, të parin e haremllëkut të sulltanit, që të
mbyllnin sytë kur Xheladin Beu zgjeronte çifligjet lart e poshtë, në stërkat e
bujqësisë, në zabelët dhe tokat e buta pa zot. Nuk përzihej fort në gërnjat e të
mëdhenjve të mbretërisë, po kur i vinte ndonjë bumbashir e i thosh se Baba
sulltani kish luftë s’di se ku, në Qyrdistan, në Rabistan apo në
Tinglimajmunistan, beu i dërgonte karvanë me imdate e njerëz me dyfegje, që do
të linin kokat andej. Po mbi të gjithë, beu mbështetej tek i vjehri, që ish bir
veziri, mbështetej tek të kunetërit, që ishin të gjithë në bukë të madhe.
Me
gjithë këto të mira që zumë në gojë e ato që nuk i zumë fare – kazanët e qypat
dinga me mahmudije të verdha nga ato të merhum sulltan Mahmutit, me dupje lira,
ingjiliska e verdhashka të ndryshme të kauristanit (s’prish punë se i kish prerë
kauristani, alltën ishin edhe këto, nuk i hante ndryshku) dhe që i shtoheshin
mot për mot, kukumale – me gjithë ata trimat mustaqepresh e mustaqerruar, që
kish nënë urdhër e që s’linin të fluturonte as zogu pa lënë poshtë ndonjë pendë,
se nuk i ushqente më kot me mish të majmë e somune të bardha, Xheladin Beu
ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër (po, brenda në zemër) atij mëngjezi të
ëmbël vjeshte.
Dhe kjo oda e madhe e konakut të madh me mure kalaje, me ca
dritare me nga dy palë hekura të përdredhura si brirë dashi e me kafazë, nëpër
të cialt drita e diellit hynte e çjerrë si nëpër ca kula drizash, i qerthullohej
beut ashtu siç qerthullohen kuajt në lëmë. Jo, nuk qerthullohej oda, po
qerthulloheshin trutë e Xheladin beut. Dhe nuk dinte ç’ishte kjo punë. I sëmurë
nuk ishte, sepse ishte ngjallur, dhe të ngjallurit, thonë, nuk sëmuren kurrë.
Kish patur, vërtet, në të ri, një si frëngjyzë a si i thonë asaj sëmundjes së
frëngut, që ja kish dhënë peshqesh një cingi e trashë, brenda në Manastir, ku
kish vajtur me ftesën e valiut dhe kish “këmbyer gjellën”, po kjo s’ish gjë:
punë e vjetër, e harruar. Fshikën ja kish mbyllur një xherah plak me melhem
zhive e hudhër të shtypur në havan e s’di çfarë tjetër. Ca më vonë i qe mbushur
trupi me pushkuriza prush të kuqe, po edhe këto i kish mbyllur me melhem dhe
trupi i qe zbardhur përsëri. Pastaj i kish rënë leshi i kokës, po rroftë festja
me xhufkë, që ja mbulonte tullupanen. S’di se kush i kish thënë se po të kesh
ndonjë sëmundje të kësaj dore, duhet ta hedhësh, t’ja japësh dikujt, ta përndash
mbarë e prapë: peshqesh e dhe! Kjo isht epunë që dihej. Filan be, hanedan i
madh, e kish hedhur oftikën duke pështyrë fshehur në gjellët e mira që u
shtronte mysafirëve dhe, thoshin, ish bërë mirë, kish rrojtur edhe mjaft vjet.
Ç’është e drejta, me kohë e mot, shumë nga mysafirët e të afërmit ishin sëmurur,
po kësaj s’ke ç’i bën: sikush si ta ketë shkruar nga dora e zotit. Fundi i
fundit, përse ata të mbeteshin faqekuq si molla, kurse ai, beu handean, të
zverdhej e të thahej dita ditës? Ata të rronin, ai të vdiste - ë? Kështu bëri
edhe Xheladin beu; i suall një çupë të mitur (sa më e mitur, thoshin, aq më e
mirë është për benë, se të miturat e kanë gjakun të hollë, të valë, dhe gjaku i
hollë dhe i valë e hollon, e ngroh dhe e spastron gjakun e trashë, të ftohtë...)
dhe beu e pishi. E prishi e dha urdhër ta shpinin tutje që të mos shihej e të
mos dëgjohej. Pastaj e përndau frëngjyzën anembanë, në gra e në dylberë, dhe u
shërua fare...
Dhe ja tani, oda e madhe e konakut të madh i qerthullohej si
kuajt në lëmë. I therte tepeleku i kokës. Ndezi një cigare, esëll, që t’ja
priste vrundullin rrotullimit e të mbante mendjen në vend dhe zuri ta pinë
shqeto, pa çibuk, po cigarja, aq e shijëshme herët e tjera, tani ju duk e hidhur
e pështirë. E kafshoi dhe e hodhi tutje, në vatër.
Ç’ishte kjo punë? A mos
beu s’ishte mirë? Jo, jo. Gjer dje kish qenë fare mirë.
Asaj nate kish bërë,
vërtet, një aheng të vogël, me raki të fortë e meze nga të gjitha llojet – mish
gjahu, pa dhjamë, të shuar në uthull, me hudhra, pra me shije shumë; mish të
butë e të majmë, që e kish shqyer me dorë, e kish ngrënë dhe kish hedhur tutje
koskat dhe kish lëpirë të persë gishtërinjtë e më the të thashë (ca jevga me
daire e a të tjera me këngë në gojë, me çitjane të fryra si bajrakë dovleti, kur
i nget era, me nga një flori të verdhë të ngjitur në ballë me sherbet të trashë,
që thyenin belin e tundnin vithet aman-aman, që ta ndiznin benë...), them, kish
bërë një aheng të vogël, po kjo s’ishte punë e re. Se Xheladin Beu kish qenë
gjithnjë, që në të ri, njeriu i qejfit, hashari, dhe jo një herë e dy e zinte
mëngjezi ku s’ta pret mendja, në konakët e afërm a të largët, në përdhesat e
tebabisë, që mbanin erë myku e memish-haneje e shumë erëra të tjera. Bile edhe
aty brenda, në selamllëk, ku priste miqësinë, meshkujt, beu kish në njërin krah
odat e tija për punët e tija, me fjalë të tjera për gjerdheqe mbi gjerdheqe.
Pastaj, kur velej së tepërmi nga mishi i bardhë i haremlëëkut (kësaj here hanëmi
as që ishte aty: kish shkruar teferiç në sarajet e babait, të pashait), ngrihej
vinte atje ku desh vetë apo sillte në jatak ato që desh vetë, dhe defi binte pa
pushuar në dera, gjersa beu i madh mbaronte punë, po të ishte i kënaqur, e
hidhte groshnë me grusht, që ta dinte vegjëlia sa të madhe e kish zemrën beu i
madh...
Këto teke ja dinin të gjithë, e më fort ja dinin e ja druanin ata që
kishin çupa të mitura në shtëpi, prandaj përpiqeshin t’u gjenin shpejt e shpejt
ndonjë burrë sido-kudo e t’i martonin, për të hequr ferrën nga dera e për të
shpëtuar faqebardhë. Po edhe në bri të buallit sikur t’u futkeshin këto, të
bukurat, prapë Xheladin Beu i gjente pas erës, sepse era e çupës së bukur qenka
si ajo e mollës së mirë, u përhapka anembanë. Dhe, si ja gjente gjurmën,
Xheladin Beu akrosej si ai kali i zhdëpur me elb e nuk i zinte vendi gjersa e
bënte vollen e tij, ja me të mirë, ja me të keq. Po, po: edhe me të mirë, sepse
kur ja donte puna, beu bëhej, si i thonë, qumësht e mjjaltë. Dhe ju e dini sa
shumë hie i ka një beu të madh kur qesh; i zbardhin dhëmbët, i xixëllojnë sytë,
i shkëlqen lëkura e lyrshme e faqeve, i tundet xhufka e festes. Kjo të bënte t’i
harroje të gjitha e të thoshe: “Oh, ç’burrë babaxhan është beu ynë, e paçim sa
malet! Tamam si dielli i muajit maj!” Kështu thoshin syleshët, po ata që nuk
ishin syleshë e dinin se Xheladin be “babaxhani” ishte si ata qentë e kiq që të
hanë nga prapa: të fshinte nga faqja e dheut! Ay kish edhe një fjalë të tijnë,
që e kish trashëguar nga i gjyshi: “Çdo gjë e gjallë që pillet, rritet e kullot
në dhenë tënd është e jotja. Merre e bëj ç’të duash”.
Kur ja donte puna të
bënte tembillëk” u jepte urdhër trimave që të fillonin spastrimin. Atëherë
njeriu zhdukej pa gjurmë, siç nuk le gjurmë zogu në erë. Kish qenë e s’ishte
më...Ai nuk harronte amanetin e vjetër të gjysh pashajt: “Mbaje e shtoe atë që
ke; preja kokën atij që mundohet ta ngrerë lart: mos lërë të dalin në kasabanë
tënde e në çifliget e tua njerëz më të mençur se ti: mos e prsih me të madhin;
kij mendjen të shikosh nga fryn era e nga ngroh dielli. Për punët e tjera bëj
ç’të duash, si zot malli.” Dilte nganjëherë një i krisur ndër rajenj e ndër
hajdutë (nga një i veçuar), që vinte shpirtin në majë të dyfegut e ja shkrepte,
po vendi se mbante dot me bukë dhumë kohë dhe shpejt mbulonte balta baltën,
rritej bari mbi varre dhe Xheladin Beu bënte siç kish bërë...
Dhe ja sot, pas
një ahengu të vogël, Xheladin beu ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Oda
i vinte rrotull, zverkun e kish të rëndë, cigarja i dukej shafran.
U shtri
në divan, vuri pëllëmbët prapa kokës, në jastëk, hodhi këmbë mbi këmbë e u
mundua të platitej.
Krisën dërrasat e thata të çardhakut, tringëlliu rezja e
derës së parë, në hyrje, dhe më tej rezja e derës së odës, kërcitën menteshët
dhe hynë brenda katër a pesë kopile, kush me legen a ibrik, kush me sapun e
peshqir në dorë. Këto të gjitha i printe një ballabane zeshkane me një shami
aliskë në kokë, tërë tule mbarë e prapë, po gojëmjaltë. Kjo i tha tërë dhele:
“Mirmëngjes, be. Si m’u gdhive, be? Si më je zotrote, be? Ta marrtë të keqen
Sheqerja, be. Ditët tona në të tuat, be” e sa e sa të tjera të tilla. Kopilet
përsëritën fjalët e ballabanes, por me zë më të ulët, të drojtur, si me gjysmë
goje. Xheladin Beu u përgjunj e u la me zhurme e me grahmë, duke hapur rreth e
qark shumë stërkala, siç e kish zakon: fërkoi zverkun bojë vishnje, u fshi me
peshqir gjersa i krisi mishi, duke bërë “ohoho” e “ahaha”, se e ndjente veten më
mirë. Vetëm gojën e kish të hidhur, megjithqë e lau dhe e shpëlau me ujë. Kur
dual të gjitha, bashkë me ballabanen, hyri kopilja më e vogël e shtëpisë, një
miturake me ca faqe si pjeshka që sapo e ke këputur nga dega, me vetulla të
holla si tirtir serezi. Sytë nuk i dukeshin, se i mbante përdhe e ja mbulonin
qepallat e gjata. Kish një fustan me lule, as të gjatë, as të shkrutër, dhe një
palë papuçe Stambolii, që qëndisura, që i kish futur në këmbët e zbathura. Kjo
ishte, si të thuash, kopilja e fundit që kish hyrë në konak të beut, një jetime
që ja kish gjetur s’di se ku një myftar fshati e ja kish sjellë peshqesh, për të
forcuar veten. Beut i kish pëlqyer shumë dhe e kish marrë që atë natë në dysheg,
e kish bërë grua: ai me të gulçuar, si buall kënete, ajo me të blegërirë, si
shqerrë në therrtore. Kështu edhe më tej, shumë net me radhë.
Shoqet, kopilet
e tjera, i kishin zili, po më kot: ajo i priste me ankth e dhembje netët e
dyshegut. Po të kish mundur do të kish zbathur, zhveshur, uritur nga kjo shtëpi
e urryer, nga ky njeri i urryer. Të ikte, po nuk mundte: dritaret kishin hekura,
oborret kishin mure, qahjanj. Kështu, vajza ish shtruar, kish hyrë në sërën e
grave të tjera dhe vinte në jatakun e beut sa herë që i jepte urdhër
Sheqerja.
Tani ajo mbante në duar një tabaka të artë me një xhezve të verdhë
e një filxhan sa një lagjin, pa vegël, të stolisur me yj e hënë. Beu e shikoi me
epsh dhe i qeshi buza – për herë të parë atë ditë - pastaj u ngrys përsëri:
kopilja ishte gjithnjë e bukur, me qafën të gjatë e të bardhë, me gjinjtë as të
mëdhenj as të vegjël, të shtrënguar me jelekun e qëndisur, po benë nuk e
gënjente syri. Kopilja ishte ndryshuar s’di se si, nuk ishte më ajo e para.
Fytyrën e kish pak si të zbetë, të munduar; belin më të mbushur. A mos
vallë?...
I tha:
-Gurie (kështu i thoshin aty, po emrin e vërtetë nuk ja
dinte njeri), hap atë penxher.
Kopilja bëri siç i tha i zoti: la tabakanë me
xhezve dhe filxhan, u përkul sa hyri pothuaj e tëra në pezuli i murit të trashë,
u zgjat, ngriti xhamin, e mbështeti në të dy zemberekët djathtas e majtas.
Brenda në odë hyri më shum dritë dhe, bashkë me dritën edhe era e freskët e
vjeshtës.
-Edhe atë tjetrën – tha beu, që ja kish mbërthyer sytë shtatit të
Gurijes.
Kopilja u përkul shumë e më shumë, fundi i fustanit iu ngrit lart e
më lart dhe, për një çast, përpara syve të beut llambaritën pulpat e zëmbakta.
Hyri brenda edhe më shumë dritë e më shumë ajër, që e gjallëruan Xheladin Benë.
Ndjeu një fërgëllim të këndshëm në rrembat dhe kërceu më këmbë.
-Edhe atë,
Gurije!
Ajo u përkul ne dritarja tjetër, përsëri i zbardhën pulpat gjer në
kyçet me damarë të hollë, të kaltër, prapa kupës së gjurit. Kur u kthye të marrë
tabakanë, kopilja u gjend në krahtë e shëndoshë të Xheladin Beut, që e hoqi
vrulltaz dhe i ngjeshi kokën në kraharorin e tij leshtor. Beu i madh kundërmonte
raki, gromësinte shpesh “gup-gup” duke përhapur një erë të rëndë. Gurija u
drodh, bëri të prapsej, uli kryet, po ay e hoqi më fort dhe i puthi gropën e
qafës. Buzët i kish të vala, të thata; mustaqet të ashpra si kreshta derri. E
shtyu ngadalë drejt divanit, duke ja shtypur vrazhdë gjinjtë - si zot malli –
ndonse ajo klithi nga dhembja. Gurija priste me tmerr e krupë se ç’do të ndodhte
më tej. Ah, sikur të kish një pus aty pranë, një greminë, që të hidhej, të
vdiste...Vetëm të ndodhej sa më larg këtij divani të butë, larg Xheladin Beut të
ndezur, të lemerishëm, që e shtrëngonte, gufonte, kafshonte. Mirëpo ndërkaq beut
i qe shuar zjarri i ndezur një çast më parë në damarët e fryrë. Ju prenë këmbët,
u zverdh, u ngrys dhe e largoi vetë, duke e kqyrur me ca sy të skuqur, të
kërcyer.
-Efendëm...Ti je “ashtu”? – e pyeti Xheladin Beu sa për të thënë një
fjalë.
-“Ashtu”...be...më tha...
-Efendm, kush të tha?
-Dado
Sheqerja.
Sheqerja ishte ajo ballabaneja zeshkane, e para mbi të gjitha
kopilet dhe këto i thoshin “dado”, ndonëse beu s’kish fëmijë, sepse hanëmi ishte
shterpë.
Një herë e një kohë, Sheqerja kish qenë zjarrshojtësja e epsheve të
parakohshme të Xheladin Beut dhe kjo punë kish zgjatur shumë vjet, bile edhe
pasi atij i qenë zgjuar epshe të tjera: për çupa miturake e për dylberë
bardhoshë, e më tej, pasi ish martuar me hanëmin. Më vonë, kur Sheqeres i qenë
flashkur e varur së teprëmi tulet dhe kur as të bardhët e zhivës nuk ja fshihte
dot rrudhat e dërudhat e shumta (doemos, ajo ishte disa vjet më e madhe nga beu)
ky e kish pajosur mirë dhe e kish martuar me nallbanin e konakëve, shumë më të
ri se veten, sepse, hej-hej! Dadua dinte shumë ledhe dashurie që i kish nxënë
nga koha e Shemshedin Beut, babait të Xheladin Beut, kishte mbetur “folë-e-qesh”
mbante kyçet e qilarëve dhe shkopin me të cilin rrihte kopilet. Nallbani ishte i
kënaqur se qe bërë “baxhanak” me benë e madh e puna i vinte mbarë, tamam
“ibrishim në qilim”, siç thosh kënga.
Po meqë zumë në gojë “baxhanakët”,
duhet të themi se Xheladin Beu kish mjaft të tillë, të cilëve u falte kopilet e
konakut, pasi velej me to e sillte të tjera, të njoma. Në këtë punë beu ndiqte
gjurmë për gjurmë tragat e Baba sulltanit, “diellit të dynjasë”, i cili u falte
sadrazemëve, pashallarëve, nedimëve, javerëve dhe gjithë të mëdhenjve të
mbretërisë, të afërm dhe të largmë, odaliskat e bukura që kishin shkuar nëpër
jatakun e tij, pasi i pajoste me pajra të mëdha. Dhe këta burra të mëdhenj të
mbretërisë të madhe – sadrazemët, pashallarët, nedimët, javerët e belerët e të
gjithë kallëpeve – e kishin për nder të madh të quheshin “baxhanakë” të “diellit
të dynjasë” dhe të bënin fëmijë me bukuroshet që kishin lënë vajzërinë në
dyshegun e sulltanit e të forconin themelet e mbrtërive të tyre të vogla nën
hien e së madhes. Sa për punë “vajzërie” atyre nuk u bëhej vonë, sepse, kur u
tekej, kishin çifligjet e tyre: “Zgjat dorën e merr”.
Tani dado Sheqerja
ishte ajo që gjuante e shtinte në dorë vajzat e njoma – zakonisht miturake,
jetime, pa krahë, po ndodhte edhe ndryshe..- që duhej të shuanin epshet e
Xheladin Beut. Ajo vetë bëhej bullë e i stoliste para gjerdhekut, i mësonte se
ç’të bënin e si të bënin që ta kënaqnin të zonë. Asaj vetë, Sheqeres, i
mjaftonte nallbani i shëndoshë, që mund të thyente potkuan me dorë, e që punonte
gjithë ditën me sandraç e çekan dhe mbante erë të fortë djerse burri.
...Beu
iu afrua Gurijes, e hoqi lehtë pas gjerdhanit të inxhinjve dhe e pyeti duke i
fryrë në turinj kundërmimin që i dilt enga plënci:
-Efenm, hanëmi di
gjësendi?
-S’di...
Nuk u muar vesh mirë: s’dinte ajo, Gurija, apo s’dinte
hanëmi dhe se si i kuptoi beu këto fjalë. Tha:
-Sot do ta pi ahven (kështu i
thosh beu kafesë: “kahve”, siç e kish dëgjuar nga i vjehri e nga e shoqja) në
ballkon.
Kopilja nxori tabakanë në ballkon, mbushi filxhanin me “kahve” pak
si të ftohur, pa ajkë, dhe u kthye në odë.
-Mirë. Shko – tha beu.
Gurija
doli kryeunjur, me sytë të përlotur, duke u përkundur, sepse papuçet e qëndisura
i futeshin thellë në qilimin e butë. Ajo dinte ç’dinte, nga të dëgjuarat, se
kopilet që mbeteshin me barrë në konakët e beut...dhe prandaj kishte përse të
lotonte. Kujt t’i ruhej më parë: hanëmit, shembrave, apo beut? Një çast harroi
puset e greminat, që kish menduar një çast më parë, thosh të kthehej, t’i binte
në gjunjë e t’i thosh: “Aman, be, mos më vraj...mos...Mos...Lëshomë të shkoj
gjëkund”. Por nuk u kthye.
Xheladin Beu mbeti vetëm, Tha të delte në ballkon,
të pinte “kahven”, po e ktheu mendjen e i ra rrotull odës, qëndroi një çast
përpara pasqyrës sa një derë, u shikua e nuk e njohu veten: nga pasqyra e
vështronte një burrë tjetër me ca sy të skuqur, të kërcyer, me një grykë të
shfryrë e të varur si ato laprat e misërokut, me ballin brazda-brazda. Aty-këtu,
nëpër mustaqet e kreshpëruara, i dukeshin fije ergjëndi. Vetëm nën hundë, ku
ndaheshin më dysh shtëllung, i kish pak si të zverdhura nga tymi i duhanit,
tamam si ca qime përçi plak.
A mos e kish fajin pasqyra?
Jo, pasqyra e
ndritur, me yll e hënë të bardhë, në cep, s’kish asnjë faj. Fajin e kishin
vjetët e shumta që i kish rrojtur e gëzuar si shumë të paktë janë ata që i
rrojnë dhe i gëzojnë, e kishin ahenjgjet e gjerdheqet e shpeshta, të cilat
Sheqerja ja nxiste me pije xhenxhefili e karafili. Sidoqoft, tani, për herë të
parë, xheladin beu vuri re se sikur i kish shkuar një damaluk nëpër fytyrë.
Megjithatë, vajti e u ngul përpara një pasqyre tjetër. Po edhe kjo ishte si e
para dhe i tregonte një burrë me lapra, brazda e sy të skuqur. I ra lehtë
festes, me gisht, dhe e shtyu në majë të kokës tullupane. E ktheu në vend, e
vuri mbi sy, si ngaherë. Hej, sa zët i kish atë çast ata derra çifçinj që rronin
me bukë misri e dhallë po leshrat i kishin si penda të korbit...
-Efenm, u
mplake, Xheladin Be...
Kush foli kështu? U kthye e shikoi përqark. S’kish
njeri. Kish folur vetë beu. Këtë zakon kish kohë që e kish filluar dhe po e
shtonte dita ditës: fliste e përgjigjej vetë. Njerëzit e tij të afërm e dinin,
po bënin sikur s’dëgjonin, sikur s’vinin re kur çuçuriste kot më kot nëpër
mustaqet, që i ngriheshin dhe uleshin. Domosdo, ata e dinin fjalën e moçme: “Beu
edhe gomar të bëhet, mos i hyp”.
Dhe përsëri:
-U mplake, u
mplake...Ike...
Dhe i vozitën mornica të ftohta nëpër trup jo për kohën që
kish shkuar, po për atë që do vinte pasandaj. Ja, nëpër qytet e nëpër fshatra
zunë të rriten çupa të reja. Aty më parë i shihje pragjeve e udhës, nëpër
pluhur, të dregosura, të qurrosura, të palara, kurse tani s’i sheh fare: janë
“mbyllur”. Domosdo, duhet të jenë zbukuruar. Kujt do t’i mbeten këto? Kujt do
t’i mbetej mjalti i zgjonjve, rrushi i ëmbël, tërë pemët e çifligjeve? Xheladin
Beu po mplakej, Xheladin Beu ish mplakur...
Mendja zuri t’i qerthullohej, sa
ment ra poshtë, në sixhade. Bëri ca çape e ndenji në cep të divanit.
-Po pas
pleqërie? – pyeti.
Dhe u përgjegj vetë:
-pas pleqërie, efenm? Ti e di:
varri...
I hypën djersë të ftohta, që ja njomën rrethin e festes. Atëhere, po
të shihej në pasqyrë, do të dukej si një kufomë e pakallur në varr. Kish parë
shumë të vdekur, kish dëgjuar e dëgjonte ditë për ditë se vdisnin njerëz, po
ata, thosh ai, ish in budallenj. Budallenjtë vdisnin...Ata që s’kanë ç’të hanë,
ata që tërë jetën s’dinë të bëjnë gjë tjetër veçse të ngasin qetë e t’i rëndojnë
dorakut të parmendës. Ay ishte be, ishte Xheladin Beu i Shemshedin Beut të
Xheladin Pashajt, që e kishin pritur nä shparga mëndafshi dhe e kishin tundur në
djep floriri. Ai nuk ishte si të tjerët, rajenjtë e harbutët, që i pjellin gratë
në arat, i mbështjellin me lecka e i tundin në govatë, në vend të djepit. Një
ishte Xheladin Beu në atë mëngë të mbretërisë, një e me vulë!
Po pas pak e
ktheu:
-Mirë, mirë tha, duke përtypur nëpër gojë “efendëmin”, që e kish, siç
thotë bota, “araret” – po edhe babai vdiq, edhe gjyshi vdiq...budallenj ishin
ata?
Dhe u përgjegj vetë me një fjalë që e kish marrë nga
Xhixhi-hanëmi:
-Afedersën! Afedersën!
Dhe më tej padashur: a s’ka edhe
aty, Xheladin Beu dy duar e dy këmbë, si gjithë bota? A s’duhet të punojë si
gjithë bota për të nxjerrë bukën?
Këtu nuk e mbajti dot të qeshurin, me të
madhe: “Ha-ha-ha! Ku është parë bej, nip pashaj, të ngasë qetë? Ptu!”
Dhe u
çudit se si mund t’i kish bërë vetes një pyetje kaq të shëmtuar. Si mund të
vihej ay, beu i madh, burrë “temis” – siç i thosh pastërtisë, ndonëse
kundërmonte nga kalbësit e brendëshme si ato saraxhatë e kuajve – në radhën e
çifçinjve të thatë, nofullmëdhenj, të palarë, barkbosh, që Zoti, me të madh të
tij, i kish jaratisur t’i bënte grurë e berra? Doemos, edhe çupa për
gjerdheqe...
-Jok, jok! – tha siç thoshte xhixhe-hanëmi.
Kështu thirri beu
sa kumboi tërë oda, si shpellë, dhe doli në ballkon, ndenji këmbëkryq në
shaneshin, ndezi një cigare nga ato që dridhte Sheqerja e ja ngjitte me
pështymën e saj. Aty, në ballkonin si kafaz me hekura të dendura e të
përdredhura si ca rrathë buti, të teptisur jashtë e ë lidhur lart me murin e
gurtë - që ku shihte dhe nuk e shihnin – cigarja ju duk pak më e shijshme. Zgjat
dorën, mori filxhanin dhe e shpuri në buzë, po e la prapë menjëherë: kafeja ish
ftohur fare. Ngrysi ballin, përpoqi duart fap-fap, një herë, dy..Hyri një kopile
e vogël si zog pule, e zbathur, që beu nuk e thërriste më në dysheg dhe që, së
shpejti, do ta vinte të ruante patat, sepse i kish shkuar koha, i kish kapërcyer
të tetëmbëdhjetat. Kopilja u mat t’i kërkonte urdhërin, po nuk guxoi, ngriu me
duart të mpleksura mbi gjinjtë e mëdhenj, shumë të mëdhenj për shtatin e saj të
vogël. Vajza ish trembur: fytyra e tërë trupi i përkulur i Xheladin Beut ishin
tërë vija drite e hije. Drita vinte nga rrezet e diellit, hija nga hekurat e
ballkonit. Për një çast asaj ju duk i llahtarshëm, si qoftëlargu, dhe prandaj u
mek.
-Moj ti, si të thonë... – tha beu – Kahvja m’u ftoh. Të më sjellë një
tjetër. Ajo..
“Ajo” ishte Gurija...
Kopilja heshtur hyri, heshtur doli:
Nuk ju ndje as hapi, as zëri.
Beu ktheu kokën nga ana tjetër. Në oborr
shkonin e vinin njerëz pa zhurmë. Ata e dinin se beu ishte në ballkon. Nuk e
shihnin, po e dinin: nga tymi i cigares që dilte nëpër hekurat, nga të
murmuriturat me vetveten.
Konakët e Xheladin Beut ishin ndërtuar në një vend
të lartë, pothuaj në krye të qytetit. Që aty dukej qyteti, apo “kasabaja ime”,
siç i thosh ai vetë, dukej si në pëllëmbë të dorës, me pak shtëpi të larta e
shumë shtëpi të ulëta, me minare të bardha e këmbanore të hirta, të gjitha të
mbështjella në kithin e përndritur të vjeshtës së thatë. Një pjesë e madhe e
dyqaneve dhe gjithë hanet në vrom të tregut, një pjesë e shtëpive, kopshteve dhe
vendeve viranë, plot troskë, hithra e gjemb gomari dhe gjithë mullinjtë, ishin
të beut. Qiratë i mblidhte dhe ja sillte Zylfua, muaj për muaj. Aty, në
“kasabanë e beut” nuk bëhej gjë pa i marrë dorän atij. Mëngjez për mëngjez vinte
bylyk-bylyk parësia e vendit, që t’i falej beut ose, siç thoshin, “t’i pinte
kafenë”. Sillnin lajme se ç’kish ndodhur nga një ditë tek tjetra – kush ish
vrarë e kush kish vdekur, kush kish ardhur e kush kish shkuar, kush gjykohej e
përse gjykohej, kush shiste e kush blinte, kush kish zhveshur ndonjë karvan,
kush ish martuar e kush do të martohej e sa të tjera të kësaj dore – merrnin
urdhëra e pastaj shkonin me nxitim sikush në punë të tij. Rrallë e tek, kur ish
fjala për ndonjë punë të madhe, a kur vinte ndonjë njeri i madh – kajmekam,
kadi, yzbash ose duvaxhi i parë - dilte e priste vetë beu; më të shumtat e herës
e prisnin veqilët, Zykua a Zylfua. Beu bënte sehir nga ballkoni ose ngjitej
lart, në kullë, një odë e vogël me katër dritare, që ku mund të shihej në të
katër anët, ose rrinte në shilte prpa perdes, si sulltani i Stambollit, dhe
njerëzit ja dëgjonin vetëm kollën ose pëllëmbët që i përpiqte fap-fap, dhe
atëherë u ngrinte gjaku në zemër: përpoqi duart beu!
Domosdo, në konakët e
beut vinin edhe agallarë dhe myftarë fshatrash, vinin fshatarë për të qarë
ndonjë hall. Ta pret mendja: asnjë nuk vinte me duart bosh.
Mirëpo kësaj here
Xheladin Beu s’kish nge të merrej me vogëlsira të këtilla; ai ndjente një
zbrazëtirë të madhe në zemër.
Hoqi sytë nga qyteti dhe i hodhi tutje, në
fushë: këtu të verdhë, më tej të murrme dhe vende-vende të gjelbër, me selvi.
Atje ku dukeshin selvi kish varreza, të vdekur, shumë të vdekur, sepse fshatarët
e “kishin zakon” të vdisnin me shumicë, më fort fëmijët. Andej, në fushë, kish
shumë shtëpi “të shuara”, shumë të tjera të braktisura. Nejse, tëi lemë
fshatarët e të zemë një gjë tjetër më të mirë: dhenë. Pothuaj tërë ky dhe, gjer
larg, ku piqej me qiellin ishte i tija. Me gjith varreza. Edhe kodrat në të
djathtë e në të mëngjër. Të tijat, po ç’i do? Beu s’ishte mirë atij mëngjezi
vjeshte. Pse e qysh? Po mplakej...Ja mbrëmë, i kishin sjellë një “ftujë të
njomë”, si Gurijen. Jo, më të njmë: Gurija ishte persëmbëdhjetë vjeç, ajo tjetra
që s’ja dinte as emrin, trembëdhjetë. Kishin kënduar me gojë e i kishin rënë
defit: “Jarnana, jarnani” dhe prapë: “Jarnana, jarnani;/ Ato cica sherbetli,/
M’i bëj naze t’i pi raki...” Dhe ai, Xheladin Beu, zot mbi dhera e zot mbi
njerëz, s’ish bërë burrë, ish lidhur. Kësaj here s’kish bërë ferk as
xhenxhefili, as karafili, e as rakia me meze. Xheladin Beu po mplakej.
Vogëlushja çupë hyri, çupë doli...dhe ish e bukur me vetullat të bëra me mazi,
me thonjtë të lyer me këna, me sytë e bukur, me faqet me vrima.
Dhe beut i
vinte keq, i vinte inat, i vinte turp. Ai goxha bej.
Aty për aty i shkrepi
një mendje tjetër: kujt do t’i mbetej tërë ajo pasuri që kish mbeldhur e ajo që
po mblidhte? Tërë ajo kasaba, tërë këto çifligje? Vërtet, e shoqja,
Xhixhe-hanëmi, ishte nga derë e madhe, bijë pashai e mbesë veziri, po shterpë,
barkthatë. Veziri kish qenë “baxhanak” i sulltanit; edhe vetë pashai. Pra
Xheladin Beu kish hyrë në radhën e të parëve të mbretërisë dhe priste ta ngrinte
oxhakun lart e më lart, të bëhej pasha. Peqe, po kujt do t’ja linte këtë oxhak?
Mund të bënte një gj: të shtinte kurorë të dytë e të tretë me grua pjellëtore.
Këtë të drejtë ja jepin të gjitha kanunet e dheut e të qiellit, po Xheladin Beu
– i madhi Xheladin Be, i forti Xheladin be – duhej ta prishte punën me të
vjehrin, me të kunetërit, me tërë farefisin e së shoqes, gjer lart në Porta e
Lartë. Ai ja kish frikën sidomos Xhxhi-hanëmit, një gamile tërë koska e kokalla,
sikur të paskej qenë ushqyer jo me qumësht e mjaltë, po me karkalecë të pjekur.
Kur endej nëpër çardhak e kur sillej nëpër odë, tërë këto kocka e kokalla bënin
trak-trak sikur të paskej vozitur vetë shapatani apo ai kadiu i vjetër i
Libohovës, që thoshin se ish ngjallur lugat, sepse kish qenë i shtrembër e
rryshfetçi i madh. Po ashtu, trak-trak, edhe kur ulej në shilte, kur binte në
jatak: vetëm koska e kokalla. Mirëpo këto ishin koska e kokalla bije pashaj e
mbese veziri, dhe prandaj i mbulonte me mëndafsh e pembe e belluz jeshil, të
qëndisura me fije ari e të stolisura me xixa xhevahiri. Xixa të tjera të këtilla
i ndritnin e i përndritnin në kapuç, në leshrat, në qafë, në kyçet e duarve, në
gishtërinjtë me thonj të skuqur.
Ajo dhe të vëllezërit prisnin që Xheladin
Beu të hidhte topnë - kështu apo ashtu... – dhe t’i përlanin pasurinë. Doemos,
dinin se beu bridhte si maçok kobash poshtë e lart, brenda në qytet e jashtë
nëpër fshatra, po kjo ishte punë mashkulli, le të bënte ç’të donte. Vetëm dy
gjëra s’donin ata: kurorë të dytë, me shembër, dhe niqa...
Tani Xheladin Beu
vështronte e nuk shihte gjë, sikur t’i qenë perdelisur sytë. Mendja e tij
bluante po atë punë: kujt do t’ja linte emrin, oxhakun, mallin? Niqa – jo,
kurorë të dytë - jo, po atëherë si? Këtë kokël duhej ta kish zgjidhur që qëkuri,
dhe nuk e kish zgjidhur. Tani ish vjeshtë, tani beu...
Dha e mori me vete,
murmuriti, u përgjegj vetë e së fundi tha me zë:
-Efenm, në djall të venë e
bija e pashajt, të bijtë e pashait dhe vetë pashai, i biri i vezirit” Do të bëj
siç bëri im gjysh! Ja, po të pjellë kjo një djalë (“Kjo” ishte Gurija) do t’i
shtie kurorë e do ta marr grua të dytë! Pastaj le të bëhet ç’të bëhet!
Po
ç’kish bërë i gjyshi?
Edhe gjyshit, Xheladin Pashajt, i kish qëlluar shterpë
gruaja e parë. E mirë ishte, e bukur ishte, po shterpë...dhe pastaj e donte me
gjithë shpirt e nuk desh t’ja thyente zemrën, t’i hidhte kurorë të dytë. Po si
mund të rronte pa fëmijë? Dhe ja, një ditë vere, tek po rrinte në dritare, prapa
hekurave, hyri në oborr një fshatar me një çupë të vogël, që e ndiqte si ogiçe.
Fshatari ishte me opinga, çupa ishte zbathur. Ai ju afrua çezmës së pashait, piu
ujë, lau sytë, u hoq mënjanë e i bëri vend çupës, zgjidhi shaminë e kuqe nga
brezi e zuri të fshinte fytyrën, qafën. Çupa bëri siç kish bërë fshatari: piu
ujë, lau sytë, po nuk i fshiu se s’kish shami. I la të thaheshin vetiu. Faqet e
kuqe ju skuqën edhe më fort. Aty afër s’kish njeri. Megjithatë, çupa shikoi
rrotull, pastaj ngriti pak fustanin dhe vuri njërën këmbë nën lyfyt, për të
hequr pluhurin e udhës. Vuri edhe tjetrën, u përkul, i fërkoi. Këmbët i kishte,
poshtë, të nxira, po lart, të bardha si niseshteja në diell. Piu edhe një herë,
u hodhi edhe dy a tre grushta ujë syve. Pashai e pa që prapa dritares me hekura
dhe e pëlqeu. Ai ish njeri i dhënë pas këlliçit e pas luftërave e jo pas grave,
po kjo çupë i pëlqeu e më shumë. “Mirë, tani nxirre këtë çupë, i tha ay
qehajajt. Të presë jashtë”. Qahjaj dhe çupa dualën. Pashai u kythe e e pyeti
fshatarë cili ishte e nga ishte, ç’e kish atë çupë, ku vinte. Fshatari i tha
emrin, fshatin. Fshati ishte pronë e pashait; çupa ishte mbesa e fshatarit, e
bija e të vëllait, jetime. Sa vjeç? Dymbëdhjetë. Fshatari shkonte në pazar.
Çupën do ta martonte me një që i jepte njëqind grosh, tre kreë dhen, një palë
rroba, një shami e s’di çfarë. Ay që e merrte – filani i biri i filanit nga
filan fshat – ishte i pasur. Kish edhe tri gra të tjera, shumë djem e vajza, me
të tria. Disa djem e disa vajza i kish tëmartuar e me fëmijë më të mëdhenj se sa
nusja e re, që i qe tekur të merrte, për pleqëri. Pashai e dëgjoi dhe, fundi, i
tha: “Mirë e mora vesh. Ti shko, çupën lere këtu, se është malli im, nga çifligu
im. Do ta martoj vetë me kë të dua”. – “Aman pasha! Derman pasha! Vetë dorë në
zemër! Çupa është jetime, kam marrë kapar që t’ja jap filanit...” – të gjitha
shkuan kot; pasahi nuk u tund nga fjala e parë. “Eshtë malli im, do ta martoj
vetë”. Nxori qesen, i numëroi pesëqind grosh, i hodhi përsipër xhing-xhing edhe
nja tre mexhite të bardha, i dha fjalën se do t’i jepte një pendë që, pesë krerë
dhen e s’di çfarë, pastaj përpoqi duart. Hyri qahjai, e zuri lehtë përkrahu e
nxori jashtë me të butë. Fshatari ishte edhe i gëzuar – pesëqind e kusur grosh,
një pendë qe, pesë krerë dhen! – po edhe i trembur. “aman, - i tha qahjajt, mos
më merrni në qafë! Kam në shtëpi fëmijët e mi e fëmijët e tjerë të vëllait.
Druhem mos bie në gjak me atë miknë që më ka dhënë kaparë”. – “Verë kësulën mbi
sy, e qetësoi qahjaj, - e i thuaj se çupën e mbajti pashai dora vetë. Në do
gjak, le të vijë këtu”...
Që atë natë pashai e mori çupën në jatak. Edhe
netët e tjera...Kur mbeti me barrë, e dërgoi në një fshat të largët, që të
lindte. Bëri djalë. Atëhere pashai ishte dyzet e kusur vjeç. Këtë punë e mbajti
të fshehtë. Të fshehtë-të fshehtë, po fjala i vajti në vesh së shoqes,
pashalleshës. Në vend të pikëllohej, kjo u gëzua e i tha pashait: O imzot, pse
ma fsheh mua gazin tënd? Gazi yt është edhe imi. Unë dnodha të jem kështu siç
jam, barkthatë. Ti, Pasha, s’më ke faj...Kështu desh zoti. Hidhi kurorë çupës,
sille këtu me gjithë djalë. Do të ta dua si birin e gjirit e të pëqirit. Do të
ta tund në djep floriri, do të ta lish me shparga mëndafshi, që të rritet, të
shtohet e të mos na shuhet oxhaku”. Pashai e shikoi i çuditur, po e kuptoi se e
shoqja i fliste nga zemra. Dërgoi e solli fshataren e vogël, me gjithë djalë. I
hodhi kurorë. E shoqja e parë, pashallesha, e mbajti fjalën: e lidhi djalin me
shparga mëndafshi, e tundi në djep floriri. Nuk i mbajti kurrë mëri shembrës së
re, të bukur si hënë. Kjo s’bëri fëmijë tjetër. Djali u rrit dhe u bë Shemshedin
Be. Pashai vdiq pas disa vjet, po e la me fjalë që i biri të martohej i ri e të
bënte shumë fëmijë. Shemshedin Beu nuk ja shkeli porosinë. Bëri shumë djem, nga
të cilët mbeti gjallë vetëm Xheladin Beu; të tjerët vdiqnë apo u vranë nëpër
luftra, për të fituar ofiqe e çifligje. Ama pasurinë e shtoi shumë e më shumë,
mbushi kazanë e qypa me verdhashka, se ish lakmonjës i madh i parasë,
dorështrënguar, i rripte të gjallë të gjithë ata që kish nën urdhër. Mbyllte
grurin e misrin në hambarë të mëdhenj, që i hapte në mars a në prill, kur binte
zia e bënte kërdinë. Mbante njerëz apostafat për të zhveshur karvanët, pastaj
bënte sikur i dërgonte për të ndjekur hajdutët, ndërsa kuajt e mushkat e
karvanëve, me gjithë barrë, i kishte në ahur. Ua kthente të zotërve me pagesë,
dhe, më vonë, ua grabiste përsëri. Shkonte për gosti nëpër fshatrat e nëpër
stanet, hante e pinte dhe, më në fund, në të ikur, kërkonte “dhëmb-parasi” –
pagesë për dhëmbët që ishin munduar për të ngrënë mishin e pjekur. Shpesh trimat
e tij grabisni tufë të tëra bagëtish. Qanin çobenët e çobankat, që kishin mbetur
lugëthatë, po shemshedin Beut nuk i bëhej vonë. Një herë, s’di se kur, thonë se
një çoban i krisur, që beu i kish rrëmbyer kopenë, i ra me dyfeg të gjatë e
krisi e iku. Nuk e vrau, po e plagosi: i futi një plumb në mollaqet. Që atëherë
Shemshedin Beu s’mundi as t’i hypte kalit, as të ecte me dy këmbë. Plaga ju bë
xhivadi e madhe, që ja punonin me fitil. Lëngoi shumë vjet, përmbys, gjers vdiq,
apo gjersa ngorshi, siç thosh harbutëria a rajallëku.Gjithë pasurinë që kish
trashëguar nga i ati, nga pashaj, e atë që kish mbledhur vetë, ja la të birit,
xheladin Beut. Ky ra pas qefeve e ahengjeve, pas grave, pas zullumeve. Më tej,
për të forcuar oxhakun u martua me një bijë pashai, mbesë veziri, baxhanakë e
stërbaxhanakë sulltani, me atë gamilen koskëmadhe e hundësamare, që i thoshin
Xhixhi-hanëm apo xhixhiko-hanëm. Beu s’e kish parë fare, se mblesëria e martesa
ishin bërë, siç e donte puna, me lajmëtarë, që ja kishin ngritur në qiellin e
shtatë të mbesën e vezirit, duke thënë se kjo ishte e bukur si hëna e gushtit,
si dudia e butë e sa të tjer të kësaj dore. Krushqit ja suall nusen në shtëpi,
me suvarinj, me salltanet të madh, me allajka e stërallajka prapa, po pa
çupëri...Çupërinë ja kish falur s’di se kujt, që në kohën kur i thoshin
Xhxhi.hanëmkëz (këtë punë e dinte ajo vetë dhe ai mashkulli festekuq, që kish
hyrë i pari në jatakun e saj), po xheladin Beu s’guxoi të bënte gëk as mëk, se
binte në luftë me pashallarë e vezirë, me baxhanakun e tyre sulltanin.
Ja
kështu! Xhixhiko-hanëmi doli, siç thamë, shterpë. Jo tamam shterpë se, siç
thoshin gojët e këqia, dikur kish hedhur në diell fëmijën e parë dhe më tej kish
shterur. Këtë punë, ajo e dinte që qëkuri, dhe prandaj ja kish bërë fora, andej,
në pashallëkun e babait, duke ndërruar jaranët si fustanët.
Tani sikush bënte
jetën e vet në konak të vet: hanëmi në haremllëk, me të pritur e me të përcjellë
zonjat e parësisë (helbete, shpesh s’dihet ç’fshihet nën ferexhe: ti pandeh se
është femër e të del një bandill mustaqedredhur...); beu, në selamllëk, me ato
që dimë e ato që s’dimë.
Dhe prisnin.Çfarë prisnin? Kushedi...Rrallë e tek
shtroheshin në sofër bashkë; beu me sheqeren pranë, gjithnjë sytë katër; hanëmi,
me allajkën më këmbë, prapa kurrizit.
Xheladin Beu nuk shkelte kurrë në
pashallëkun e vjehrrit, plak, se kish frikë mos kthehej meit, në tabut..
Ama
“selámet” dhe “aleqym selámet” bashkë me peshqeshet, shkonin e vinin pa kursim.
Dhe ndërkaq, beu e nxirrte dufin duke bredhur poshtë e lart, si ata maçokët e
shkurtit, duke përhapur në të katër anët sëmundjen e frëngut, kurse hanëmi
shkonte e rrinte muaj të tërë në pashallëkun e babait apo në atë të vëllait të
madh, dhe atje, tym të dalë: sonte një feste, nesër një tjetër, pasnesër një
sarëk – shterpë që shterpë ish!
Pashai plak i kish dërguar fjalë disa herë të
dhëndrit që t’i jepte për grua të dytë një mbesë, çupën e çupës a nuk di çfarë
(që të mos i shuhej oxhaku e të mos i dilte pasuria nga dora), po Xheladin Beu,
që ish djegur nga çorba, tani i frynte edhe kosit e s’desh të bënte më krushqi
me pashallarë.
-Evet, efenm! – thirri Xheladin Beu, si e pleqëroi punën në
mendje – do të bëj ashtu siç bëri gjyshi!
Kur e ngriti kokën, pa se përpara
tij qëndronte Sheqerja me tabaka në dorë, me xhezve e filaxhan.
-Ti? Po pse,
pse...ajo? Hëm...Hëm...Hëm Efenm – dhe u ngrit në këmbë.
Sheqerja buzëqeshi
me atë gojën e madhe, u përkul e mbushi filaxhanin, sa një lagjin, me kafe
avulloshe.
Xheladin Beu ishte burrë i pashëm, i mbushur, i gjatë, po Sheqerja
vinte një pëllëmbë më e gjatë. Domosdo, edhe shumë më e mbushur, prapa e
përpara. Ajo e dinte se po të qëndronte më këmbë, ne pragu i ballkonit, do të
duhej ta shikonte benë nga lart poshtë, kurse ky duhej të ngrinte kokën. Punë pa
lezet...Prandaj u ul e ndenji burrërisht ne pragu i ballkonit, duke hapur
djathtas e majtas palat e shumta të dimiteve dyzet-kutëshe, dhe ngriti kryet të
shikonte benë, që ndërkaq ish ulur përsëri dhe kish ndjellë e zhurmë, sikur të
thithte palcën e ndonjë koske, gllënqet e para të “kahves” së valë, zinxhirli,
plot kajmak. Sheqerja tha:
-Ajo, be, t’u bëftë Sheqerja e ka marrë punën me
frikë. S’di ç’i kanë thënë ato ziliqaret, kopilet. Të këtejshmet e të andejshmet
– dhe tregoi me dorë konakët e Xhixhi-hanëmit.
-E kanë marrë vesh se është
“ashtu”?
Sheqerja bëri me kokë:
-E kanë marrë...E kanë trembur çupën. I
kanë thënë se, gjoja, zotrote do ta vrasësh me gjithë foshnjë. Ka lojtur
pak...Kështu e ka barra e parë, ta marrtë Sheqerja, po kjo bën veç botës. Flet
përçart: “Bubu, beu! Bubu (hanëmi! Do të më hedhin në pus. Do të më mbërthejnë
në mur të gjallë” Të ik, të ik, në mal, me ujqit! Bubu, beu! Bubu beu!” Kështu
bën. – dhe Sheqerja qeshi.
Xheladin Beu ndezi një cigare, lëshoi një
shtëllungë tymi mbi filxhanin, që ja mbushi Sheqerja së dyti, e tha:
-Jo,
moj, jo” Këtë nuk e vras, nuk e mbyt. Unë...unë...efenm, them...
-Ka frikë
edhe nga allajkat, nga të gjithë.
-Jo, jo! Të mos ketë frikë.
Për ca çaste
biseda u kthye në çuçurimë. Beu e hoqi për jeleku, i tha në vesh ç’kish për të
thënë. Dhe kur e kur: “Hëm, more vesh, Sheqe? Kështu...Unë...atë...po të bëjë
djalë...efenm...si gjyshi!” Ajo dëgjonte e bënte me kokë në të djathtë e në të
mëngjër: “Peqe, be. Sa mirë të paska rënë në mend. Si të urdhërosh zotrote, be,
ta marrtë sheqja, t’u bëftë Sheqja. Këtë punë ma lerë mua, që t’i gjej vendin.
Djalin do të ta rrit unë. Ti i bukur, ajo e mirë, djali si pëllumb! Të pëlcasin
nga inati ata që s’na duan”. Herë pas here bënte me kokë lart e poshtë, duke
nxjerrë ca tinguj shumë të thatë a shumë të lëngtë nga qiellza, nga gjuha e
dhëmbët, që veshi i shquan dhe i kupton mirë, po kalemi nuk i merr dot: “ncuk”,
“ncuq”, “ntxk”, “ntck” e kështu më tej. Kur mbaroi, beu i vuri pëllëmbën mbi
supin e tultë, të dhjamur, rëndoi, shtërngoi, sa Sheqe i dhembi, zgurdulloi
sytë.
-More vesh, Sheqe? Ashtu të bësh. Po të më sjellësh myzhdenë se bëri
djalë do të të jap një mulli!
-Më rrofs be.
-Tani shko.
Sheqerja u
ngrit më këmbë, pothuaj e gëzuar – sepse pëllëmba e rëndë e beut ja kish bërë
supin zdrame – dhe, për një çast, me ato kindat e dimiteve të hapura djathtas e
majtas, prapa e përpara, u duk si një mullar me bar që e kishin çarfalitur me
gojë e me brirë ca buaj shumë të uritur. Ndreqi palat, u mat të dalë. Beu po e
shikonte tërë epsh. Aty për aty iu ndez një dëshirë e re për Sheqen e tij të
vjetër. La filxhanë e tha:
-Jo Sheqe, mos shko. Futi llozin derës dhe
eja.
Sheqeres i qeshi fytyra:
-T’u bëftë Sheqja, be...ti me mua e ke
shpirtin.
Shkoi i vuri llozin derës dhe u kthye me dhele, si dikur. I
ndritnin tengllat e mëdha, të arta. Shkopsiti me naze jelekun...
Edhe kështu,
atij mëngjezi vjeshte, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashajt u bë
përsëri burrë dhe “ortak” me “baxhanakun” e tij, nallbanin, të shoqin e
Sheqeres.
Nga jashtë vinte trokëllima e çekanit të nallbanit që mbathte
kuajt. Dimitet dyzet-kutëshe kishin mbetur jetime, nëmes të odës.
-Me Sheqen
tënde e ke shpirtin, be...
-Me ty, Sheqe, me ty...-thosh beu duke gulçuar si
kalë teknefes.
...Sheqerja u vesh përsëri, kopsiti sumbullat e jelekut dhe u
mat të çelte, po diç ju kujtua:
-Jashtë presin ca
njerëz.
-Ç’janë?
-S’janë gjë, hallexhinj: kasaballinj, fshatarakë. Ndofta
kanë ardhur të qahen.
-Të qahem, efenm? U thuaj të flasin me Zykon. Sot jam
zaif.
Zykua ishte veqili i parë i beut, një shkurtabiq i çalë e dredhak, që
të shkonte në hell, të diqte e nuk të piqte.
Beu shtoi:
-Jam zaif. I thuaj
Rizait të nxjerrë kuajt, të më shaloj Allçanë. Do të dal teferiç, andej – dhe
tregoi vagël fushën. – Për gjah. Me shtatë veta. Sillmë rrobat, Sheqe.
-Peqe,
be. A je mirë? – e pyeti ajo me buzë në gas.
-Shumë mirë Sheqe.
-Me mua e
ke shpirtin, be, me mua.
Veshi me nge rrobat e kadifesë së gjelbër me vija e
sumbulla argjendi, që i kish apostafat për udhë e gjah. Sheqerja u ul në bisht e
i mbërtheu kopsat poshtë, nën gjunjë; i lidhi lidhëzat e gjata të çizmeve të
verdha, duke i shkuar kanxhë më kanxhë. Kur u mat të ngjeshte kollanin me
fishekë, u dëgjua një trokëllimë në derë. Sheqerja e hapi. Hyri një zhgan
kopilesh që sillnin mëngjezin. Xhelain Beu u shtrua në sofër, i ra festes dhe e
largoi nga balli. Hëngri llap-llup, me zhurmë, si ngahera. E nisi me çorbë pule
të majme, tërë sythe lyre, po të athët të prerë me limua (dinte Sheqerja se
ç’t’i gatuante që t’i hiqte gromësirat e rakisë), e vazhdoi me mis të bardhë
pule e miske, me qengj të pjekur, e mbylli me shqerpare të mybtur në sherbet të
trashë, të mbuluar me pluhur xhenxhefili, kanelle e karafilke. Çliroi kopsat,
përpoqi buzët e gjuhën me “oh! oh!...”, lëpiu të pesë gishtërinjtë. Lakmoi shumë
e u ngjesh paq, pastaj kur s’mundi të hante më, i largua nga strofa, lau duart,
u mbështet në jastëk dhe shikoi togun me koska, poshtë, dhe strofën plot mishra
e ëmbëlsira.
-Eh, efenm! Mirë i ka jaratisur të gjitha i madhi zot, ama një
gjë s’e ka bërë mirë: i ka dhënë njeriut vetëm një bark, si kamësit, ashtu edhe
skamësit, që s’ka ç’të hajë...Punë i thonë kësaj? Ja unë hëngra e u ngopa, po
tepëroi. Kush do t’i hajë këto që lashë? Hë? Jo, këtë s’e ka bërë mirë!
Kjo
ishte fjala që thosh dendur beu, kur ish me miq, kur hante shumë velej e
tepëronte. Tani s’kish miq, po prapë e tha fjalën dhe vështroi me pikëllim
sofrën plot: kish ngrënë shumë, po edhe kish tepëruar.
Për një çast harroi
gjahun, Rizanë dhe pelën e kullme, që zbriste në oborr duke çukitur kalldrëmin
me potkonjtë e nallbanit të Sheqeres, harroi langonjtë dhe qahjallarët, dhe po e
ndillte gjumi. Por, më në fund, e mundi veten, u ngrit, ngjeshi lehtë-lehtë
kollanë mbi plënxin plot, mori çiften e zbriti. Tirmat e pritën me dorë në zemër
e u hodhën ta ndihnin t’i hypte pelës: kush i ndreqi yzengjitë e kush i mbajti
këmbën me të dy pëllëmbët dhe e ngriti lart. Puna shkoi zor, se beu qe rënduar
shumë, po i dha hov trupit e u gjend majë pelës, doli nga porta me qemer guri e
u nis për në fushë: ai përpara, trimat prapa, langonjtë kur përpara e kur
prapa.
Qielli ishte i kulluar, fusha e kodrat të veshura e dritë, udha e
butë, me pluhur, vende-vende, në hije, e lagur nga vesa e natës. Zogj udhëtarë,
të renditur si perusti, fluturonin lart, shumë lart, duke fërfëllirë krahët.
Langonjtë çafkëllonin nëpër dternishtet mbi udhë e nën udhë. Nga një brryll udhe
dual një tufë fshatarësh me qerre, kuaj, mushka e gomerë të ngarkuar me drithë,
qepë, presh, kunguj, pemë, dru: i shpinin në konakët e beut. Kur e panë, mbajtën
kafshët e qëndruan buzë hendekut, si të ngrirë, me dorë në zemër.Beu as që u
hodhi sytë. Tani e kish marrë pak veten dhe kulloste rreth e përqark sytë e
skuqur. Nata e ahengut kish mbetur prapa, larg, në mjegull, me gjithë jarnanitë
e jarnanatë e saj, që dukeshin të paqena, si një ëndërr e keqe e një nate dimri,
kur të bëhet sikur të ndjek një llavë ujqsh, të afrohet të të çajë e ti bën të
vraposh, të shpëtosh, po nuk ik dot, je mbërthyer në vend, thërret me të madhe e
as veshi yt s’ta dëgjon zërin. Edhe Xhixhi-hanëmi ishte zhdukur bashkë me natën
e dmrit, me ujqit. Xheladin Beu ishte në diell të mirë, bënte, i gëzuar,
“ohoho!” e “ahaha”, jepte e merrte me vete. Ata që vinin prapa dëgjonin, po nuk
ja shkoqitnin dot fjalët.
Papritur, era solli një kundërmim kërme. Beu e
trimat kaluan të ngrysur pranë një gomari të ngordhur me këmbët përpjetë, me
kokalla të kuqe, dhe trembën një tufë galash të shtruara në gosti. Këto u
ngritën e shqitën sipër kalorësve si ca hije të zeza, krokërinë me zemërim, ranë
në një ugar, u ngritën përsëri e u kthyen në gostinë e tyre.
Beu nxori
cigare, e ndezi, që të shpëtonte nga kundërmimi i kërmës. Nëpër arat me misër të
paprerë, zbardhën, skuqën, zverdhën për një çast ca shami, pastaj s’u panë më.
Domosdo, Xheladin Beu e kish hijen të rëndë, prandaj gratë e vajzat u tulitën
nëpër misrat.
Më tej era e u bë përsëri e pastër, e këndëshme, si në vjeshtë.
Një çast ju kujtua Gurija e trembur, me barrë.
-Në djall të vejë edhe kjo! –
tha dhe hodhi tutje bishtin e cigares.
Vetëm një gjë nuk harronte dot: atë
gjerdhekun e dështuar të natës që shkoi, që i qe ngulur si një gozhdë në tru,
megjithqë Sheqerja e kish kënaqur në mëngjez si ngahera. Ju duk sikur ja dëgjoi
zërin e butë, ledhatonjës: “Me mua e ke shpritin, be...me mua! Të vesh ku të
vesh, me mua e ke shpirtin!” Dhe Sheqerja kish të drejtë: me të e kish shpritin
Xheladin Beu. Dhe s’di se si, i vinte keq që ja kish falur nallbanit,
baxhanakut. Më në fun tha:
-Prapë imja është. Kur të dua...
I futi mamuzet
pelës dhe e ngau vrap përpara. Më tej dërgoi një qahja të lajmëronte të parin e
akcilit fshat se do t’i vinte për drekë e pastaj u fut nëpër korie, pas
gjahut.
Gjahu i vajti shumë mirë atë ditë: turtuj, thëllëza, pëllumba...Ay
vriste, langonjtë e qahjanjtë ja sillnin.

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:58

II

Drekën e
hëngri jashtë, në “jeshillëk”, pranë Kroit të dardhës plakë, se aty e kish
kërkuar vetë. Të trapiturat pas gjahut, rakia e mirë, e ftohur brenda në krua,
mezetë e shijshme ja hapën oreksin sa për katër barqe. Beu mbushi vetëm një,
sepse aqe kishte, po e ngjeshi mirë, si targaç kurbati: hodhi brenda shumë, nga
të gjitha.
Tani, ndërsa trimat ishin shtruar e po hanin pak më tej, në një
brinjë, beu rrinte shtrirë në qilim, me tëmblën e djathtë të mbështetur në
pëllëmbë. Burrat e fshatit, pothuaj bujq në çiflik të beut, kishin lënë punën e
grindjet dhe kishin ardhur t’i faleshin, t’i bënin nder, siç e do puna. Këta
rrinin nja dhjetë çapë larg, posht, kush më këmbë e kush më bisht a më gjunjë,
duke pritur një shenjë, një urdhër. Ca të tjerë u shërbenin trimave të beut, që
hanin bukë e mish e ua hidhnin kockat langonjve. Beu mbajti pranë tij vetëm disa
pak burra nga parësia, me qosteqe e pafta ergjendi në gjoks e “peqepeqe” në
gojë. Këtyre u hodhi vëp e vëp nga një cigare të hazërtë, që ishin shumë të
mira, sepse i kish dredhur vetë Sheqerja e i kish ngjtiur me pështymën e
saj.
Drita e ditës ishte e butë, e ëmbël, si e kulluar nëpër gjergjir. Beu
foli për punët e mëdha e të vogla të mbretërisë; për “djellin e dunjasë”, Baba
sulltanin, që ja kish vënë këmbët në një këpucë gjithë “Avropës” ja kishte
hedhur hallkën tejpërtej nëpër hundë e bënte të loste si ari. Së shpejti, Baba
sulltani do të nxirrte këllëçin e madh e do t’i bënte hi e pluhur gjithë kralet
e mëdhenj e të vegjël, do t’u merrte gratë e çupat e do t’i mbyllte në haremin e
Stambollit. Domosdo, ato që do të tepëronin do t’ua falte të mëdhenjve të
mbretërisë. Tha se ay,, Bab sulltani, mblidhte njerëz me harxhe, paguante
tink-tink alltën e argjën. Pastaj, papritur, vuri re se burrat që kishin ardhur
t’i merrnin dorën ishin të paktë. Pyeti:
-Efenm, vetëm kaq burra paska
fshati? Ku janë ata të tjerët?
-Ka vdekur një si çun i vogël, be. Kanë shkuar
ta kallin në varr – tha njëri.
-Ka vdekur edhe një si grua, me nder të
zotrisë sate, një nuse e re – tha tjetri.
-Hëm, hëm, xhenaze biçimi...Dy të
vdekur në një ditë. A mos i ka rënë murtaja fshatit? – pyeti beu edhe si me të
qeshur, po edhe me frikë.
-Murtaja jo, be, po na ngrinë ethet. Edhe
dje...
Beu s’pyeti më tej si e qysh, si nuk pyeste kurrë për punë vdekjeje.
“Këta derra çifçinj janë të shtuar si fara e sinapit...Vdesin, po nuk shuhen
fare. Po të kenë bukë misri shtohen gjene, se ato dosa fshatarake pjellin stërc
e stërc për mot”. Aty për aty e ktheu bisedën: “Më kini mbetur borç kaqe grurë e
kaqe misër, kaqe dru...Dushk i dua. Mjaltin s’ma kini sjellë. Harruat ku jini?
Do t’ju dërgoj Zylfon a Zykon që të ndajmë hesapet bashkë. Hëm...hëm...”
Fshatarët dëgjonin me sytë përdhe. “Grurin e msirin i kemi larë. Edhe drutë i
kemi larë. Sot dërguam të fundit”. Dhe me gjysmë goje: “A mos i ka mbajtur
Zylfua për vete?” Po fjalët e tyre s’i ranë në vesh beut, se askujt s’ja mbante
të fliste me zë të lartë. Beu ligjëroi:
-Shkoni bre, andej, me harxhe – dhe
tregoi tutje me dorë. – Të mbushni qeset e të lani borxhet. Dovleti ka haznë të
madhe, ka taraphanë. U jap kartë për tim vjehrr, pashanë, se më ka bërë haber:
do njerëz. Dovleti ka luftë, lufta sjell pare, të mbush me plaçkë.
Dhe, si
rrinte kështu, me cigaren të shuar ndër gishtrinj, e preu një gjumë i lehtë, i
ëmbël, pa jarnani e jarnana, po me gurgullimë kroi, me shushurimë fletësh të
zverdhura, që shkundeshin e binin duke u tundur nëpër erë. Sapo e preu gjumi,
ata me qosteqe në gjoks u shikuan sy në sy e u larguan së prapthi, ngadal, duke
shkelur në majë të gishtërinjve.
Trimat kishin mbushur barqet e çlodheshin
duke kruar dhëmbët me ndonjë kleçkë. Langonjtë rrinin aty pranë me gjuhën
jashtë, të kuqe, varur si llapë.
Kur u zgjua, Xheladin Beu pa se kish
përsipër një mbulesë të leshtë, që ja kish hedhur Rizai. E largoi tej, u ngrit
shesh, fërkoi sytë e tha:
-Efenm, më paska marrë gjumi.
Ndenji sa ndenji
kështu, pastaj shtoi:
-A ikim, o Riza?
-Si të urdhërosh zotrote, be.
U
ngritën të shkonin, po nuk shkuan. Moti i ëmbël e gjahu i mirë i mbajtën gjer
vonë, kur dielli kish kthyer më të perënduar. Edhe një copë herë të mirë çiftet
e teket krisën bambum, nëpër korie.
Vetëm një gjah nnuk pa me sy kësaj radhe:
çupa e nuse. Në asnjë nga fshatrat që shkeli. Ta pret mendja: ish hapur fjala
anembanë se kish dalë beu për gjah dhe...”Ama derra këta çifçinj! I mbajnë dosat
mbyllur!” Pa beu aty-këtu ca plaka leckamane të ngarkuara me dru e karthje, po
ç’i do këto? Janë si pastërmaja e dhisë. Beu s’desh pastërma; desh mish
thëllëze.
Tani gjendej në një çukë me këlpishte. Rizai vinte prapa me torbat
plot. Kuajt prisnin tutje, në udhë, në anën tjetër. Fërshëlleje me dy gishtërinj
në gojë e vinin sakaq. Po nuk fërshëlleu njeri. Aty poshtë, midis sallkëmësh,
ishte një pus me çikrik, që bënte gau giu kur zbriste e ngjitej kova. Që aty
vinin ca zëra të hollë, zëra çupash. Qeshnin, i thërrisnin njëra-tjetrës. Beu
mbajti çapin e i bëri me dorë Rizait: mos luaj nga vendi! Dy turtuj topolakë
kishin qëndruar në një degë këlpishteje mu mbi krye të tij. Çiften e kish të
mbushur. Po nuk u ra. Më në fund, ndajnata i sillte një gjah tjetër në grykë të
dyfegut. Çupat e fshatit e dinin të ikur dhe kishin ardhur të mbushnin
ujë.
Vragës-vragës, Xheladin Beu zbriti çukën, hyri nëpër sallkëme, iu afrua
pusit. Aty ishin nja shtatë a tetë çupërlina që flisnin e qeshnin. Ca kishin
mbushur stomnat, ca po i mbushnin e nja dy prisnin radhën. Namëta, ay me një
këmbë u nxori përpërpara Xheladin Benë!
Çupërlinat klithën sikur të paskej
rënë ujku, lanë stomnat e u përhapën ku mundën: kush hodhi ledhin, kush çau
drizat e kush mori vijën tatëpjetë. Shumë gjemba hynë atë ditë në mish të butë,
po më mirë nëpër gjemba se sa në dorë të beut...Sa të mbyllësh e të hapësh sytë
ikën të gjitha. Të gjitha, veç njëje, që i ra stomna nga dora e iu thye. Çupa e
shikonte benë si zogu gjarpërin, që i afrohet t’i hedhë helmin, dhe s’ikte dot.
Sikur e mbante të rëndët e dheut. Një ciflë e stomnës së thyer ja kish gjakosur
njërën këmbë, po shkaku nuk ishte ky: frika e kish mbërthyer në vend. “Qënka
pëllumbeshë e butë, peshqesh nga zoti” tha beu me vete dhe ju qas më pranë. Çupa
sikur s’ish nga kjo botë, po nga bota tjetër: një hyrije e veshur e tërë në të
bardha: linjë të bardhë, shami të bardhë mbi leshrat e verdha, trup të hedhur,
sy të gjelbër si bari i njomë i kënetës. Beu e peshoi me sy, që nga kiskat e
holla, mbi noçkë, ku zbriste një fije gjaku, gjer lart në pulpat që ngjiteshin
nën linjë, pastaj lart, në belin si të shkuar nëpër unazë, edhe më lart, Në
gjinjtë e vegjël, në qafë, në gojën e vogël, me ca buzë të tulta, të këryera, me
hundën të derdhur si qiri, me sytë e blertë të kënetorë dhe ballin e sheshtë, të
bardhë. “Shiko, shiko, efenm, ç’bereqet bëka çifligu i Këlpishtes e unë s’ditkam
gjë. Hyrije e zbritur nga xheneti! Po t’ja dërgoj padishahut më bën menjëherë
pasha. Jo, s’më duhet pashallëku! Imja është e do ta mbaj vetë. Kjo ja shkon
njëqind herë Gurijes e gjithë të tjerave. Do ta marr që tani! Sonte, në
jatak...” Kur ju afrua më shumë, sa ta prekte me dorë, çupa u drodh, po më fort
ju drodh buza e poshtme. Dhe ndërkaq, nën linjën e qëndisur me të kuq e të zi
gjinjtë ngjitu-zbrit, ngjitu-zbrit, sytë ju mbushën plot lot. Po beut s’iu bë
vonë; ay ish mësuar me gjëra të këtilla: qengjet blegërijnë kur u vë thikën
kasapi çupat qajnë kur i merr beu në dyshek. Pastaj, kur e shkon në hell dhe e
pjek, qengji bëhet shumë i shijshëm; çupa e marrë së dyti e së treti në jatak
bëhet edhe më e shijshme se qengji.
Xheladin Beu zgjati dorën, i çiku lehtë
faqet dhe ndjeu ëmbëlsi të madhe në trup, sikur u përtëri e u bë djalë njëzet
vjeç.
-Mos më qaj, moj sulltane, mos...Unë të kam xhan, unë s’të ngas. Do të
të bëj zonjë mbi zonja.
Çupa u drodh edhe më shumë, u mat të ikte, po beu i
shtrëngoi krahun si në mengene. Atëherë ajo lëshoi zërin e klithi:
-Nëëëno!
Nëëëno moj!
Beu u ngrys, po i foli butë:
-Jo kështu, moj sulltane, jo
kështu...Mos thirrë. Si të thonë? Ti je çupa e çifligut; çifligu është imi! Edhe
ti je imja. Do të të marr në konak, do të të bëj...
-Nëëëno! Nëëëno!
Nuk
shkoi shumë e u dëgjua një zhaurimë e madhe nëpër degat e varura, sikur të çante
udhën ndonjë derr i egër nga ata të mëdhenjtë. Beu ktheu kokën andej. Jo, s’ish
derr, po një grua e gjatë, e thatë, e nxirë si çotillë lisi që e ka djegur
rrufeja. Gruaja u turr, i shkëputi beut çupën nga dora e i thirri:
-Po ta
bësh edhe këtë punë s’të djeg as zjarri i xhenemit, Xheladin Be. S’të tret
dheu!
“Ç’është kjo e krisur që më del përpara?” tha Xheladin Beu me vete dhe
u zbyth. Çiften e kish në dorë, të mbushur, me imniet të hequr. Mund ta zbrazte,
po nuk e zbrazi: u praps edhe më tej. Ai u praps, gruaja e ndoqi ballë për
ballë. Tani vetë beu ish si një zog që sheh gjarpërin tek afrohet e nuk ik dot.
E mban të rëndët e dheut. Gruaja u kthye e i thirri çupës:
-Ikë
shpejt!
Kjo s’priti t’i thosh së dyti: hodhi ledhin e ua mori me të katra.
Kish qenë e s’ish më.
Xheladin Beu e shikonte gruan e s’fliste dot. Kjo ish e
gjatë, e thatë, po ndryshe nga Xhixhiko-hanëmi. Dukej nga nishanet se dikur kish
qenë e bukur, kurse e bija e pashajt kish qenë ngaher anjë thes me kokalla si
ato të gomarit të ngordhur që kish parë udhës. Dhe ishte e fortë: të të binte
një herë me atë pëllëmbë - të linte në vend e vinin të tjerët të të ngrinin në
trirë e të hanin hallvën.
-Ta dish, o pushtanik – thirri gruaja si iku çupa –
po të bësh atë punë me këtë çupë do të ta hanë mërshën krimbat, do të t’i qitin
sytë galat! Jo galat, po do t’i qit unë, me thonj. Çnderove gjithë çupat e
botës, tani kërkon të çnderosh edhe tët bijë!
“Ç’po thotë kështu kjo e marrë?
Ku kam unë çupë? S’kam as çupë, as djalë...”
Gruaja mori vrull, e zuri benë
për jeleku, e tundi dhe shkundi me atë dorën e fortë, sa i kërcyen edhe më fort
sytë e skuqur.
-S’më njeh ti mua? S’e njeh Maron e Kovit, që e çnderove në të
ri, se kishe kamxhik në dorë, se ishe i fortë? Ja, ajo që kishe pranë është jot
bijë! Ta dish se unë do të ta shtyp kokën, si gjarpërit, po të bësh me çupën
ç’bëre me mua! Y-y-y murtajë. Pusht Stambolli! Matuf!
E shtynte, e hiqte, e
tundte, e shtynte prapë, si leckë, dhe ai, xheladin Beu, zot kasabaje e zot
çifligjesh, zgurdullonte sytë si të bufit e s’bëhej dot burrë t’i shkëputej nga
dora, s’ishte i zoti t’i binte me çifte a të nxirrte koburen nga brezi.
-Më
ke marrë nderin të marrtë zoti mentë! Më ke lënë me turp e në zi më të lëntë
perëndia pa sy, të heqshin për peri! Më ke ngrënë jetën të hëngërt mortja!
E
tundi sa e tundi, pastaj i dha një të shtyrë sa beu i madh mënt u shemb përdhe.
Gruaja shkoi e mblodhi copat e stomnës së thyer e ja hodhi përpara, ku mundi:
këmbëve, gjunjëve, duarve, duke mallkuar papushim:
-Ja theve thefsh arrëzën e
qafës! U kalbsh së gjalli përmbys, siç u kalb yt atë, që e hëngër krimbat! Ngorç
në ndonjë përrua si qen i zgjebur! Na shojte, t’u shojttë emri, të këndoftë
kukuvajka në shtëpi! Ku është parë e dëgjuar të çnderojë i ati të
bijën?
Copat e shtambës i vinin breshër, dhe ai, beu, rrinte i ngrirë në
vend; nuk fliste dot, nuk ikte dot.
Gruaja u përkul mbi kovë e zuri t’u
hidhte ujë syve, me grusht. U hidte e mallkonte. Stërkalat e qullën Xheladin
Benë. I dukej sikur dheu kish nisur t’i vinte rrotull, sikur dëgjonte daire e
daulle bashkë: xhing-xhing, dum-dum. Dhe në mes të kësaj bubullime shquante
zërin e çjerrë të Difes:

Sa të dua unë ty,
Më rri mendja gjithë në
ty;
Ato cicat sherbetli
M’i bëj meze t’i pi raki...

Po Difja ishte
larg, s’di se ku, Marua ishte afër. Dhe Marua u hidhte ujë syve e
mallkonte:
-Të çaftë ujku e të nxjerrtë zorrët! Të pjekshin në hell, të
gjallë! Humbsh e mos u duksh, mos u dëgjofsh!
Të gjitha i dëgjonte beu e
s’thosh dot një fjalë, të paktën “efnm” ose “hëm-hëm””, siç e kish zakonin.
Sikur i qe kyçur goja.
-Na plase, më të plastë dhjamët e syrit! Na kalle
frikën, më të kallçin të gjallë në varr! Na dogje, të djegshin lugat!
Fjalë e
mallkim, fjalë e kanosje. Dhe më e keqja: ndofta e dëgjonin trimat përtej,
ndofta e dëgjonte Rizai.
...xheladin Beu u zbyth pa bërë zë, rotulloi çukën e
doli në udhë, ku prisnin kuajt, i hypi Allçasë, i futi mamuzet e ngriti
kamxhikun.
-Ike, mos u kthefsh; ike, të ikshin mendtë e kokës! Mos arrifsh i
gjalli në shtëpi! – vazhdoi gruaja fill i vetëm pranë pusit me
çikrik.
Allçaja u bë veri: i ndritnin potkonjtë e bardhë. Po ngrysej, por
qielli kish edhe pakëz dritë - një dritë sedefi, si vragë që e ndante nga toka e
errur. Dhe mbi këtë vragë kish një brez të gjerë, të gjelbërth. Pastaj u shojtën
të gjitha dhe zbriti mugëtira. Bashkë me mugëtirën nisi të frynte një erë e
ftohtë, që ngrinte pluhurin e udhës.
-Hëm, hëm! – bënte beu. – Jezit-grua!
Lanet-grua!
Trimat, me Rizanë në krye, që i kish hypur një kali çil kishin
mbetur prapa, sepse pela e beut s’e kish shoqin në vrap. Lluk-lluk, i bënte
barku. Ferrat e pemët iknin si ca hije në të dy krahët e udhës.
Era e ftohtë
i vëzhgëllinte veshëve.
Ne ura e drunjtë po vinin ca qerre të ngarkuara me
misërishte. Rrotat kërcisnin thatë, gau-giu. Pranë tyre dhe prapa vinin ca
fshatarë më këmbë. Beu shkoi si shigjetë pranë tyre dhe ata as që patën kohë ta
shihnin mirë cili ish. Ikte, ikte, si ndërkryer.
Pas një copë here
tha:
-Ç’po bëj kështu? Unë po e vras Allçanë..
Lehtësoi mamuzet, hoqi
frenë, bëri “trrrp” dhe pela zbuti vrapin; më tej nisi t’ja merrte me hap. E
arritën trimat nga prapa.
“Ç’është kjo grua?” tha me vete.
Dhe dalngadalë,
kur po e mbulonte botën errësira, Xheladin Beut nisi t’i bëhej përbrenda një
dritë e hollë. Ja se ç’pa nëpër këtë dritë:
...pranverë. Kish mugulluar bari,
kish çelur dardha. Beu kish dalë në fushë. Jo për gjë, po konakët nuk e nxinin
dot. Pranverë, kjo! I vlonte gjaku. Sheqerja e ato të tjerat sëi dukeshin gjë,
s’e ngopnin më. Donte gjësend tjetër e s’dinte ç’donte. Dhe kur po bridhte
kështu, me dëshira shumë, poqi udhës një çupë fshati, të njomë, sindozot kjo që
kish parë sot ne pusi me çikrik. Çupa u mundua të ikte, po beu e arriu. Ajo
luftoi me tërë fuqinë që i jepte mosha e re: e shtyu, i shpëtoi nga dora, iku,
thirri, po beu e arriu, e goditi me kamxhik, e rrëzoi. Luftoi përsëri, e goditi
benë, e kafshoi, e gjalosi. Kjo endezi më fort Xheladin Benë dhe i ra së dyti me
kamxhik. Çupa i kish sytë të mëdhenj, të blertë si barishtat e kënetës, dhëmbët
të bardhë, të mprehtë. Dhe luftoi përsëri, po gjithnjë më dobët. Luftën e
vednosi kamxhiku. Po të mos kish qenë ky, nuk do të kish ndodhur ajo që ndodhi.
Po të mos kishte qenë ky, nuk do të kishte ndodhur ajo që ndodhi. Beu ju hodh si
ujku deles. Ajo thirri përsëri dhe thirrjen e saj e dëgjuan disa grari që
ndodheshin aty pranë, po kush guxonte t’i dilte përpara Xheladin Beut? Çupa nuk
lotoi ceçse kur u ngrit që poshtë me linjën të çjerrë, me vjazërinë të humbur.
Ndenji kryeunjur nën një pemë dhe atje lotët filluan të pikonin përdhe. Kamxhiku
i kish lënë në trup vazhda të përgjakura. Edhe beu e kish kërcen e veshit të
ndarë më dysh. E pyeti si i thonë. Ajo e shikoi si ulkonjë dhe nuk ju përgjegj.
U ngrit e shkoi çalë-çalë, humbi nëpër lule e blerime. Por beu ja gjeti tragën;
i thoshin Marua e Kovit. I ati hiqte nga oftika, në rrogoz, në kasolle. Beu u
përpoq ta merrte kopile, në konak, si shumë të tjera. S’desh. U përpoq ta
shtinte prapë në dorë; s’mundi. Trimat e beut e rrahën Kovin. Ky lëngoi edhe pak
kohë, pastaj vdiq. Beut i ra në vesh se Marua kish mbetur e rëndë. Atëhere i
bëri fjalë një bujku që ta merrte grua. Bile i taksi një pendë që e s’di çfarë,
po bujku krisi e iku s’di se ku. S’kish dashur të bëhej “baxhanak e ortak” me
xheladin Benë, siç bëheshin vezirët e pashallarët me sulltanët e Stambollit. Më
tej beu ra pas epshesh e gazesh të tjera, mori grua Xhixhi-hanëmin, që të
ngrinte lart e më lart oxhakun, e ja humbi gjurmën Maros syblertë. Kjo ishte, si
i thonë një fjale, “fis i shquar”, pa krahë. Lindi një çupë, punoi dhenë, si
bujkeshë, pleqëroi e varrosi nënën dhe rrojti e veçuar, e përçmuar, e egërsuar
në një cep çifligu. Dalngadalë ju shua bukuria e dikurshme, ju rreshk e rrudhos
fytyra, po çupën nuk e braktisi. Dhe ja tani, pas kaqe vjet, i del përsëri
përpara. Çupën e ka t’i presësh kokën. I tha se kjo çupë ishte e tija. Dhe beu i
zuri besë..Po në e gënjeu? S’ka se si të jetë e bija! “Këto dosa çifçesha
gënjejnë si ata derrat çifçinj”
-Më gënjeu! – thirri Xheladin Beu me zë dhe e
ngau pelën përpara.
Dhe ç’fjalë të rënda i tha ajo deli-grua! “Y-y-y,
murtajë, pusht Stambolii! Matuf! Të marrtë Zoti mendtë! Të lëntë Perëndia pa sy!
Ngorç në ndonjë përrua, si qen i zgjebur! Të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Të
plastë dhjamët e syrit! Të djegshin lugat!” Beu i kujtonte të gjitha mallkimet,
s’kish harruar asnjë. Dhe gruaja ju kanos t’ja shtypte kokën, si gjarpërit. E
shtyu, e pështyu. – “Si i durove këto të gjitha, o Xheladin be?” – “U ndodha
gafil”. – “Gafil, apo pate frikë?” – “Unë...frikë? Unë...” – Hajde, be,
hajde...edhe për tët atë të tha fjalë të rënda nga ato që nuk i ngre
kandari”.
Kështu jepte e merrte Xheladin Beu. Trimat e dëgjonin e s’bënin
zë.
Ish errur natë. Cicërinin bulkthet. Lart, në qiell, ndriçonte kloshka me
gjithë zogj. Tërë fusha sikur merrte frymë. Befas çau erën një zë i çjerrë, si
zë grifshe. Beu u tremb, po e mori prapë veten: trimat i kish prapa. Tha:
-Do
të kthehem ta rrah me kamxhik atë deli-grua. Më gënjeu...I marr të bijën edhe e
sjell në konak. Kështu!”
Ment e ktheu pelën, po atë çast i ra një mendje
tjetër.
-Këtë punë e kam në dorë. Dërgoj nesër trimat edhe e mbarojnë. Evet,
efenm.
Dhe përsëri: të kthehet, të mos kthehet...
-S’kthehem dot, u bë
vonë. U lodh pela. Nesër, që menatë, u bëj urdhër trimave e ma sjellin. Këtë
punë e mbaron Rizai. Ajo, ime bijë? Jo! Më gënjeu plaka.
Era e mbrëmjes
sillte një kundërmim të rëndë: udha shkonte pranë vendit ku gjendej kërma e
gomarit të ngordhur. Beut ju duk sikur e kish zënë dikush për gryke dhe e
shtrëngonte. “Kërmë, krimba. Kështu do të bëhem edhe unë nesër?” Pastaj doli nga
vendi i kundërmimit e ju bë sikur pa Rizanë, kaluar, me çupën përpara, të
mbështjellë me një çarçaf të abrdhë. Dhe u gëzua. Do ta bënte të tijën, jo si
Maron, përdhe, në fushë, po në jatak. Do ta rrihte, po ta donte puna. Edhe do ta
përkëdhelte.
Pastaj të gjitha këto u shembën siç shembet një shtëpi
plitharësh që e merr lumi. “Mirë, po cili është Rizaj?” – “Rizaj? Djalë fshati”.
– “Djalë fshati, po i kujt?” - “Djali i asaj, si i thonë? Aha, më ra në mend:
djali i Xhemiles!” E bukur kish qenë Xhemilja, i bukur ishte dhe Rizai. Djalë pa
baba. Jetim? Jo, nuk ishte jetim, po pa baba. Beu e mori në konak, më
parë...ndryshe, dylber-hesapi, pastaj qahja, se ay i pari qe mplakur. I ati i
Rizait (që s’ish tamam i ati, sepse Xhemilja ja kish sjellë djalin, si i thonë,
përpara kalit) kish qenë plak dhe e kish marrë Xhemilen për pleqëri, me gjithë
djalë, siç i kish dhënë urdhër beu..
Pastaj mendimi ju çakërdis. I bënë
veshët sikur dëgjoi një këgë të vjetër, të harruar:

O çun, çun; çun,
çun,
Gushën si pëllumb,
Mos ma pi rakinë,
Se të bën
zullum...

Hëna! Doli hëna! E kuqe, me njërën anë si të ngrënë, po edhe
kështu siç ish bënte mjaft dritë. Bahkë me rrezen e parë, që i goditi bishtin e
syrit, Xheladin Beut ju duk sikur dëgjoi një zë që tha: “Po kur vjen yt bir
kaluar e po të sjell tët bijë për gjerdhek. Vëllai i sjell motrën
babait...Hajde-hajde, ku degdise o Xheladin Be! Si qentë e si derrat!”
Kush
foli kështu! Asksh. Aty pranë s’kish njeri. Po atëherë kush?
Dëgjoi çape
kuajsh që afroheshin. Ktheu kokën dhe njohu kalin e Rizajt. E ju duk sikur Rizai
kish përpara një gjë të bardhë: i sillte beut të bijën. Vëllai...motrën “Ta
solla baba. Merre time motër, tëtë bijë!”
..Që ku dual këto gala? I prenë
udhën, me hijen e tyre të rëndë, pastaj u zhdukën. U zhdukën dje u dukën prapë,
përsipër, mbi krye, duke krokëritur. Midis tyre ishte edhe një korb i zi, që e
kish vrarë atij mëngjezi, sepse e kish pandehur pëllumb. Ky korb bënte më të
madhen e këndonte si njeri:

Jarnani, jarnana...

Ku ta dish? Korbi
ka tre shpirtra e prandaj rron treqind vjet. Rron se ha kërmë. Ngjallet lugat.
Jo, ky s’është korb, po lugat!
Xheladin Beut i hypën të dredhura. Aty, mbi
udhë, kish ca varre që i kishin mbytur ferrat. Ju duk sikur pa dritë e sikur
dëgjoi një zë:
-Hajde, se të presim, o Xheladin Be! Të presim të na vish në
tabut floriri, me qefin mëndafshi, ashtu siç të kanë tundur në djep.
Dhe
galat, lart, që i printe ai korbi i zi:
-Ga, ga, gaaa...
Jo, s’ishin gala,
se natën s’ka gala. Ishin bufë kënete.
Hëna hyri në re. Zotëroi
errësira.
Xheladin Beu i nguli mamuzet pelës, ngriti kamxhikun, goditi. Pela
u bë furtunë. Në të ikur e sipër beut i ra kamxhiku nga dora. Papritur, ja preu
udhën një hie. Xheladin Beu nxori koburen nga brezi dhe e zbrazi. Po vritet
hija. Ajo i preu udhën përsëri.
Pela ish mbytur në djersë. Ment
pëlciste.

...Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashës,
njeriu i gjakut, i ahengut dhe i frëngjyzës, kish humbur mendjen. Dhe ikte nëpër
fushë, natën, në udhë pa udhë, kurse dheu, pemët hijet dhe çdo gjë e gjallë dhe
e vdekur këndonin papushim:

Jarnana, jarnani...
M’i bëj meze t’i pi
raki.
.....................................
Jarnana,
jarnani...

III

E gjetën të
nesërmen në një hendek. Të gjallë. Nuk njihte njeri. E shpunë me një trirë, në
konak, ta përkujdeste Sheqerja. Po si përkujdeset i çmenduri? Domosdo, i lidhur.
Pëlliste. Hante nën vete.
S’di kush i bëri fjalë Xhixhi-hanëmit. Ajo ardhi
shpejt, me të vëllanë. Pa tri ditësh Xheladin Benë e kallën në varr.
Xhixhi-hanëmi mori ç’mori e u kthye, me karvan e suvarinj, në pashallëkun e
babait. Çifligjet i shiti më vonë.
Po Gurija ç’u bë?
Ku ta dish...

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 15:59

Ju falenderoj nga zemra Juve te gjithe qe kontribuat ne pasurimin e Forumit me keto reshta aq te nevojshem per anetaret e Forumit!
Mitrush Kuteli eshte shpirti i fjales se bukur dhe me reshtat e tij merret fryme me lirshem edhe ne pjeset e paçliruara te Atedheut po edhe aty ku perkohesisht frymon qenia shqiptare!
Pra, Ju lumshin gishtat dhe suksese!

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:00

IKJA

Mars i vitit 1967. NJë mbasdite nuk di si mbetëm vetëm të dy
me Mitrushin atje, në kuzhinën e tij që nuk mbetej kurrë pa njerës..Fëmijët
ishin diku jashtë a në dhomën tjetër, kurse Efterpi merrej me punët e shtëpisë
nëpër oborr.
Atmosfera politike në vend vazhdonte të ishte e rëndë pas
luftës së bujshme “kundër burokracisë” të një viti më parë, ndërsa ndihej të
vepronte fort “revolucionarizimi i mëtejshëm i jetës së vendit” dhe forcimi i
“luftës së klasave” që shkaktonin shqetësime te të gjithë.
Pasi foli pak për
gjendjen e rëndë e të pashpresë që po sundonte në jetën shqiptare, me një zë
dëshpërimisht të thellë, Mitrushi tha:
“Tani unë duhet të iki!
Fëmijët u
rritën, u duhet të bëjnë shkollën e lartë. Do t’u duhen bursa, të drejta
studimi, të paktën. Po të jem unë, janë edhe inatet ndaj meje dhe këto inate do
të m’i pengojnë fëmijët. Po të iki unë, do të ikin dhe inatet.”
Fliste me një
dëshpërim të thellë, po edhe me një vendosmëri të tillë të patundur, që më
rrëqethi.
Ç’donte të thoshte me ato fjalë?
Më lindën dyshime për një
vendim të frikshëm...
U mundova të belbëzoja disa fjalë e argumenta kundër,
po ai vazhdonte të përsëriste sikur fliste me vete:
Tani unë duhet të
iki!...duhet, duhet të iki...
Për vdekjen e tij të papritur, duke u gdhirë 4
maji i vitit 1967, shpesh kam menduar me dyshim:
“Ishte vëtet
natyrore?”
Për ta shpejtuar ikjen që po dëshironte, atij mbase do t’i
mjaftonte vetëm një dozë më tepër prej atyre “helmeve” të quajtur “ilaçe për
zemrën” që i pinte dy-tri herë në ditë. E ka bërë këtë?
Duke e ditur mirë
formimin dhe besimin e tij fetar, që nuk e lejon një veprim të tillë, i largoj
dyshimet e këqia dhe në heshtje i kërkoj të falur për mëkatin që bëj, po si ta
harroj atë zërin e tij të dëshpëruar të asaj pasdite të vrerët
marsi?
Megjithatë një gjë është e sigurt. Mitrushi po e ndiente fort afër
fundin e vet, prandaj nxitoi të linte testamentin, ku i thotë së
shoqes:
“Shënjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec.
Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e
helmohem me ilaçe. Netët i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se
nuk e kam të gjatë.”

***

4 maj 1967. Në drekë po kthehesha me
nxitim bashkë me gruan nga zyra në shtëpi. Në fillim të rrugës “Katër
dëshmorët”, te një shtyllë elektrike, pamë shpalljen e vdekjes: “Vdiq Dhimitër
Pasko!
Ndonëse nuk banoja larg shtëpisë së tij, nga gjëma dhe rrëmuja që
shkaktoi vdekja në atë shtëpi, nuk u kujtua kush të më lajmëronte. Mbase nuk
duhej shkelur porosia e tij në testament, ku thoshte:
“Nuk do të më lajmëroni
para varrimit, asnjeri, me përjashtim të pesë a gjashtë njerzve më të afërm për
të bërë formalitetet e varrimi dhe varrimin. Kaq.”
Për fat të mirë, ata pesë
a gjashtë njerzit më të afërm, nuk i ndejtën besnikë porosisë tjetër të tij në
testament, ku shkruante:
“Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ata që ngjiten
nëpër mure.”
Lajmërimet, pra, ishin ngjitur nëpër mure si ai që po lexoja:
Dhimitër Pasko vdiq.
Shkova me nxitim në shtëpi të Mitrushit, sa për të
shprehur ngushëllimet pa u ulur dhe me të shpejtë sosa tek studio e të ndjerit
skulptor Janaq Paço.
I dhashë lajmin e hidhur dhe iu luta të vinte t’i bënim
maskën prej allçie të fytyrës.
Kur ka vdekur? – më pyeti Janaqi.
Para nja
10 orëve – i thashë.
Jemi vonë - vazhdoi Janaqi. Maskat bëhen menjëherë pas
vdekjes sepse, duke kaluar koha, fillojnë e të lëshohen muskujt, deformohen.
Megjithatë, eja!
Rrëmbeu një qeskë me allçi e me nxitim, sosëm.
I thashë
Efterpit kështu...kështu...Ju lutem të na lini vetëm.
Na duhet vazelinë - më
tha në vesh Janaqi.
Bëhet edhe me sapun e me vaj, po s’jam i sigurt –
vazhdoi. E, mor Mitrush, ç’na bëre – pëshpëriste vetmevete me dëshpërim Janaqi,
ndërsa përgatiste allçinë. Shkova shpejt në shtëpi, ku e dija se kisha një kuti
me vazelinë dhe mbaruam punë.
Mitrushi ka disa fotografi të mira vetëm, me
gruan e me fëmijët, që ngjallin kujtime të këndshme, por maska me ata sy të
mbyllur e me një si nënqeshje të hidhur në buzë, më duket se flet e përbuz një
epokë të tërë që e bëri Mitrushin të na ikte aq shpejt.

***

Nata
shkoi si shkoi me e jake e pa gjumë. Të nesërmen, qysh herët, isha përsëri në
shtëpinë e Mitrushit. Vinin e iknin pak njerës, më shumë të afërm nga Tirana e
disa nga Pogradeci. Erdhën disa kurorë artificiale të porositura prej tyre.
Shqetësimi im ishte se ç’do të shkruhej në shtypin zyrtar për vdekjen e tij.
Afër drekës erdhi Sterio Spasse që më thanë se po interesohej për këtë gjë. E
pyeta. Bëmë ç’mundëm – tha. Do të botohet në “DRITA”, lajmërimi i vdekjes me
fotografinë dhe me fjalë të mira për kontributin e tij në letërsinë tonë.
Po
diçka nga krijimtaria e tij do të botohet me këtë rast? – epyeta.
Duke më
vënë dorën në sup, kokulur, Sterio më tha:
Edhe kaq sa bëmë, u bë
shumë...
Ditën e diel, d.m.th. tre ditë më vonë, më 7 maj 1967, në faqen e
katërt të gazetës “DRITA” u botuan ato që më pati thënë Sterio. Në faqen letrare
të asaj gazete nuk mund të kishte vend për të botuar diçka nga krijimtaria e
Mitrushit, sepse duhej të botoheshin disa “poezi kote” kushtuar dëshmorëve prej
poetësh krejt të panjohur e që nuk njohën ndonjëherë si të tillë.
Nejse...Minutat po shkonin. Po afrohej ora e varrimit.
Ndërsa rrija në dhomë
ulur në një cep, i mbyllur në vetvete sa më bezdisnin pësh-pësh që bënin njerzit
duke biseduar ultas njëri me tjetrin, u dëgjua një zë që nga oborri: Erdhi
makina!
Njerzit u ngritën. Dolëm në rrugën para shtëpisë ku kish qëndruar një
makinë “ZUK” dhe një autobus i vjetër tip “IKARUS”, prodhim i vjetër hungares,
të dy të Ndërmarrjes të atëhershme të varrezave. Njerzit e moshës sime e dinë se
çfarë shëmtirash e shkatërirash ishin ato makina. Mitrushit i mbërthyen kapakun
e qivurit, e ngritën dhe e futën të Zuk-u. Ne hipëm në IKARUS dh eikëm. Nuk
besoj të kemi qenë më shumë se nja dyzet veta në atë “autobus”, ku shumica
rrinte në këmbë. Autobuzi ikte me nxitim pas Zuk-ut sikur shkonte në dasmë e jo
në varrim. Arritëm. Varri ishte hapur. Pa humbur kohë, qivuri me trupin e
Mitrushit u ul në fund. Askush nuk i tha dy fjalë te koka. Asnjëri nga shokët e
miqt’ e vjetër. Po kush ishte prej tyre në atë varrim?
Nuk e di. Sikur të
nesërmen e asaj dite të më pyeste dikush për këtë gjë, nuk do dija ç’t’i thoja.
Isha tepër i tronditur. Hodhëm të tërë nga një grusht dhe mbi atë qivur e pastaj
punuan lopatat. Mbulohej Mitrushi...por, ende pa e mbuluar mirë e pa i vendosur
si duhej ato kurorë, erdhi shoferi e tha: “Shpejt, shpejt, se kam edhe varrim
tjetër!” Njerëzit u turrën drejt autobuzit që kishte ndaluar nja njëqind metra
larg, duke lënë Mitrushin të rrethuar nga heshtja që e shoqëron deri më sot duke
vërtetuar kështu fjalët e At Gjon Shllakut:
“Tjetërkund, njerzt e idealit, në
u mbytshin për së gjalli, nderohen për së dekuni. Ndër ne ata mbyten dy herë dhe
harrohen.”
Nuk duhet të lë pa thënë se për Mitrushin nuk u gjënd një copë
vend në parcelën ballore, në hyrje të varrezave, ku groposeshin të
privilegjuarit e partisë dhe as në ndonjë parcelë diku pranë. Mitrushi u varros
në cepin e fundit të parcelës më të fundit, pranë murit rrethues të
atëhershë,.
Kur mbaroi varrimi që përshkrova më lart dhe njerëzit u detyruan
të largoheshin me ngut, ishim bashkë me inxhinierin S.A., i afërm i familjes të
Mitrushit, dhe na u duk sikur po e bragtisnim atë varr e nuk do ta gjenim më.
Prandaj ai solli një tullë silikate nga muri që po ndërtohej, unë shkrova përmbi
të me lapës emrin Dhimitër Pasko dhe tullën e vumë përmbi varr duke e mbuluar me
dhe në mënyrë që të gjendej varri edhe sikur të shpërdoroheshin kurorët nga
kalimtarë të pandërgjegjshëm.
Tani, varri i Mitrushit, ndodhet në mes të
parcelës e i rrethuar gjithandej me varre të tjerë, sepse, gjatë këtyre
tridhjetë vjetëve që kanë kaluar nga vdekja e tij, varreza është zgjeruar. Po
për të s’ka rëndësi vendvarrimi. Ai është këtu, në Shqipëri, te nëna e
tij.

Dhe fytyr’ e saj e tretur
Që e ka ikonë,
Përmbi varr do t’i
qëndrojë
Sot e përgjithmonë.

Kështu u bë varrimi i Mitrush Kutelit, i
njërit prej atyre pak më të mëdhenjve të prozës shqiptare.
Varrim më i
thjeshtë, nuk mund të bëhej...
Megjithatë kam një ngushëllim: Diktatura nuk
mundi ta turpëronte, si ndonjë tjetër, me falsitetin e fjalimeve e funeraleve
zyrtare.
Vetë koha e rëndë e diktaturës komuniste bëro që të plotësohej
dëshira e Mitrushit, e lënë prej tij porosi në testament:
“Nuk dua njerëz në
varrimin tim. Më të shumtit e tyre vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer
ngahera varrimet e bujshme, me kallaballëk.”
Dikur kam shkruar se Pogradeci
që ka bij të vetët të mëdhenjtë Lasgush e Mitrush, mund të quhet Weimari
shqiptar. Mirëpo Weimari e ka ngritur prej kohësh monumentin e Gëtes e të
Shilerit. Pogradeci, kur do ta ngrerë monumentin e bijve të tij të
mëdhenj?
Ajo që ka mbetur nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të
Shqipërisë apo, Lidhja e Cunguar e Shkrimtarëve dhe Artistëve të vendit amë, me
rastin e tridhjetëvjetorit të humbjes të njërit prej themeluesve të saj, i vuri
një buqetë me lule te varri? Po varin ia di ndonjëri nga kryesia e saj?
Po
ndonjë mbledhje përkujtimore (pa coctail) organizoi?
Po dale, se pyetjet nuk
mbarojnë. Me lejë, më fal:
Cila shkollë, diku në këtë vend, mban emrin e
Mitrushit?
Cila shtëpi botuese? Cila rrugë? Cili shesh?
Cili skulptor i ka
bërë ndonjë bust?
Cili piktor i ka bërë portretin?
Me rastin e
tridhjetëvjetorit të vdekjes, iu dha ndonjë titull, urdhër apo dekoratë? Ishin
mbaruar?!

(Njoftimi ne gazetei Lidhjes së
Shkrimtarëve për vdekjen e Mitrushit)

VDIQ SHKRIMTARI DHIMITER
PASKO

Më 4 maj vdiq në Tiranë, pas një sëmundjeje të gjatë, në moshën
60 vjeç, shkrimtari Dhimitër Pasko (mitrush Kuteli).
Dhimitër Pasko, me
talentin dhe aftësitë e tij si shkrimtar dhe përkthyes, kontribuoi në prozën
shqipe dhe në përkthimin e disa veprave të rëndësishme botërore, e veprave të
realizmit socialist. Shumë shkrime të tij para çlirimit dhe ato që krijoi pas
çlirimit përshkohen nga fryma popullore, nga dashuria për fjalën shqipe dhe për
vendin. Me përkthime ai ndihmoi në lëvrimin e gjuhës letrare dhe në pasurimin e
kulturës sonë.
I shprehim ngushëllimet tona familjes dhe të afërmve për
humbjen e parakohshme.

LIDHJA E SHKRIMTAREVE DHE
ARTISTEVE

Ja, kështu u lajmërua vdekja e Mitrush Kutelit...Por
Dhimitër Xhuvani që në atë kohë, punonte në redaksinë e gazetës “DRITA”, ku u
botua ky lajmärim vdekje, më ka thënë se, pas nja dy ditësh, redaksinë iu trëhoq
vërejtje e rëndë nga Komiteti Qendror i P.P.Sh sepse e kishte bërë lajmërimin
edhe me fotografi, gjë që nuk lejohej sepse sipas kanunit të pashkruar të
Komqendrorit, kësi lloj lajmërimesh me fjalë të mira dhe me fotografi, bëheshin
vetëm për të ashtuquajturit “veteranë të shquar të luftës
Naçl”.

***

I gjori Mitrush, me ikjen e tij, shpresonte të iknin
dhe armiqësitë. Kur i shkruante Testamentin së shoqes, të paktën kështu
shpresonte:
“Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet,
shteti ynë mund t’ju ndihmojë.”
Por edhe me këtë fije shprese, brenga për të
ardhmen e pasigurt të fëmijve nuk i ndahet dhe vazhdon:
“Do të më njohë dhe
do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk di. Desha të më kuptonte dhe
njihte jo për lavdi, po që fëmijët e mi – të cilëve u lë trashëgim punën dhe
ëndrrat e mia – të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet
dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë.”
Në të vërtetë ndodhi ndryshe. Pasionet,
urrejtjet dhe armiqësitë jo vetëm që mbetën kundër tij, por u shtrinë si ferra e
driza edhe në rrugën e fëmijëve.
Vera e vitit 1968. Njera nga vajzat e
Mitrushit, Atalanta, mbaroi gjimnazin dhe si të gjithë, kishte bërë lutje për të
drejtë studimi.
Në atë kohë, në seksionin e arsimit të Kom. Ekzekutiv të
Tiranës ishte dhe një shoku im i gjimnazit të Korçës, i ndjeri Gaqo, i cili
ishte në natyrë dashamirës për këdo, pa le mua që s’ma kthente fjalën
kurrë.
E takova, i thashë kështu, kështu është puna për të drejtën e studimit
të vajzës së Mitrushit dhe i kërkova të interesohej. Hm! – ia brëi i ndjeri
Gaqo. Shiko këtu në xhepin e këmishës sime! I shikon gjithë këto copa letre? Të
gjitha kanë nga dy-tre emra. E di ti se kush m’i ka dhënë? Ngrita supet. Ai
vazhdoi: Kryetari!
Më thërret, më porosit me seriozitet të madh që për të
drejtat e studimeve të kemi kujdes të zbatojmë të gjitha rregullat. Pastaj, kur
bëj të ik, më zgjat nja dy-tri kartushka nga këto që pe ti dhe më
thotë:
Shikoji dhe këto emra “Sipas të gjitha rregullave”. Unë, ato emra i
kam atje poshtë, në listat me të tjerë. Atëherë përse m’i jep kartushkat? Që t’i
shoh sipas të gjitha rregullave?
E shikon se ç’luhet këtu? E sheh ç’bëhet
brenda të gjitha rregullave?
Sa për emrin e asaj çupës, të them që nuk i del
e drejta e studimeve?
Pse?
Lëri psetë. Sipas të gjitha rregullave, kemi
porosi nga Dega e Kuadrit që të mos i dalë. S’ka ç’të bëj. Ika. Ku të
vija?
Atëherë m’u kujtua ndihma që i kishte dhënë Mitrushit, vite më parë,
Fadil Paçrami. Tani ai ishte mjaft i madh, Sekretar i Komitetit të Partisë për
Tiranën. Me të kish rastisur të takohesha disa herë: Në Konferencën që mbajta
për Arkitekturën Moderne, në konkursin për varret e dëshmorëve në Tiranë e
ndonjë rast tjetër dhe gjithmonë ishte treguar dahsamirës e përkrahës, ndonëse
qëndrimet e mia nuk shkonin siaps avazit të kohës. Mora guximin dhe i shkova. Më
priti pa asnjë ngurrim dhe unë, pa e zgjatur, hyra në temë. I thashë:
“Po të
jetonte ai, patjetër tek ju do të vinte, se s’kish ku të shkonte përveç se këtu.
Në vend të tij erdha unë. Fjalën e kam për Mitrush Kutelin, Dhimitër Paskon.” Si
është puna? – tha.
Vajza e tij mbaroi gjimnazin. Me nota e sjellje është
shumë e mirë, po, me ç’mora vesh, në seksionin e Arsimit, nuk i del e drejta e
studimit. Ju lutem në emër të të atit, a mund të ndihmoni?
Menjëherë ngriti
dorezën e telefonit, rrotulloi diskun e numrave dhe foli: “Seksioni i Kuadrit?
Jam Fadili. Si është puna me të drejtën e studimit të një vajze me emrin
Atalanta Pasko?”
Mbasi dëgjoi me kujdes një përgjigje të shkurtër, i tha atij
që fliste në telefon:
“Të lutem ma përsërit edhe njëherë, se nuk dëgjohesh
mirë” dhe në çast ma zgjati dorezën e telefonit e ma vuri në vesh, ku dëgjova
fare qartë përgjigjen e shefit të atëhershëm të kuadrit J.K. i cili tha:

“Kemi porosi të prerë nga shoku Abdyl Këllezi që fëmijve të këtij Dhimitri
Paskos të mos u japim të drejta studimi.” Ia ktheva telefonin, ai e mori e pa i
thënë faleminderit e përplasi receptorin me inat duke më thënë: “S’kam ç’bëj.
Eshtë shumë më i madh nga unë.” Ika duke menduar i inatosur e i dëshpëruar. Si
ishte e mundur të funksiononte ky mekanizëm djallëzor?
Abdyl Këllezi, prej
një viti a më tepër kishte ikur nga Kom. Ekz. I Tiranës, ku ishte për ca kohë
kryetar, por e paskësh lënë helmin në Seksionin e Kuadrit. Për Abdylin, Mitrushi
më kishte treguar se qe njohur me të që në Berat, kur punonte si specialist
pranë Qeverisë Provizore e më vonë në Bankë, pas mbarimit të luftës dhe e quante
të rrezikshëm.
Paskësh qenë vërtet i tillë.

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:00

VENDOSA TE SHKOJ NE AMERIKE

Vendosa te
shkoj ne Amerike.
Une nje e Culi dy.
Une kisha shtate vjet edhe Culi
gjashte.
Une i veshur me nje kemishe pa menge, pantallona gjermmi gju. Culi,
kemishe me menge.
Qe te dy s'bathur.
Qe te dy pa takije.
Na kish djegur
fort djelli, qe nga veshet e gjer ne thembrat e kembeve dhe kishim kembyer, asaj
vere, tri lekura. Nuk di sa lekure nderon gjarpri ne mot e sa qime ujku, po neve
kishim nderuar tri lekure.
Dhe ish Korrik.
Pa fjale se edhe ne keto
lekurat e reja drizat kishin lene mjaft gjyrma, po, u pyes Zoterine t'uaj, qysh
do ish e mundur ndryshe te arrish, dege me dege, ku jane folete ose te mbledhesh
kumbulla ne mezhdat e arave ?
Keshtu si ishim, ne vendosme te shkojme ne
Amerike.
Po te deshnim mund te shkonim e ne Vllahi, se per ne qe te dyja
ishin ne der'e e shtepise : - ketu Vllahija, aty Amerika - po neve na u pat
mbushur mendja per ne Amerike. "Vllahija u be batall qe kur doli Amerika", pat
thene, dikur, Trifun-kasapi edhe neve e kishim mbajtur ment fjalet e tija.
-
Vllahija ka mbetur vetem per sy-leshet qe shkojne Shengjergjit e vijne
Shembitrit, thesh fshati, edhe as une, as Culi nuk ishim sy-leshe.
Pervec
kesaj :
- C'te kerkoni ne Vllahi, kur Vllahine e beri batall vete
Trifun-kasapi ? - na kishin thene nuset.
Edhe fjala e nuseve ish per ne fjale
vendimtare, asaj kohe.
Se, pata harruar t'u them qe ne fillim, qe une edhe
Culi ishim te martuar, me kurore, si e desh puna.
Nusja ime kish shtate vjet
dhe i theshin Marine.
Edhe sepse, Culi edhe une ishim bere vellezer - me gjak
ne gisht, si behen vellezerit - nuset tona ishin kunata.
Prandaj rrinim tok,
ne nje shtepi me te ndara shume aty prane jazit.
Shtepija jane ish ndertuar
me gure lumi, te rradhosur ne toke njeri pas tjatrit. Kish edhe porte edhe dere,
per te hyre e per te dale.
Atje brenda Marina ime edhe nusja e Culit benin
punet e shtepise : buke prej balte te thara ne djelle mi copa qaramidhe edhe
gjelle prej levezhge bostani.
Atje prisnim e percillnim miqesine te moshes
sone, dyke u pershendoshur si pershendoshen te medhenjte.
- Mir¹ ndajnate,
moj nus e Cilit.
- Ose :
- Mir¹se u gjejme, moj nus¹e Culit.
- Mir¹ se
ardhe, te lumte kemba, urdhero e hyre brenda.
- Ju arthcin nje mije te mirat
po do shkoj, se kam djale ne djep e me qan.
Ajo qe thesh se i qante djali
kish tete vjet.
Dhe pastaj :
- Do-nje karte a kini marre nga te largmit,
moj nus¹e Cilit ?
- Kemi marre, kemi marre, falemeshendet te gjitheve, i math
e i vogel.
- Te fala paste e gezuar qe paski marre fjalen e mire.
Dhe
zonjat e shtepise u jepnin dy pika uje ne nje cope filxhani. Kesaj i theshin
kafe e raki, si pas rastit, edhe miqesija bente sikur e pinte dyke uruar.
-
Sa te mire e paske goditur, moj nus¹ e Culit, per dasme e per gezim.
- Te
lumte goja, t¹u beft¹ e¹argjende.
Dhe, kur shvilloheshin keto ceremoni, une
dhe Culi rrinim mi gur, jashte shtepise, edhe si burra qe ishim, benim sikur nuk
u vinim veshin (se c¹flasin grate midis tyre s¹duhet te mbash
veshin.)
Asohere kjo Marina ime kish nje cupe qe ish cupa jone.
Edhe kjo
cupa jone ish nje dege shelgu me dy bigla ne vend te kembeve e veshur me tre
gishtrinj basme.
Edhe dega e shelgut me dy bigla qante kur e kur, si qajne
gjithe femija, kur u vjen te qajne. Marina e qortonte, po me kot, se gjer mos
afronte ne gjiri, per qumesht, kjo foshnja nuk pushonte.
Edhe kur ngjisnin
keto te gjitha une e Culi rrinim gjith mi gur e bisedonim si burrat per te tjera
pune me rendesiŠ

- Pa me ish kjo nus¹ e Cilit (Cili jam une) nje
vogelushe e bardhe si nje top debore, sy-shkruar si cudija, sa degjonja dendur
boten te flase :
Si rusp eshte t¹i rrembesh koken e te ikesh !
Dhe kur
degjoja keto me behej nje bosh i math ne zemer se fort e desha, sa isha gati t¹a
mbyll ner kafaze e ner zendaneŠ
E desha fort, po per te thene nuk i
thesha.
E perse t¹i thesha kur ajo vete ish nusja ime ?
Lonim bashke
lodren e te medhenjeve dhe dashuroheshim pa folur.
Nje dashuri si prej se
verteti, shkuar se verteti.
Kur ndaheshim ndajnatave me dukej se isha i
denuar te hy ne burgje. Ndjenja nje bosh te math, te math, ketu ne zemer.
Po
dendur haseshim edhe pas ndajnate, ne kroj, ku Mem¹emjere me dergonte te lahem
nga pluhuri i dites. Dhe vonohesha atje gjer sa trokiste dera e dilte edhe
Marina per t¹u lare. Pa rrinja i turbulluar fort dyke veshtruar Marinen qysh
mirrte uje me grushte per te lare syt e saj te shkruar.
E qysh pastaj,
sbulonte kemben, gjer lart permbi gju, edhe e vinte atje ku rrithte kroj.
Dhe
kaq te bardha ishin pulpat e Marines, atje ne uji i shkembezuar, sa me mbushej
shpirti me dridhje shume e kethenja kryet, nga pjergulla, a ne yjt e qiellit,
per te mos t¹a veshtruarŠ
Po desha, dhe desha me vrull te vonohet sa me
shume.
Dhe une desha me kot se ajo mbaronte se rrahuri ujin me duar e kembe
dhe si mbaronte me thesh :
- Tashi, naten e mire.
Edhe ikte me vrap per ne
shtepi e me linte te mjeruar fort.
E ne vrap e siper i ndrinin kembet si
debora, mbrenda ne t¹erret.
Si mbyllej dera une vonohesha dhe pak per te
degjuar zerin e kronjeve dhe pastaj kethehesha dyke fershellyer, se ish
erret.
Pa nat per nate e shihja Marinen ne enderr. Sikur dilte nga kora e
vinte prane meje. Edhe kur kroji e jazi e bulkthi i shtroheshin kenges se tyre,
ne ngriheshim se bashku, ne perfytyrime pa mbarim mbi dhe e mbi ujra. Sbrisnim
kur e kur mbi toke a mbi nj¹ato peme te lulezuara a neper geshtenja dhe si
qendronim pak per te pire uje ne kronjt e ftohte, rifillonim fluturimet
tona.
Kjo pat qene dashurija ime pare, qe me bente kaqe te lumtur e kaq te
mjere.
Dhe pastaj nuk guxonja t¹ja tregoja.

Nje dite nga ato ditet e
shumta te asaj kohe ishim duke luar sy-mbyllur me Culin e me te tjere.
E zura
per dore Marinen dhe vrapuam te fshihemi gjekund, aty ne mulliri. Ishim te
lodhur fort edhe vendi i vogel, sa nje fole shpesherije. Rrinim prane e prane,
aqe prane sa degjonja si i rrihte zemra tak-tak si trojka e mullirit. Kurre nuk
kisha qene aq prane Marines dhe kurre nuk i pata ndjere sa for mund t¹i rrahe
zemra. Pa era e trupit te saj te vale si era e luleve te fushes qe me bente te
mbyll syte, i lumtur.
Sa i vogel ish furiqi yne !
Po, sa do i vogel qe ish
na nxinte qe te dy : mua edhe Marinen time.
Degjuam qe pertej nje ze qe
therriste :
- Cel !Cel !
U shtypme njeri pas tjetrit, ne folene tone.
I
ndjenja tani fijet e flokeve te arta ne fytyren time.
Dhe morniza lumturije
me zbrisnin neper trup.
Dhe tjater zhurme, pervec zemres se Marines edhe ujit
te jazit qe derdhej bosh, nuk kish.
Doli nje kocomi, aty ne hambari i vogel,
i vogel sa nje arre. I vrau drita syte edhe, fesh-fesh, me gjith bisht, hyri
prape ne vrime.
Ngrita syte te veshtroj nje mize qe sillej mbi ne edhe hasa
veshtrimin e Marines.
Befas kjo nusja ime rrembeu fytyren ner duart e saj dhe
me veshtroi drejt ner sy.
- Mos luaj ! urdheroi zeri i saj.
Dhe une
s¹lojta.
- Mbaji syte hapur !
Dhe une i mbajta.
- Shekoj gjesend, ja,
ketu brenda, ne syte tend.
- Ne syt e mij ? C¹do te ish ne syte e mij A mos
do-nje kocomi ? A do-nje mize ? A do-nje thes me kashte ?
E lashe Marinen te
veshtroje.
Isha nje loder ner duart e saj.
Dhe loder jam sot ne duar
vashash.
- Ti ke ne sy brenda nje cupe qe lot. Dua t¹a di cila eshte
?
Balli i Marines ish vrejtur fort. Si mali i Thate me debore, kur vijne t¹a
rrethojne rete.
Me frikesoj zeri i saj dhe nuk lojta vendit.
As nuk pulita
syte.
Por per te veshtruar e veshtrova edhe une drejt ne sy. Ne syte e saj te
kalter e te kulluar si engjellushet e korave. Dhe ja! atje brenda pasqyrohej
fytyra ime (si e kisha pare ner flluskat e ujit te liqerit e ner flluskat e
sapunit).
Marina me leshoi fytyren e foli :
- Pashe nje cupe ne syte tend.
Lonte- lonte si nusk e lales e s¹dinja cila ish. Kisha frike mos ish do-nje
tjater.
- Tashi me duket se jam une.
Mua m¹u hodh zemra perpjete.
- Ti
je, thashe, ti je s¹ka tjeter. E gjer ne Perendija e gjer ne mali, ti. Ja, edhe
une jam ne syte tend. Kur do behem i math e do kem shume pare do martojemi me te
vertet.
- Me duak ?
- Me duak, me tela, me fustan.
- Une e dua
boje-qielli.
- Boje-qielli, si t¹a duash ti.
- E me doreza te bardha, pe
hoje.
- Pe hoje te bardha.
- Sa me do ti mua ?
- Gjeeer ne mali e me
lart, gjeeer ne gjoli.
- Edhe une gjer ne mali. Sa Nenen, e me shume
!
Ishim tari prane me prane, sa faqja ime prekte me te sajen.
Dhe ujit
rrithte me zhurme.
Dhe kocomiu hynte e dilte, aty prane hambarit.
Dhe
zemra e Marines ish qetuar krejtŠ
- Te pashe, te pashe ! u degjua zeri i
Dimushit jashte.
- Cape te zbardhur ne kalldrem.
- U ngritme dhe ne. Dhe
dore pas dore rentme dhe hyme ne brithmen e shokeve.

Amerika jone e
asaj kohe ish aty, afer tregut, ne nje vend ku ishin copa xhami e
filxhani.
Keto ishin dollaret tane.
Kur e kur bridhnim edhe ne Amerike te
Zeze, qe ish pak me tej. Ketu kish kuti te bardha e te kuqe e dy-tre gishtrinj
basme me ngjyra (se kisha cupeze e duhej veshur, mos na qeshe botaŠ)
Per keto
vise kaqe te largeta u patme nisur nje dite vere, une nje e Culi dy.
Shume
here mundet t¹u pata nisur per Amerike e vise te tjera ne kohen e Marines, po
ate te asaj dite nuk me vjen t¹a harroj kurre.
Sbritme gjate jazit dyke
mbajtur perdore nje spango te gjate ku kishim lidhur nje cope derrase. Ky ish
vaporri yne i ujit.
Se ne kishim degjuar se ne Amerike shkojet me vapor te
ujitŠ
Marina edhe nusja e Culit e disa fqinjeri vinin pas nesh.
Ndarja pat
qene e mallengjyeshme e me shamize ne dore, si bejne te medhenjte, kur
ndahen.
- Te na shkruani karta, - foli Marina.
- Do shkruajme per dite, i
thashe (asaj kohe une kisha filluar te beja karabacka ne pllake).
- Te vini
shendoshe e te ketheji shendoshe, me pare nje shoshe, foli nus e Culit.
Dhe
pastaj si te medhenjte, u pushtuam ne krahe dhe beme sikur qajme.
E zura
Culin per dore edhe sbritme nga rema.
Nuk fliste as ay, as une.
Mblothme
me zell xhame e copa teneqeje e shume sende te tjera me vlere, per ndere te
shtepise.
Dhe kur pregatiteshim te nisemi per ne vilajet, u javitne aty
perpara nesh Arapi, Durua, i Llukes edhe Verdhaniku.
Ata te tre pertej, ne te
dy ketej.
Midis nesh uji i jazit.
- Ku do vini o Duro ? (Arapi ish me i
math po ne pysnim Duron).
- Xhe-ku veme, ande poshte, - foli Arapi, po yve
?
- Ne shtepi.
- Ne xhe-ku veme per te mire, - foli Durua.
Ndejme
pastaj e me s¹thame gje : ata pertej edhe ne ketej jazit.
Arapi, Durua edhe
Verdhaniku u afruan koke me koke edhe biseduan gjesend.
Pastaj Arapi foli
:
- Po te doni i marrim dhe yve, a po doni te loni me cupat ?

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:00

Vendosa te shkoj ne Amerike -pjesa e
dyte

Tere krenaria jone prej burri, e prekur kesilloj, ndjehej e
shkelur neper
kembe.
Hapa gojen e fola :
- Thoni ku do veni edhe
pastajŠ
Biseduan qe te tre koke me koke, po c¹theshin andej jazit degjohej
edhe
ketej. Na e kishin nevojen per te forcuar tarafne se te tjeret ishin
zhgane
nga pese nga gjashte e me shume. S¹kishin ata Arap mi krye, po ishin
te
shume.
- Po te vini, ne u rrefejme.
- Vijme.
- Kane ardhur qerret
me bar ne Hani i Petros. Veme ngjeshem bar edhe pastaj
kollovitemi me qerre
ne fushen e m¹at¹ane.
U zume krah per krah me Culin e folme sa folme ne vesh.
Pastaj nxorra gjithe
thesaret qe kisha mbledhur ne Amerike edhe ia dhashe t¹i
vendose ne vendin
qe dinim ne (ja u tregoj tani juve, po te mos i thoni Duros
: ne mur te
mullirit ne qoshja, eshte nje vrime sa te futesh krahun).
Une
kalove remen edhe hyra midis te tjereve.
-Prisni se ja po vjen e Culi.
Dhe
si ardhi Culi u nisme qe te pese, krah per krah, me Arapne ne mes, dyke
u
hedhur perpjete si keca Marsi e dyke kenduar :

Ore djal¹i Jacese,
Trim
o Kapedan ;
Kur me shkon sokakute,
Hidhesh si shejtanŠ

Nuk di si
hidhej djal i Jaces, po neve si shejtan e shkuar shejtani, arok e
shkuar
aroku, pelivane !
Perpara Hanit kishim qendruar, me te vertete, nja pese
qerre me bar, te
ngarkuara gjer ne maje, sa dukeshin si miza qete
perpara.
Binte ere lule nga te fushes.
Brenda ne plevice bari ish ngjitur
gjer afer trareve.
Kish shume djem te moshes sone e me te medhenj qe
ngjishnin bar. Hyme edhe
ne edhe ia krisme lodres. Ngjiteshim ne trare, njeri
pas tjatrit, edhe
hidheshim perposh, me sulm. Zireshim dore pas dore edhe
lonim valle.
Ndaheshim ne tarafe, ca me Kapedan Kajon e ca me Myftara
Bimbashne edhe
nisnim luften, bam-bum ! kush ishte i mundur mbulohej me
bar.
Ner ato pak reze djelli qe hynin terthorazi levrinte tremba-tremba
pluhuri
qe ngrihej se reposhmi.
Ardhi pastaj Culi qe jashte ku kish vajtur
te pije uje edhe tha :
- Ore djemani, po shkojne qerret per ne fushe.
Sa
te mbyllesh e te hapesh syte Hani mbeti bosh edhe qerret plot.
Disa prej nesh
hypne ne rrazhnicat e qerres.
Ishin te kuq si lulja e kuqe.
Dhe trupi na
ish plot me byk te ngjitur me dirse.
Na dilte sojesh nje avull i
zjarrte.
Binte ere katrani nga boshtet e rrotave ?
- Aga, me merr edhe
mua, - vinte do-nje i vonuar.
- Edhe mua, Aga !
- Edhe mua !
Edhe
ngarkoheshin qerret me djaj te kuq. Kur niseshim per ne udhe nje
brithme gazi
cante rruget, sikur ish dasma e Rogoz Beut te Tokoci Pashajt.
- Hajs, hajs !
bertisnim ne. Dhe qete nxitonin capet.
- Oha, oha ! ia priste i zoti i
qerres. Dhe na kanosej te na zbrese poshte.
Po nuk na zbriste.
Dhe ne
linim qete e fillonim bisedimet tona.
Kishim qene pese, tani ishim
tete.
Rruga ishte plot fije bari e fije kashte.
Kur iu afruam lumit, Arapi
i hodh poshte. Edhe ne pas tij.
- Ore, ne do veme te lahemi ne sofat, kush te
doje le te vije.
U keputne nja tre nga qerret e tjera edhe u bashkuan me ne.
Te tjeret, qe te
mos i bejne vollen Arapit, sbritne pak me tej.
Kaluam
gardhin me ferra edhe u leshuam arave, permes, qe te shkurtojme udhe.
Misri e
kish buken te njome, qumesht jo tjater. Edhe ish vaditur rishme. Ku
shkelme
ne mbet gjyrmr e gjalle, sikur kishin shkelur pelat e egra. Balta
ish e bute
fort e sikur ish bere qe te na perkedhele kembet.
Nuk keputme gje se e lame
kur te kthehemi (se ku t¹i fshehesh ata kallepe,
kur shkon te lahesh ,) vetem
Arapi, si arap qe ish, mori dy kungelleshka te
njoma, per te lojtur ne uje,
ne vent te topit. Une edhe Culi keputme ca
mustaqe misri edhe rrahme t'i
ngjitem ndene hunde qe te dukemi si burrat e
cinimacinit.
Kishim edhe
shume gjer buze liqerit kur u degjua zeri i Arapit, si ay i
Bajram tellallit
:
- Nje...dy...tri... mbetet i share kush hyn i fundit ne uje!
Pa fjale se
Arapi na e kish punuar e ish nje te shtene gur perpara. Po, edhe
keshtu e
shara ish e share.
U thirrme kembeve sa me te mund neper miser, neper kunguj
e mbi gjerdhe. E
qe mi gjerdhe kush mi tel kush ndene tel, me te gulcuar e me
shpirt ne goje,
gjer buze liqerit. Aty hith kemishen, hith pantallonat edhe
bulldump! ne
uje.
Une dhe Culi kishim sveshur kemishet qe rruges, ne vrap
e siper e hyme ne
uje ner te paret. Vetem e vetem mos na qeshen se mbetme te
share! Ca mbetne
prapa, me kockorre e gjemba ne kembe, e ca se i zuri teli e
i corri
fertel-fertel. Durua ra ne uje me gjith kemishe, Kocomiu me gjith
takije,
cun i Cucit, cale-cale, me gjith kockorre e kembes.
Po puna eshte
se nuk mbetne te share.
Ish kaqe i ngrohte ujet, kaqe i embel djelli i
Korrikut dhe kaqe i math gazi
e zhurma sa, pernjemend, e harrova krejt
Marinen time edhe shtepine prane
jazit.
U pata nisur per ne Amerike, po ja
qe ne liqer ish me mire!
- Te bejme lufte! - tha dikush.
- Lufte! Lufte! -
te tjeret.
Edhe zuri lufta.
Me uje, jo me zjarr si behet lufta e
vertete.
Uje qe ia hithnin shoqi-shoqit, si sterkala, ne fytyre.
Dhe ne
keto sterkala lonin gjithe ngjyrat e ylberit.
- Une jam Karadaku!
- Une
jam Nemci!
- Une jam Cinmacini!
Edhe, Karadak-e-Nemc-e-Cinmacin-bashke e
sa e sa kombe te tjere, bjere e
bot, me uje shoku-shokut, sa nuk dukej gjer
ne sofat te dyte vec se shkumbe
e gjalle.
- Prite o Karadak topne e
Nemces!
- Prite, Nemc, plumbin e Karadakut.
- Prite! Prite!
Hynte
pastaj me kuje e buje te madhe si ariu i malit Moskovi, si i thesh
vetes
Rrapi i Xhyres, e na vinte te gjithe perpara, shkumbe per shkumbe e
vale per
vale, gjer sa na leshonin syte shkendija ngjyre-ngjyre.
Linim asohere luften
per do-nje Arap a per do-nje Rrapi qe e kishin inatne
te forte e dilnin te
clodheshim ne ane. Shtriheshim sa gjat e gjere, ne
shur.
Pa na vertitej
kjo bote, me male, me kodra, si ne motne kur do dale
Qofte-largu me nje stome
uje ne dore. Njeqind daulle ne veshe, njeqind pela
te egra mi krye e gjith
kjo bote vertitu rotull, si pa gje te keq.
Platiteshim pastaj, dalengadale,
edhe dremitnjim pak.
Kur na shtrengoje urija, Culi shkoj ne Teto-Vasa, qe e
kish aty prane e na
solli buke e djathe. Buke- cerepi, kjo, e bute si
pambuku. Ha e ha gjer sa
s'mbeti therrime per be.
Na digjej tani gryka per
uje, po, kroji ishte larg. Ngrehu tani Cili e hyre
pertej sofatit te trete,
me not te rrepte, edhe pi uje sa te duash, se
liqeri eshte plot. Ish pak si
ngrohte ky uji i liqerit tone, binte era peshk
e barishta, po i kulluar si ay
s'ka tjater. Edhe i embel, mjalte. Edhe i
lehte si penda, se jo me kot ish
uje i rrahur ne dallge.
Dhe kesilloj, hyre e dil, bjere e ngrehu : te lodhur
nga noti te kapitur nga
djelli e te dermuar nga lufta, me shkendija ne sy e
daulle ne vesh, ndenjme
aty gjer afer zemres.
E kur rrinim dyke u thekur e
pjekur ne shur, u degjua zeri i Arapit :
- Ore, te vine ata te kater qe jane
me mua.
Hynte ketu edhe Cili edhe Culi.
U mblodhne koke-me-koke, me bark :
une nje, Culi dy, Durua tre, Verdhaniku
kater edhe Arapi pese.
Arapi foli
:
- Ore do tu them gjekafshe, po eshte i share ay qe rrefen. T'a dini!
- I
share - thame ne.
- E t'ja marre zhaba dhise qumeshtin.
- T'ia marre.
-
Iu mbyllte dera me kyc e katinare.
- Iu mbyllte.
- Mire. tashi u them :
Kam pikasur ne nje vent, qe s'e di asnjeri, nje fole
laraske. Ka njezet veze.
Ne jemi pese. I marrim, i ndajme nga kater per shoq
edhe i a veme kllockes te
na nxjerre laraska. Njezet laraska! I rritem e di
une vete c'bejme
pastaj.
- I lidhem per kembe.
- Lere ti, pa te them.
Neve na u
turbullua krejt edhe ajo pak mendje qe kishim kur degjuam per
njezet
laraska.
- Me bisht ?
- Ke pare ti laraske pa bisht ? A, bir, a... ku je
ngrysur ?
- Mire, ne jane me bisht, i duam.
Ne qe foshnja i shekonim
laraskat mi qaramidhe e mi plepa, po as ne, as guri
tone nuk i zinte. Me kot
u hidhnim dhembet qe na nderroheshin e u bertisnim
:
Moj
laraske,
Kembe-kaske...

ato gjithe maje plepit. E qe atje na
veshtronin me perbuzje.
Tani, njezet laraska te vogla ne duar tona!
- Veme
? - pyeti Arapi
- Veme! - ne te gjithe.
- Haj, po mos na pikasin te
tjeret.
U veshme tines e u mblodhem ne Luadhi.
Na u lut Kocomiu t'a
marrem, po kush ndahej nga te kater laraskat e tija?
Na ra ghyrmes, gjer ne
Plepi, Gagaci edhe Ogici, po ne iu leshuam me gure
edhe ata, pane c'pane, e u
kethyen.
Kaluam neper mezhda e gjerdhe, dyke shkundur, ketu nje kumbull, aty
nje arre
e pertej do-nje aguridhe te tharte.
Brodhem gjer petej Udhes se
madhe, ne Ajazme e gjer ne Shpellen e
lakuriqeve. po folene nuk e
gjetme.
- E kane marre te tjeret - foli Arapi i zemeruar.
Edhe u betua per
kete uje e per kete dhe e per shpirt te te vdekurve, se do
t'u punonte te
njemije e njeqindat gjer sa t'ia japin prape laraskat, se te
tijat
jane.
Me qe ishim aty shkuam ndene Gur te etheve edhe lame shenje te grisur
nga
cipet e kemisheve.
U kthyem ne Ajazme e pime uje te ftohte, sa ment e
shteruam. Kaqe etje
kishim!
Pikasme aty nje molle te veres , te bryllte,
po na thirri dikush qe pertej e
na ra me gure. ju pergjegjme e ne me gure, po
as-nje molle per be nuk
muarrme.
Ishim te lodhur fort dhe djelli me te
perenduar.
Na digjej trupi si furre e Xha-Ndinit, sa na nderohej
lekura.

Asohere mu kujtua mua edhe Culit se u patme nisur asaj dite per
ne Amerike.
I lame shoket edhe u perzjeme me dhit e fshatit qe ktheheshin nga
mali.
Une e gjeta Gjesen tone, Culi Saren : i zume per qafe edhe zbritme per
ne
shtepi, ne mes te tufes.
Shtepija jone ish shkretuar krejt. Nje pjese e
gureve ishin hedhur ne jaz.
As Marina aty, as Pina aty.
Na kishin pritur
gjithe diten e pastaj kishin hyre neper shtepi.
E ndjeme veten
fajtore.
Ishim te mjere fort, sikur kishim ngrene shprenda.
S'di kush na
pat pikasur ( te jete Gagaci ? te jete Kocomiu ? te jete Laboti
?...) vendin
tone ne qoshja e mullirit ku kishim fshehur thesaret.
Vendin e gjetem
bosh...
Kaqe gaze e kaqe mjerime, mbrenda nje dite!
Asaj ndajnate nuk
guxova te dal ne kroj per te pritur Marinen.
Kisha turp...
Nuk di ne doli
edhe ajo per te lare ato pulpat e bardha e ata syte te
shkruar.
- Cilit iu
mbytne gjemite me rresk - me talli motra e madhe.
- I eshte rrjepur hunda nga
djelli - foli tjatra.
- I shkon sa t'i vije rradha te martohet - qeshi
Nena.
- E mire-mire, ay eshte i martuar me kurore.
Dhe qeshne te
gjithe.
Ata qeshne e mua me vinte te qaj.
Edhe me duket se ndjeva si me
ngrohen syte. gelltita lotet e teperta edhe
lashe kaqe sa te kem zhizha te
ndritura e reze te arta midis syrit e
zjarrit.
Darke nuk hengra. Me patne
thene nente here te rri ne sofer e une prita te
dhjeten.
Po e dhjeta nuk
ardhi.
Dhe mbeta pa buke.
Fjeta i mjeruar edhe i penduar fort.

Kur
i kujtoj keto te gjitha sikur ndje edhe sot nje gur mulliri
permbi
zemer.
Sikur e shoh Marinen me pulpa te bardha, me sy te shkruar
dhe me ate trup te
nxehte, qe mbante ere lule-fushe, aty ndene ate pjergullen
e krojt a ne
foleja jone e mullirit - e me vjen te ik e te marr
malet...

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:01

Për fillim, një flm. për gjithë ata që bënë një punë të vyeshme me prezentimin e një pjese të veprimtarisë letrare të Mitrush Kutelit në FORUM.

Mitrush Kuteli , padyshim, është babai i prozës moderne në letrat shqipe. Opusi i tij , në prozë e poezi, ka kohë që ështe i njohur për lexuesin kosovar. Shtepia botuese "Rilindja" në vitet e '70-ta
e hedh në dritë vepren e tij . Pjesë nga veprimtaria e tij poetike dhe në prozë përfshihej edhe në librat shkollore për letërsinë. Në universitetin e Prishtinës, studentët e letërsisë, e kanë pasur të obliguar leximin dhe njohjen e Kutelit. Për Kutelin kanë shkruar kritikë dhe historianë letërsie. Bile, janë mbrojtur magjisratura dhe disertacione. Poeti dhe studiusi i letërsisë Dr.Sali Bashota ka magjistruar dhe më vonë ka doktoruar për veprimtarinë poetike dhe prozën e Mitrush Kutelit

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:02

Falenderoj une Admin qe ka kontribuar per
Mitrush Kutelin.
Dhe per te gjithe ju qe keni marre pjese
ne te si lexues nje tregim tjeter shume domethenes nga
Kuteli

GJONOMADHE E
GJATOLLINJ

Ju falem, o burra të mirë, që rrini e
këndoni këtë kartë. Ju falem e ju marr dorën t’ju pyes një fjalë e dua të më
ktheni përgjigje: kini parë a s’kini parë, ore, trima në botë? Ama ta dini: unë
s’ju pyes për trima sidokudo, për kokëshkretë, nga ata që s’i mer as kandari, as
kalemi, po për trmia të vërtetë, për burra që hanë bukë veç.
“Kemi parë...”
mund të hidhet e të thotë ndonjë që s’e ka marrë vesh mirë pyetjen time, që nuk
e ka pleqëruar mirë punën e që ngutet tepër.
Mirë, ta zemë se kini aprë apo
ta zemë se kini dëgjuar, po urdhëroni e më thoni – me fjalë burri e jo me dëngla
e me gangra-dungra, nga ato që të gërvishtin veshin: a kannë qenë këta tuajt më
trima se sa ata të derës së Gjomadhëve nga Shëmërtia e sipërme?
Ja, tani më
duket se zutë ta merrni vesh pyetkën time: po ju shoh se qysh shtypi e
përshtypi, vrisni mendjen, varni vetullat e nuk më jepni dot përgjigje. Pa në
doni të dini të vërtetën, ju them se vrisni mendjen e varni vetullat kot më kot.
Unë, ore, ju flas me të drejtën e Zotit, me dorë në zemër, se ja, u thinja e sot
jam nesër s’jam, e s’dua të shkoj matanë me një gur mulliri varur në qafë. Se
kështu është gënjeshtra: gur mulliri varur në qafë. Për njatë qiell të lehtë, që
na fal, e për këtë dhe të rëndë, që na mban, s’di të ketë patur ndonjë-herë
trima më të fortë se sa ata të derës së Gjonomadhit! Meshkujt e kësaj dere kannë
qenë njëherë e njëkohë veç botës, jo vetëm për punë shpate e punë hute, që i
punonin si punon bulku parmendën e muratori çekanë e mistrinë, po edhe për
mendjen e ndritur e për emërn flori që kannë patur të gjithë, ashtu siç i ka
hije burrit të vërtetë. Ata s’e kishin vënë kurrë vdekjen në kandar, s’i qenë
drojtur kurrë. Gjonomadhët e kishin trimërinë, si t’ju them unë i mjeri,
gjëkafshë që nuk veçohet dot nga burri, sindozot se nuk veçohet mishi nga thoji.
E kishin, them, të tyren, siç e ka zogu erën e peshku ujin.
Në s’ju vjen të
besoni e druhi të ma thoni, urdhëroni e dëgjoni dy fjalë: në Shëmërtinë e
Sipërme e në gjithë fshatrat përqark nuk mbahet mend brez pas brezi që ndonjë
burrë nga dera e Gjonomadhëve të ketë vdekur dalëngadalë, në pleqëri, kur s’i
mund më këmba e dora, kur i soset vaji i kandilit.
Jo, more, jo!
Meshkujt
e Gjonomadhëve kannë rrojtur, që të gjithë, sa kohë u ka regëtirë shpirti, më
këmbë e jo më gjunjë, me shpatë në dorë dhe kannë vdkeur gjithë me vdekje burri:
plumb e shpatë, që është vdekja më e shkrutër e më e ëmbël nga të gjitha. Po,
besa, burra të fortë kannë qenë!
Ja, ejani të ngjitemi bashkë në remën e
kohës, kuk rrjedh papushim uji i jetës e i njerëzimit – se edhe ne ujë jemi e si
uji shkojmë në këtë botë - e kini për të parë me sytë tuaj dëmet e kësaj dere
bujëmadhe.
S’di sa breza më parë, një Pjetër Gjonomadhi ka luftuar sa ka
luftuar këtej, i ka mundur kundërshtarët e pastaj, me që s’kish me kë të
luftonte, është ngritur e hedhur kaluar, tutje, në Frëngji, me katër djem si
katër lisa mali e me njëqind e sa huta të tjerë, më të shumtët nipëri e farefis.
Atje, në Frëngji: Pjetër Gjonomadhi me shokë, veshur me fustane të bardha, me
tirqe të bardha, e ma kapa të bardha në kokë, me shpatë të ndritur në dorë, ka
çuditur tërë botën me trimëritë që ka punuar nëpër luftra të mëdha e të vogla.
Këto gjëra i ka parë vetë ,e sytë e tij mbreti i Frëngjisë. I ka parë e a mbetur
gojëhapur. E si ka mbaruar lufta, ka thirrur pranë e pranë Pjetrin me shokë, i
ka përqafuar, u ka dhënë nga një shpatë të artë, nga një qese me florinj për
shoq e nga dhjetë qese bashkë për çdo flamur që i kishin shkulur nga dora e
armikut në luftë e sipër. Po më shumë nga të gjithë e ka lëvduar e shërblyer
zotin Pjetër, që ishte koka e të gjithëve. E kur është kthyer në Shëmërtinë e
sipërme me lavd e pre, shumë kohë bota i ka thënë Pjetër frëngu. Më vonë,
Frëngjia ka ndezur luftëra të tjera, është gjendur ngushtë dhe ka dërguar e ka
thirrur Pjetrin me shokë të vejë e të luftojë. Ky ka shkuar, ka trimëruar e nuk
është kthyer më. Them nuk është kthyer, po ka lënë nam të madh në bot.
Disa
Gjonomadhë të tjerë, që kannë pasur në krye Gjin Gjonomadhin, janë hedhur s’di
se kur në mbretërinë fusharake të Maxharit e kannë luftuar për mbretnë e atij
vendi kundër mbretit të Tataristanit kokërruarit që vinte kaluar,rrëke-rrëke, me
jatagn në dorë, që vriste e digjte, rrëmbente gra e fëmijë e i hiqte tutje. Ky,
Gjin Gjonomadhi me shokë, ja ka prerë hovin Tataristanit, ka luftuar si burrë e
ka shpëtuar nga mortja shumë gra e fëmijë. Prandaj mbreti i Maxharistanit ja ka
shpërblyer nderin me nder dhe e ka mbajtur andej, në bukë të madhe. Shumë
Gjonomadhë të tjerë - një Pal, një Gjon, një Pjetër (të tjerëve nuk ua mbaj mend
emrat) kannë luftuar për Vojvodën e Vllahisë së Sipërme e për atë të Vllahisë së
Poshtme, që ishin nga gjaku ynë, dhe këta i kannë ngritur në shkallë të lartë e
i kannë mbajtur andej që t’i kenë dorë të djathtë kundër atyre që deshin t’u
mihnin varrin. Një Gjonomadh – s’di si i thoshin: Gjergj a Kostandin – ka shkuar
me nipër e shokë gjer tutje në Axhemistan e ka luftuar për mbretnë e Stambollit.
Edhe ky, kur ka dëgjuar për trimëritë që ka bërë, është ngritur më këmbë, ka
përpjekur duart e ka thënë: “U lumtë burrave të dheut!”
Në s’i kini dëgjuar
këto e shumë të tjera të kësaj dore, që janë shumë të lashta, patjetër besoj se
ja kini dëgjuar emrin Selfo Gjonomadhit e këngën që ja ka kënduar bota dy a tre
breza njeriu. Ky, Selfo Gjonomadhi, ka luftuar me manxhura e me shpatë në dorë
brenda në Misir me ata felahët këmishëgjetë. Atje, në Misir, ka lënë edhe
eshtrat e tija, që ju zbardhën e ju tretën në rërën e valë. Njashtu duhet të
kini dëgjuar për Upe Xhufkemadhë e për Bido Shëmërtinë, që kannë ndezur xheng të
madh edhe e kannë tundur tërë Rumelinë, për Myrto Nishanllinë, që e kish një të
shtënë e dy të vrarë, për Selfo Mustaqemadhë e për shumë burra të tjerë nga dera
e Gjonomadhit, që kannë lënë nam në Janinë, në Allasonë e në gjithë mbretërinë e
madhe të Turkut. Në çdo vend ku ka plasur luftë e zjarr, Gjonomadhët janë hedhur
në krye të burrave, herë vetëm me shpatë, herë me karafil e manxhura, me
shishane, shishopo, me dogra e martinë, me pisqollë e s’di çfarë armë; nuk i
janë drojtur vdekjes.
“E pse s’janë shkruar në kartë gjithë këto trimërira?”
do të hidhet të pyesë ndonjë shkollar nga ata të rinjët, që e kanë mendjen vetëm
nëpër kartëra, nëpër divitë e kalemë kallmri.
E kush t’i shkruante, o djalosh
i mirë? Në atë kohë në vendin tonë njeriu nuk lindte e nuk rronte me kartë,
divit a kalem kallmri, po me shpatë e me hutë. Se po të paskeshim patur edhe
njerëz të atillë, ne do të kishim sot një kartë të madhe sa fusha e Domovuzës –
që në Urakë e gjer në Rrajcë e që aty gjer poshtë në Prrenjës e në Lëngajcë, të
mbushur dinga me rrëfimet e trimërive të burrave tanë.
Po, vaj e vaj, të
gjithë këta trima të ndjerë e derdhën gjaknë e tyre për botën, për të tjerët, ca
me njërin e ca me tjetrin, bjeri t’i biem e tym më tym, trimëri për
trimëri...Ja, kjo ka qenë e keqja jonë..S’doli një burrë që të thotë: “Dale,
ore, ku po shkoni kështu? Mblidhni mendjen e mbani dorën, mos u vrini për të
huajin”. Nuk doli e shkoi e vate...
E kështu, o të mirë që rrini e këndoni
këtë kartë, më falni se preva fjalën, për nam e trimëri ndër të huajt, u
shkallmua e u blua ajo dera e ndjerë e Gjonomadhëve të Shëmërtisë së
Sipërme.
Sa u dilte pushi faqeve e sa e ndjenin veten burrë, meshkujt e kësaj
dere martoheshin, që të linin prapa ndonjë hutë për t’u zënë vendin e pastaj,
pas dy a tri vjet, merrnin dyfegjet, ngjeshnin pisqollat e jataganët dhe i binin
kryq e tërthor mbretërisë, nëpër luftra, apo hidheshin nëpër mbretërira të
tjera. I ndillte, bre, kjo e uruar vdekje në vende të largëta, me shpatë në
dorë, sikur të paskej qenë mjaltë, jo vdekje.
Po sado shumë trima që kannë
hequr e bluar vendet e largëta, prapëseprapë më shumë ka ngrënë gjaku që ka
patur dera Gjonomadhëve të Shëmërtisë së Sipërme me derën e Gjatollinjëve të
Shëmërtisë së Rëposhme. Gjaku u ndez s’di se si e s’di se kur për një çupë edhe
pastaj, bjeri t’i biem, vrini të vritemi, mbajti shumë breza gjersa Gjonomadhët
e Gjatollinjtë ju afruan buzës së varrit e ment ju shua fara të dyja palëve.
Sepse e vërteta është e vërtetë: as Gjatollinjtë nuk binin më poshtë nga
trimëria. Derë më e re, afër menç, po më e shtuar se sa ajo e Gjonomadhëve. Po
t’i merrje kokë për kokë binin nëntë me një. Mirëpo Gjonomadhët kishin nam të
madh e shumë miqësira, se ishin derë e vjetër, kështu që katundari vinte pothuaj
pat e pat.
Ehej, o të mirë, të paskeshit qënë atyre maleve të larta e të
paskeshit parë kur ndizej dyfegu midis Gjonomadhëve e Gjatollinjve! Dilnin
gjithë këta burra – me vëllezër e djema, me nipër e stërnipër, me miq e miq të
miqve, me numëri e krushqi, me të afërm e të largët, që i kishin ngrënë bukën e
krypën njëri tjetrit, e sa të tjerë - dilnin, them, gjithë këta burra me armë në
dorë e zinin majat e shkrepat, qafat e grykat, kronjtë e përrenjtë e ja lëshonin
soqi-shoqit flakën mes për mes: vriteshin, priteshin. Gjëmonte gjithë vendi nga
krismat e dyfegjeve grykëgjetë, mjegullohej nga tymi i barutit, që nuk e
kursente as njëra palë, as tjetra. E nuk shtinin kot se koti, në erë, po në mish
të gjallë, vetëm në mish të gjallë. Edhe sa shpejt i mbushnin dyfegjet me barut
e plumb, sa shpejt i ngjishnin zhap e zhap, me harbi, sa shpejt e vinin azgotin
atje ku duhej, sa shpejt e merrnin shenjën dhe e shkrehnin dyfegnë! Nuk hanin e
nuk pinin, nuk mbështeteshin në ndonjë gur a dru për të marrë një sy gjumë, po
vetëm luftonin. Shpesh, ditën apo natën, njëra palë përpiqej të kaptonte ndonjë
kreshtë a ndonjë qafë mali e t’i dilte krahut palës tjetër. Dhe atëherë - hej,
hej! – sa njerëz mbeteshin të nderë, pa shpirt, gërxheve e brinjëve, sepse
dyfegu s’bën shaka: vret.
Po, fundja, burrat mërziteshin së luftuari me
dyfegje të gjetë. Larg e larg, e me pisqolla, afër a fër. Edhe, papritur, dilte
ndonjë e thërriste me të madhe: - “Heeej, dëgjoni! Kush i thotë vetes burrë le
të dalë këtu, në shesh të burrave që të pritemi me shpatë!” – “Këtu më ke!” ja
kthente tjetri, që matanë. Aty për aty linin pritat e dilnin këta burra
fustanebardhë, me shpatë në dorë, bënin përpara, afroheshin e luftonin vetë për
vetë, në sytë e të dy palëve, gjersa njëri apo të dy shembeshin poshtë të mbytur
në gjak. Pastaj bënin përpara dy nga dy, tre nga tre, pesë nga pesë e priteshin
shoq me shoq, kurse të tjerët rrinin e shikonin, u jepnin zemër me fjalë
njerëzve të tyre.
Lufta e gjaku s’mbante pak, po javë e muaj të tërë, hop
këtu e hop përtej, mal më mal e breg më breg, kur njëra anë më e fortë e kur
tjetra. Atëhere mbylleshin gjithë udhët e gjithë shtigjet. Ata që s’merrnin anë
as nga njëra palë e as nga tjetra rrinin brenda në shtëpi, që të mos i zinte
ndonjë plumb i ftohtë. Karvanët e nisur ndërronin udhën a ktheheshin prapë;
ujqit e arinjtë tuliteshin nëpër strofka.
Luftë, kjo!
Luftonte Gjonomadhi
me Gjatollinë, si mbret me mbret.
Edhe mbushej vendi me të vrarë të pa kallur
në varr e me të plagosur. Të plagosurit vuanin shumë, se u ftoheshin plagët, po
nuk rënkonin që të mos gëzohej armiku e të mos i thyhej zemra e mikut. Ata që
shkonin t’i ngrinin mbeteshin shtrirë në vend. E sa më shumë zgjatte lufta, aq
më fort ndizej gjaku e mëria, aq mëshumë shtoheshin të vrarët brinjëve,
gërxheve, shkrepave, sepse burrat hidheshin si të verbër në krahët e
vdekjes.
E kur shikonte kaq burra të nderë pa frymë, hynte në mes ndonjë
shpirtmirë, i paanë, sidmos Rushan Aga Muzaka apo Hodo Selmani, ose që të dy
bashkë, mundoheshin të platitnin gajkrat, me fjalë të buta, edhe e ujdisnin
punën që të pushonte huta e shpata ca ditë, ca javë e ca muaj, gjersa të
kalleshin të vrarët në varr, të hiqeshin të plagosurit, të lidheshin e të
shëroheshin plagët, të mblidhej bereqeti e të nxirrej gjëja e gjallë në kullotë
a të vozitnin udhëtarët nga një anë tek tjetra. Po kur nuk e prisje, si ajo
rrufeja në të kthjellët, plaste prapë xhengu, buçisnin grykat, tymosnin shkrepat
dhe hapeshin varre të reja.
Mirëpo qëllonte që në mes të zjarrit e të luftës
vinte ndonjë tabor i madh i turkut, që donte të ante udhë e të shkonte tutje, në
punë të tij. Atëherë kumandari – mylazim, miralla, pasha a s’di çfarë - u
dërgonte urdhër të dy palëve: - “Ore, shuani zjarrin, hapni udhë të shkoj e
pastaj bëni ç’të doni, vrituni gjersa të shuhi të gjithë!” Fjala ishte aq e
vrazhdë, sa që të dy palët – Gjonomadhë e Gjatollinj – merreshin vesh fët e fët
njëri me tjetrin, me të fërshëllyer e të thirrur a me lajmës, pushonin luftën
midis tyre, bashkoheshin e zinin vend krah për krah, ja kthenin hutën turkut: e
gërmonin, e shuanin, i merrnin armët. Pastaj e nisnin prapë, shoq me
shoq...
E, që ta dini sa e madhe ishte mëria, duhet ta dini se qëllonte që të
dy palët ta ndiqnin njëri-tjetrin, me luftë, gjer tutje në Grekëri, në Rumeli e
s’di se ku, edhe atje vriteshin e priteshin si deshin vetë e sa deshin vetë e
s’guxonte njeri t’u mbante dorën.
Po gjëra të këtilla qëllonin vetëm rrallë e
tek, sepse kur gjendeshin larg vendit, sikush shikonte punën e vet e nuk e
ngiste hasmin. Bile kish ndodhur rasti që ta ndihnin shoqi shoqin në luftë me të
huajin. Kështu, rrëfejnë se ai Selfo Mustaqeziu, që zumë në gojë aty më parë, me
tetëdhjetë e ca huta është hedhur e i ka marrë krahun Nure Gjatolliut, të cilin
e kish qarkuar armiku në atë Grekëri të shkretë e e mbante si në kllapë, pa
bukë, pa ujë. I mori krahun, e theu të huajin dhe e çliroi Gjatollinë nga çargu
i vdekjes.
“O selfo, i thanë ca burrë, ç’pate që i dole zot hasmit? Ti je në
gjak me derën e Gjatollinjve”. – “Ke të drejtë: unë jam në gjak me atë derë, po
nuk dua t’i ha hakën. Hasmi im është trim, burrë. Prandaj nuk desha që t’i vejë
fir trimëria për bukë e ujë, në dhé të huaj. Ne vritemi shoq me shoq, se ashtu
na ka vajtur filli, po s’duam të na vrasë i huaji. Ja, kështu! Në dhe të huaj
s’jemi hasëm, po vëllezër, se flasim një gjuhë”.
Edhe atje tej, në Grekëri,
Gjatollinj e Gjonomadhë bashkë, me Nuren e Selfos në krye, duke shkelur mbi
kufomat e armikut të thyer, u pushtuan e u puthën si vëllezër, hëngrën e pinë
bashkë dhe e lidhën besën që të harrojnë të shkuarat e të shuajnë gërnjën e
vjetër. Kjo lidhje mbajti njëzet e ca vjet. Të dy fiset ju vunë punës, rritën
kopera të reja, mbushën hambaret me drithë, ndërtuan shtëpi të reja, u shtuan e
u forcuan, gjersa mbyllën sytë krerët e pastaj, s’di se qysh e s’di përse (thonë
se në këtë punë ka patur gisht valiu i Manastirit, që ua shtiu ujët nën rrogoz),
plasi përsëri dyfegu, më fort se qëmoti, u bë urgji e madhe.
Gjak sot gjak
nesër, varr sot varr nesër, ja, së fundi, ardhi çasti i lig e nuk mbeti nga dera
e Gjonomadhëve veçse një mashkull, po edhe ky ishte djalë i ri, i njomë. I
thoshin Sefedin, ish tetëmbëdhjetë vjeç, mbante dy nuse (se desh të bënte djema
që të linte huta prapa) e nuk i trembej syri as nga mbreti as nga hasmi. Gishti
e syri i tij bënin çudira, se e kish trashëgim nga gjyshstërgjyshi të shtinte
një e të vriste dy. Edhe kur Gjatollinjtë hidhnin rromuze poshtë e lart, duke
thënë se i kish edhe buzët me qumësht e nuk mund të matej me ta, Sefedini dërgoi
nja katër a pesë në botën tjetër, që t’i bënte të fala babait e betohej se nuk
do të shkelte të njëzetat përpara se t’i shuante gjithë Gjatollinjtë. Po as këta
s’flitnin: e ndiqnin këmba këmbës e nuk e shtinin dot në çarg, se ishte fnok i
madh, syshqiponjë, këmbëlehtë. Ata e qarkonin, ai u dilte prapa krahëve e ua
shkrepte; ata i ngrinin prinin në shteg, ai u dilte tutje, në një shkrep, e qqë
atje: zhgëdau! Me martinë, i bënte kopan. Të nuhaturin e kish më të fortë se të
langoit; vendin e dinte me pëllëmbë. Binte në dyfeg, vriste, plagoste e hiqej
shpejt, ku nuk ta priste mendja. Një herë u bë si i vrarë, nën gunë. Ata të
tjerët ja bënë gunën shoshë, me plumba, pastaj ju afruan ngadalë, dhe, kur s’e
prisnin, Sefedini ua shkrepi që prapa një lisi të shembur, i griu. Dy herë e
vunë në kllapë, po mbetën nderë lëndinave, si levere, gjersa ardhën i ngritën
shokët, me trira, pa armë. Çuditej një botë e tërë: ç’njeri paska qënë ky?
Sefedini e linte të çuditej e shikonte punën. Për një shterpar që i vranë, nga
inati, sepse thoshnin që kish qenë në kallauz, vrau dy të parë nga dera e
Gjatollinjve, ky desh me këmborë, siç u thesh bota. Ndajnata e zinte në shtëpi,
mëngjezi në qafë të malit: dreka në stan të pëllejave, darka mbi luadhet e
Gjatollinjve, mun pranë shtëpisë. –“Ky është nishan! – thoshin njerëzit. – Ecën
e s’i dëgjohet çapi, shkel e s’le gjurmë. E kur nuk e pret të del në brinjë.”
Atëhere Gjatollinjtë e ndryshuan tropon: u shpërndanë në të katër anët: po s’e
zumë këtu do ta zemë andej, se s’ka se si të bëhet zog me krahë. Atë desh edhe
Sefedini: të përhapeshin, të holloheshin, që t’i grinte një nga një. Mirëpo
miqësia thosh ndryshe: shtamba shkon shumë herë për ujë gjersa thyhet. Vanë i
thanë Sefedinit që të mbyllej brenda ca kohë, gjresa t’i lindte ndonjë mahskull,
Sefedini dëgjoi, tha “peqe” e bëri sikur u mbyll në shtëpi, prapa mazgajve. Tha
dhe e hapi fjalën anembanë, që ta merrte vesh edhe hasmi. Ky besoi e s’besoi
dhe, me të besuar e pa të besuar, e humbi toruan. Këtë desh Sefedini dhe i ra ku
s’e priste.
E ja një ditë - në pranverë, kur sapo kish lëshuar fletë lisi –
ranë ca dyfegje lart, mbi fshat.
Pesë Gjatollinj, të gjithë burra të regjur,
me mustaqe të gjata, kishin ndezur luftë me Sefedin Gjonomadhë ne Guri i
Üjetërkalit. Ata pesë, ky fill i vetëm. Gjatollinjtë kishin zënë pusi edhe, siç
e dini, pusia të vret, sado, i fortë qofsh. Që në batare të parë, Sefedini mori
dy plagë: një në ije e një më lart, në brinjë, dhe u unj poshtë. Gjatollinjtë
thanë se ishte vrarë e u turrën, yrrja! t’i marrin armët. Mirëpo Gjonomadhët
s’janë nga ata që i lëshojnë armët me një e dy, sa kohë që u regëtin shpirti, se
edhe të plagosur dinë ta punojnë dyfegnë Punoi e punoi ky dyfegu i Sefedinit
gjersa tre Gjatollinj mbetnë shtrirë në rrah, sa të gjatë të gjerë. Lufta shkoi
më tej, dy me një. Dhe ja, Sefedini ja futi njërit Gjatolli plumbin në grykë të
dyfegut, ja vulosi. Mbetën tani vetëm dy dyfegje që punonin e i përgjigjeshin
njëri tjetrit: një dyfeg Gjonomdahi e një dyfeg Gjatolliu.
-Dil sheshit, në
je burrë! – i thirri Sefedinit ay Gjatolliu me dyfeg të vulosur e u ngrit më
këmbë me gjashtore në dorë. – Dil sheshit ta bëjmë flakë me flakë!
Burrë
burrë, po edhe plagët plagë...Dhembin, të shkretat, rrjedhin gjak. Sefedini i
harroi plagët e bëri të ngrihet, po në atë çast i ranë dy plumba, që e muar mes
për mes: një plumb martine e një plumb gjashtore.
Ra i vdekur.
Kur dëgjoi
bota, përpoqi duart me gjëmë e tha: “Medet, u mbyll dera e Gjonomadhit!”
Trim
o Sefedin, ç’e ka qarë e vajtuar gjyshja, ditën e parë! Vetëm të parën, jo të
dytën e të tretën. Se, duke ndenjur e mekur, leshlëshuar me kokën në ashmak të
vatrës, ju shti si në ëndërr – ama ëndër nga ato me sy hapur – Sefedini vetë me
katë plagë me gjak të mpiksur. I tha: “Ardha të të marr dorën, zonja gjyshe. Të
të marr dorën e të të falem. Gjaknë tim e kam marrë vetë: kam vrarë dhjetë e kam
plagosur tre. Mos më qani, se kur më qani mua më dhembin plagët...” Si thua
kështu, Sefedini u unj, i mori dorën e djathtë, e puthi me buzë, e ngriti në
ballë. “Nurija, tha, do të lindë një djalë. Këtij djali do t’i vini emrin tim.
Si të rritet, thoni të dalë lart, ne guri i Pjetërkalit, të luftojë e t’ja marrë
hasmit dyfegnë tim, se më vjen rëndë nga shokët që kam këtu: të gjithë e dinë se
dyfegnë tim e mban Selma Gjatolliu”.
Atëhere Hanko Dudija kërceu më këmbë e u
bëri emër nuseve të pushonin gjëmën e vajin:
-Dhjetë burra shtriu përdhe një
djalë i ri, Sefedini zogu i malit. Gjaknë do t’ja marrë i biri. Që sot s’ka më
zi e vaj në shtëpi tonë.
Nuk shkuan as tre muaj, ndërsa Gjatollinjtë
vozitinin pa drojtje mes për mes Shëmërtisë së Sipërme, tundu e shkundu, me
armët e Sefedinit në krah e në brez, brenda në shtëpinë e vjetër të Gjonomadhit
shkrepi një shkëndijë e re: lindi një foshnjë.
-Gur! – thirri zonja e madhe,
që e priti stërnipin në pëqi.
-Gur, na rruat! – thirri nusja e parë, që kish
dy çupa dhe vetë ishte në të shtatat.
-Gur ... – murmuriti lehoneja me zë të
qarë. – Gur, shpirt i nënës, e s’ka kush të zbrazë një dyfeg, që ta dijë gjithë
fshati se na u ndes prapë zjarri në vatër.
-Hesht, nuse bijë, mos qaj, se
dyfegnë e zbraz unë vetë për djalin! – thirri zonja e madhe; e mbështolli
foshnjën në pelena, ja la në pëqi nuses së parë, rrëmbeu një dyfeg të mbushur,
nga ata që ishin varur në peronat, e nxorri grykën ne mazgalli edhe e zbrazi
dang e dang, tri herë.
U gëzua gjithë miqësia, afër e larg.
Djalit ja vunë
emrin e t’et: Sefedin.
Zonja e madhe, stërgjyshja, harroi sëmundjet e
pleqërinë, u krekua, u përtëri si mënjolla, ngriti kokën lart, si qëmoti. Natën
e të tretave vuri djepin në këndin e djathtë, të burrave, e qerthulloi me dega
lisi të njomë, i vuri një dyfeg në krye, një pisqollë, një shptaë,
vezme.
-Burrë u bëfsh, trim u bëfsh e gjaknë mos e harrofsh kurrë!
Që kur
ish foshnjë, Sefedin Sefedini prekte me gishtërinjtë e tij të njomë llozin e
ftohtë të dyfegut, e përkëdhelte. Në motin e gjashtë, kur e kish édhe krahërorin
plot me rupa argjëndi njëri mbi tjetrin, si ato luspat e peshkut, zbrazi dyfeknë
e parë nga dritarja. Ky defeg s’ishte as karafil, as manxhura, as martinë e as
dogra, po manxer tringo i ri, që merrte brenda një krehër me pesë fyshekë.
Manxeri ishte i shtrenjtë - njëzet lira folri njëra mbi tjetrën. Edhe fyshekët
ishin të shtrenjtë. Po zonja e madhe nuk kursente asgjë: e mësonte Sefedinin të
merrte në shenjë. Ajo mbush, ay zbraz; ajo mbush përsëri, ai zbraz përsëri,
gjersa dora nuk i dridhej fare e syri nuk gabonte. Fluturonte lart petriti,
laraska a korbi e plaka thosh:
-Bir, ja një Gjatolli!
Dhe pa mbaruar mirë
fjalën, “Gjatolliu” këputej e binte poshtë sikur e thëthinte gremina.
Herë
zonja e madhe, herë nëna e herë gjithë Shëmërtia këndonin trimëritë e
Gjonomadhëve; Sefedini i dëgjonte i menduar, i vrënjtur. A dinte vallë se ai
ishte Gjonomadhi i fundit i gjithë këtyre brezave bujëmëdha? Domosdo e dinte. Ky
ishte ushqimi i përditshëm që merrte shpirti i tij.
Zonja e madhe priste të
rritej edhe ca, ta martonte edhe pastaj, pas martese, ta niste që t’ja bënte
forra luftës me Gjatollinjtë. Sepse zonja e madhe ngulte këmbë e nuk donte të
ndahej nga kjo botë para se ta ngopte shpirtin: të dëgjonte se stërnipi kish
lidhur fillin e jetës së tij me atë të gjyshstërgjyshërve, se kish marrë gjakun,
se armiku kalbej në varr e se shtëpia e këtij ishte veshur në zi. Po e para nga
të parat: martesa.
Kështu donte zonja e madhe, po puna doli ndryshe.
Një
ndajnatë, aty nga zemra, ranë ca dyfegje lart mbi fshat, ne Guri i Pjetërkalit.
Bile njerëzit i njohën pas krismës:
“Ky është manxeri i Sefedinit! Ndofta
gjaun ndonjë egërsirë”.
Po nuk ish egërsirë, sepse pas pak u dëgjua një
dogra.
“Kjo është dograja e Sefedin Gjonomadhit që e mban Selman Gjatolliu.
Po pse s’përgjigjet manliheri i Nures? Nurja e Selmani s’ndaheshin
kurrë”.
Mbajtën vesh e pritën. Krisi përsëri tri a katër herë rresht manxeri
i Sefedinit. Dograja s’u përgjegj më. Heshtje. Nuk shkoi shumë - ja, sa të
dredhësh e të pish një cigare duhan – dhe zbardhi në ata gurë të zinj fustan’ja
e Sefedin Sefedinit. Zbardhi, zbriti e shkoi mespërmes Shëmërtisë së Sipërme me
tre dyfegje: dy krahut e një në dorë, me tre kollanë fyshekë të ngjeshur kryq e
tërthor, me tri kobure në silahe. Kaq? Jo, Sefedin Sefedini mbante varur në
kraharor edhe tre qostekë argjendi, me pafta të mëdha, si mburoja. Njëri ishte i
tija, tjetri ishte i Selmanit. E panë me sytë e tyre të gjithë ata që ishin
mbledhur e rrinin për fjalë e kuvend në hajat të xhamisë. E panë, i kthyen
tunjatjetën e thanë me vete:
“Vajti haka ne i zoti. Gjonomadhi Gjonomadh
mbetet.”
“Dardha nën dardhë bie”.
“I lumtë njajo dorë!”
Edhe kur u
ngjit bota lart, ne guri i Pjetërkalit, gjeti Nure Gjatollinë të vrarë në gjithë
atë vend që ku e kishin ngritur katërmbëdhjetë vjet më parë Sefedin Gjonomadhë,
t’anë e Sefedin Sefedinit. Pakëz më tej ish shtrirë Selman Gjatolliu me një
plumb në ballë.
“Hajde, dorë Gjonomadhi, hajde!”
“Mënon, duron, po
s’harron...”
Pa kur ma pa zonja e madhe dogranë e të nipit, të Sefedinit, ma
mori në krahë, ma puthi, sikur të paskej puthur të nipnë e ma lau me lot, ma
fshiu me cullufet e bardha të kokës. Me cullufet, ore! Se katërmbëdhjetë vjet
kish pritur ajo të merrte prapë dyfegnë e të birt të të birt! Katërmbëdhjetë
vjet në hi të vatrës, kryeunjur, pa gëzime. E shponin në zemër, si tryelë,
gozhdat e opingave të Gjatollinjve, që shkonin e vinin aty, mbi udhë, me armët e
Sefedinit në sup.
Priti shumë, po nuk priti kot.
Ja, stërnipi, ja shkuli
gozhdën nga zemra: vrau krerët e fisit të Gjatollinjve.
U gëzua gjithë
miqësia anembanë, afër e larg.
Me t’u platitur vala e parë e gëzimit,
stërgjyshja i tha:
-Bir, zgjidh e merr një nuse a dy, cilat të të dojë zemra,
se dua të bëjmë dasma. Në s’do të zgjedhësh vetë, lermë mua të të zgjedh.
-Të
puth këmbë e dorë, nënë e madhe: martsën ta lemë për më tutje. Gjer tani s’më ka
pjekur ylli me asnjë.
Zonja e madhe u pikëllua:
-Në s’do martesë, mbyllu
brenda, se ata emërshuarit duan të të vrasin. T’i kanë zënë të gjitha pusitë. Ca
të tjerë vijnë vërdallë.
Sefedini qeshi:
-A ke parë, zonjë e madhe,
mashkull Gjonomadhi të mbyllet brenda, si gratë?
Zonja e madhe u zu
ngushtë.
-Jo, bir, s’kam parë. Po atëhere si do t’ja bëjmë? Mos dhëntë i
sipërmi të na shuhet kandili, që mezi na u ndez! Plumbi shpon mish të
gjallë...
Plaka ra në të thella: e hodhi e priti me mendje, dha e mori natën
e ditën, pastaj tha:
-Sefedin, bir: ti je mashkulli i vetëm i derës – u
shtofsh e u bëfsh njëqind oxhakë! Në s’do të martohesh e as të mbyllesh brenda,
merr dyfegnë e ndonjë shok të besës e shko larg, në Gegëri. Atje dera jonë ka
shumë miq. Pas motmoti, jo më vonë, kthehu të bëjmë dy a tri dasma njërën pas
tjetrës. Nuset ja zgjidhi vetë, ja t’i zgjedh unë.
Sefedin Sefedini i mori
dorën zonjës së madhe, i mori dorën nënës e shembrës së kësaj, që e donte si
sytë e ballit, puthi motrat e u nis pa lindur dielli. Jashtë e priste një shok i
besës, mik me kokë i derës së Gjonomadhëve. Dy të tjerë, që kishin qëruar udhën,
prisnin më tutje. Fërshëllyen, muar përgjigje, u nisnë. Vetëm katër veta,
Sefedini nuk ktheu kokën që të shikonte shtëpinë që mbeti prapa majë një
magulli. Nuk e ktheu, sepse i himbsej shumë. Dhe psherëtiu. Përse? Ju kujtua se
në kohërat e para Gjonomadhët dilnin nëpër botë me njëqind e ca dyfegje...

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:03

(vazhdimi)

Andej, në Gegëri, miqtë
dhe miqtë e miqve e pritën kudo krahëhapur. Mirëpo, koha ishte shumë e turbullt.
Zjente dyfegu në të katër anët. Si mund të rrinte duarkryq në mes të kësaj bote,
ai, djalë i njomë, po zemërfortë, që e kish zbrazur kaqë herë dyfegnë? Pra bëri
ashtu siç bënë miqtë dhe miqtë e miqve: u hodh vorbull më vorbull, luftë më
luftë. Së pari i ktheu dyfegnë Trukut kur ky donte të shkelte Dibrën. Pastaj ju
dëgjua emri në të dy Dibrat, ju dëgjua në Kosovë e brenda në Shkup, ku kosovarët
trupgjatë e plisbardhë thanë përpara gjithë botës – me britmë e pushkë - se janë
shqiptarë dhe duan që vendi i tyre të jetë Shqipëri, si qëmoti. Pastaj krisi
lufta me të katër kralet, vendi u mbush flakë e zjarr. Dhe kështu, luftë pas
lufte, u gjend, s’di se si, në Shkodër, në mes të redifëve të Esat Pashës, dhe i
vuri dyfegnë Nikoll Popit – siç i thoshin asohere knjaz Nikollës së Karadakut,
që s’ngopej me tokat që kish rrëmyber e donte të gllabëronte toka të tjera të
vendit tonë - nuk e la të bënte këmbë këtej. Mirëpo Nikoll popi u bashkua me
kralin e Sërbit e zuri të godasë me topa të mëdhenj, dërgoi mizëri njerëzish me
mitralozë të ngrehur më tri këmbë. Ftohtë. Dëborë. Sefedini nuk luftonte dot si
shumë të tjerë, futur në gropë. Jo, dilte e luftonte sheshit, siç kishin luftuar
të partë e tij. Po kujt t’i binte? Ata me opinga derri qëllonin nga larg me top.
Mori dy plagë e humbi një nga të tre shokët. E shpunë në Dibër, gjersa t’i
mbylleshin plagët. E me t’ju mbyllur u hosh prapë në luftë, sepe krali i Sërbit
kish shkelur Dibrën, kish vënë zjarr anembanë, kish çnderuar, kish vrarë.
Sefedinit ju ndez gjaku. U ngrit krah për krah me dibranët dhe i vuri dyfegnë
katraveshit me opinga derri, e nxori nga të dy Dibrat, e ndoqi gjer në Gostivar
e në tEtovë, ju afrua përsëri Shkupit të Isa Boletinit. Luftonte, shikonte e
çuditej: përkrah kish jo vetëm miqtë e tij, po edhe armiqtë e miqve të tij.
Njerëzit kishin lënë mënjanë mëritë e vjetra, gjakrat e vjetra dhe ishin
bashkuar të gjithë kundra të huajit që shkelte e çnderonte vendin. Nisën t’i
lindnin mendime e dëshira të reja më të forta se sa ato të luftrave që ksihin
bërë fisi i tij me atë të Gjatollinjve. Por këto dëshira ishin edhe mjaft të
mjegullta, të turbullta, - ashtu siç ishte edhe koha e ahershme. Sidoqoftë, i
dhembi shumë kur dëgjoi se Esat Pasha ish shitur e hequr nga Shkodra e i kish
hapur udhë Nikollës...
Dhe përsëri turbullira. Kur ju kujtua porosia e zonjës
së madhe, tërë vendi ynë ish bërë copë-sopë: e kishin shkelur e djegur të katër
kralet e vegjël e katër nga ata të mëdhnjtë: Austria një, Gjermani dy, Italia
tre, Frengu katër. Po njerëzit ç’bënin? Ishin ndarë e përçarë. Shumë kishin
vrarë kralët e vegjël e të mëdhenj, shumë të tjerë i kishin shkulur nga vendi e
hequr tutje, syrgjyn, që vendi të mbetej hambull, lëndinë. Dhe kudo të hidhje
sytë nuk shihje veçse vdekje, sëmundje, skamje.
Tani Sefedini ish rrahur me
vaj e me uthull, kish hyrë në moshën e burrërisë. Trupi i tij kish shumë plagë
të mbyllura, po shpirti i tij kish një plagë shumë të madhe të hapur, të
përgjakur. Kish harruar fshatin e shtëpinë...
Dhe ja, një ditë, në atë mëngë
të vendit, në Shëmërti, sosi një togë e një tabori të Esat Pashës. Ky tabor
hante bukën e Frëngut e luftonte përkrah frëngut kundër memces, brenda në
Shqipëri. Njerëzit ishin veshur me rroba shajaku bojë vaji, si në të gjelbër,
ashtu siç ishin veshur algjerianët, marokanët, tunisianët dhe ushtëri të tjera
që kish sjellë Frëngu në vendin tonë. Këta mbanin feste të gjata, të kuqe, me
hënëzë mbi ballë; esatistët mbanin qeleshe të bardha, herë me hënëzë e herë me
shqiponjë. Toga e taborit të Esat Pashës kish “kumanar” Sefedin Sefedinin nga
dera e Gjonomadhit.
“Po ç’është kjo turbullirë? – do të thuash zotrote.
–Pardje në Dibër e në shkup kundër Turkut; dje në Shkodër kundrë Karadakut e në
Dibër kundër Sërbit; sot me Esat Pashën, që kish qenë herë mik i Turkut e herë
mik i Karadakut e i Sërbit...” Fjalën e the mirë, o këndonjës: tamam
“turbullirë”. Po, trubullirë e madhe në gjithë vendin, turbullirë e madhe në
shpirtin e shumë njerëzve. Këtë turbullirë na e sillte ajo e keqja e madhe she
de s’kishim dritë.
Po më falni, se dua ta lish përsëri fillin e rrëfimit,
ashtu siç ka qenë, ashtu siç ka ndodhur. Thashë: toga e esatistëve kish në krye
Sefedin Sefedin Gjonomadhin, që kish nisur të fliste nëpër hundë e me fjalë të
shkurtëra, të prera. Toga këndonte një këngë që e kish sjellë me vete nga
Shqipëria e Mesme:

Esat Pasha gropa-gropa,
Karadaku lufton me
topa..

Bashkë me togën këndonte edhe vetë Sefedini, duke ngritur lart e
më lart zërin.
Thirri e këndoi gjer brenda në fshat. Aty s’këndoi më, nuk
thirri më. Zonja e madhe, stërgjyshja, kish mbyllur sytë e kish shkuar tek të
shumtët. Me ankth kish rrojtur, me ankth kish vdekur. Se s’është punë e vogël të
presësh sosjen kur di se jeta e fisit tënd është e lidhur me një fill të hollë
dhe nuk di as se ku gjendet ky fill. Nëna me shemrën ishin në shtëpi. Të
mplakura para kohe, me një vajzë të vogël, të motrën e Sefedinit, që kish lindur
dy muaj pas tij. Dy të tjerat ishin martuar. Gjënë e gjallë e kishin grabitur të
huajt, që kishin shkuar nëpër fshat si ujqit. Ato të dyja, nëna e shemra,
punonin vetë tokën. Gjatollinjtë keq e më keq. Lufta, zia, sëmundjet i kishin
sheshuar barabar me dhenë. Dhe kish shumë shtëpi të djegura në të dy Shëmërtitë,
të Sipërm e të Rëposhmen.
Sefedinit iu duk sikur jeta ishte përmbysur. Kudo
njerëz të brengosur, të urtuar. Prisnin me zemër në dorë të korrat e reja.
I
ra rreth e qark fshatit, që i dukej i rrëgjuar, i zvogëluar, i shëmtuar, me ato
gërmadhat e tij të shumta. Ujët e kronjve të ftohtë i dukej i pështirë. Mezhdat
e arave kishin mebutr pa hije, se pemët i kishin brejtur kuajt e mushkat e
frëngut e ishin tharë. Njerëzit e shikonin si të huaj. Dhe me të vërtetë ishte
si i huaj.
Shokët e togës s’dinin gjëra të tilla, që do t’i ndjenin vetëm
kur do të ktheheshin nëpër fshatrat e tyre, prandaj hë për hë hanin pilafin e
frëngut me mish dashi Australie ose mish deveje Misiri dhe ja thoshim
këngës:

Ee-sat Paa-sha groo-pa grooo-pa,
Ka-raa-daa-ku luu-fton me
tooo-pa,
O s’jaaan too-pat e Karadakut...

Vendasit shikonin e dëgjonin
të habitur. Kënga as i ngrohte, as i ftohte. Njerëzit me rroba bojë vaji, të
ngarkuar me kollanë e vezme fyshekësh, me bomba të varura në bel, me kobure në
këllëfë drejtpërdrejt në kollan a në rryp apo të futura në këllëfë e të varura
në të mëngjër, që flisnin shqip, po si nëpër hundë, duke i këputur fjalët
përpara se t’i mbaronin, u dukeshin sikur kishin ardhur nga një botë tjetër. Ama
armët ua shikonin me zili. Domodo: manxeri e manliheri kishin dalë sheshit,
dograja e martina ishin futur hatujve.
Kumandar Sefedin Sefedini bëri emër të
këndohej një këngë tjetër, ajo e katër kraleve. Dhe njerëzit e tij
kënduan:

Katër krale nisën lu-
Nisën luftë me Turkin.
Dun me hap
rrugë në Shkodër,
Dun me da të mjerën Shqipëni.

Vendasit mbanin vesh e
dëgjonin. Dëgjonin dhe kuptonin, sepse ish fjala për Shqipëri. Dhe kënga ishte e
mallëngjyeshme, si më të qarë.
-Kumanar – i tha Sefedinit një nga të tijtë -
kan ardh shumë burra e dun pushkë, dun me u shkruejt.
Dhe kjo ishte e
vërtetë. Shumë vendas donin të hynin në bukë të Frëngut kundër Nemcit. Ç’është e
drejta, atyre s’u bëhej vonë për Frëngun e Frëngoren e tij, për Nemcin e
Nemcoren, për djallin e djalloren që, thoshin, le t’i nxirrnin sytë
njëri-tjetrit e le t’i hiqnin për peri. Ata donin bukë, se u kish hypur varfëria
dhe, më shumë se bukë, donin dyfegje e fyshekë, bomba e mitralozë, e më tej
dinin vetë se ç’duhej të bënin...
Këtë punë e merrte vesh mirë e bukur
Sefedin Sefedini. Dhe tha me vete: “Duhet parë se mos ka edhe ndonjë nga ata të
Gjatollinjve që kërkon dyfeg. Përse?” Ecte përmes grynjave të Shëmërtive me dy
veta prapa. Vendin e njihte me pëllëmbë: lart ishin arat e Gjonomadhëve, pra të
tijat; poshtë ishin ato të Gjatollinvje. I ndante vetëm një mezhdë e ca gorrica
të egra. Sa e sa burra ishin vrarë një herë e një kohë, nga të dy palët, në këto
ara që i ndante mezhda e gorricat e egra. Dilnin për të lëruar me parmendë a me
damaluk të drunjtë, njmonin tokën me dirsën e tyre dhe më tej – me gjakun e
tyre. Ja, këto gjëra bluante Sefedini në mendje duke ecur gjatë mezhdës. Po ja –
a mos i bëjnë sytë? – Poshtë rrëzë mezhdës, duket një çupë. Kjo bën të ikë e
s’ik dot. Rri në vend, e ngrirë, sikur është ngulur brenda në dhe. Pëllëmbën e
mabn mbi sy, që të mos ja vrasë djelli, dhe shikon. Fytyrën e ka të bukur, të
rrumbull. Portokalle? Jo; shegë? Jo; mollë? Po. Mollë të kuqe nga ato të
Shëmërtisë . Po të shikuarit e ka të ashpër. Sytë e saj shüojnë si gjemba.
Sefedini afrohet, mban këmbët. Edhe ata që vijnë prapa qëndrojnë më tej.
-E
kujt je, moj gocë e bukur? – pyet Sefedini.
Ajo e shikoi nëpër qepallat e
kreshpëruara si hala dëllinje. Sefedinit i rreh zemra. “Sa e bukur!” thotë me
vete dhe e pyet së dyti:
-E kujt je, moj ftujake e njomë?
Vajza vrenjtet e
më shumë.
-S’di e kujt jam-a? – ja kthen ajo. Jo vetëm vështrimin, po edhe
zërin e ka me hala dëllinje. Sefedinit i vjen të qeshë: kaqë e bukur, po kaqe e
vrazhdë në të folur e në të vështruar. Megjithatë, nuk qesh; e mban veten si
“kumanara” i vërtetë. Dhe përsëri me mend e tija: “Sa e bukur, sa e bukur!”
I
thotë së treti, me zë të butë (me zërin e Gjonomadhëve):
-Jo, moj e bukur,
s’di e kujt je.
-Jam e Nures..A e ke njohur Nuren e Shëmërtisë së
Rëposhme?
Tani i vjen radha Sefedinit të vrenjtë ballin, me dhembje.. Me të
vërtetë, pyetja e tij kish qenë e kotë. Duhej ta kish marrë me mend vetë; ara
është e Nures, pra edhe çupa e Nures. Armiq i kish Gjatollinjtë, po nuk ua hante
hakën: njerëëz të hijshëm, si në burra e në gra. Psherëtiu e i tha me zë të
butë, të pikëlluar:
-Qofsh e gëzuar, moj çupë e mirë! Mos ma merr për të keq
se të pyeta. Jam i ardhur..Dera jonë me derën tuaj...
Çupa s’e kish pritur
këtë fjalë nga goja e një Gjonomadhit të fundit. Sefedini i kish folur me një zë
kaq të dhimbshëm sikur t’i paskej ardhur keq për gjithë ato që kishin ndodhur
gjatë gjithë brezave midis dy dyerve, që ishin vrarë e sosur kot më kot.
Dhe
përsëri Sefedini:
-Qofsh e gëzuar sot e mot! Babanë ta kam njohur. Trim ka
qenë, burrë ka qenë po unë...Kështu paska qenë e thënë. Mos më mbaj mëri. Aq më
shumë se sot jam e nesër ndofta s’jam.
E bija e Nure Gjatolliut ngriti kokën
më fort, hapi sytë dhe e shikoi mirë e mirë: me gjithë mend e kish, apo tallej?
Jo, Sefedini nuk tallej. Ishte i pikëlluar. Pa, meqë e mira ndjell të mirën, u
mat t’i thosh: “Edhe ti qofsh i gëzuar, o kuandar”, po aty për aty ju kujtua se
nuk i flitet kështu hasmit të derës dhe aq më fort dorës që i kish vrarë babanë
ne Guri i Pjetërkalit. Doemos, ajo e dinte edhe se i ati, Nurja, i kish vrarë
Sefedinit t’anë, pra...Po jo, këto janë fjalë që s’i thotë sot kush se ka gjak
për të marrë. Më vonë, kur ta vriste i vëllai Sefedinin e të lante gjakun e
babait, mund të thosh edhe ajo ndonjë fjalë të mirë për të, siç thotë tani
Sefedini; sot – jo! Sepse hë për hë, Sefedini ishte fajtor. Pra puna e nderi e
donte që të vritej Sefedini, të shuhej e të mbyllej dera e Gjonomadhëve. Dhe sa
keq i vinte për këtë njeri, që rrinte i pikëlluar përpara saj, i gjatë, i
hijshëm, me një gjurmë plage në njërën faqe, që mezi ja mbulonte maja e mustaqes
së zezë si pendë korbi. Ç’sy të fortë kish ky njeri! Ajo e pyeti veten: “Të
kisha një kobure, a do t’i binja ta vrisnja?” dhe u përgjegj: “Do t’i bija..dhe
pastaj ndofta do ta laja me lot”.
Ja, këto gjëra i vinin vërdallë në kokë së
bijës së Nures,a tje në mezhdën që ndante arat e Gjatollinjve nga arat e
Gjonomadhëve. Vrugoi ballin, rrahu ta mbushë me zhubra, po më kot: sepse zhubrat
i sjellin vjetet e jo dëshirat. I tha:
-mirë që e paske njohur babanë.
Pandehja se ndofta e kishe harruar.
Sefedin Sefedini, që kish luftuar në
Kosovë, në Shkodër, në të dy Dibrat e gjer tej në Gostivar e Tetovë, që kish
parë kaqe zjarre e gjak e që ish kumandar mbi shumë njerëz, vuri dorën në zemër,
uli kryet e ju fal çupës së hasmit, pastaj u largua nga mezhda që ndante
Gjonomadhët nga Gjatollinjtë. Ata dy burrat e ndoqën nga prapa.
Atë ditë
Sefedini u largua, po të nesërmen u kthye përsëri. E gjeti të bijën e Nures tek
po merrte egjërin e grashinën, midis grynjave. I skuqte shamia mbi krye. Shamia
ishte e kuqe, po faqet e së bijës së Nures ishin edhe më të kuqe. Era e hollë e
qershorit tundte kallinjtë, që unjeshin e ngriheshin dallgë-dallgë. Sefedini
qëndroi, mbajti këmbët lart, në mezhdë, dhe shikoi. Kësaj radhe ishte fillikat,
pa njerëz prapa që ta ruanin.
Nurija – kështu i thoshin çupës së Nures –
mori një krah bar, çau ngadalë grunjat dhe ju afrua mezhdës tek rrinte
Sefedini.
-Puna mbarë, moj çupë e mirë! – i tha Sefedini. ëAjo bëri sikur s’e
pa, sikur s’e dëgjoi, me gjithë që ai ndodhej dy çape afër e afër. Unji shaminë
e kuqe mbi ballë, shikoi me bisht të syrit, u mundua dhe bëri të hynte prapë në
grynjat tek skuqnin paparunat.
-A di përse dera jonë është në gjak me derën
tuaj, moj e bija e Nures? – pyeti Sefedini.
Ajo u kthye, e shikoi ashpër me
pëllëmbën mbi vetullat e holla e ju përgjegj:
-Ti më pyet – a? Ti që më ke
vrarë babanë?
-Mos ma merr për të keq se të pyeta. Sa për babanë, ti e di se
edhe yti vra timin, që kur isha në barkun e nënës. S’kisha ç’të bëja. Po të mos
e vrisja nuk rronja dot. Pastaj do të më vriste. Ay ishte burrë, unë isha
katërmbëdhjetë vjeç djalë.
-Ishe si ishe, ishte si ishte, ai të pret andej,
që t’i shpiesh të fala nga Shëmërtia.
Nurija futi dorën në gji e s’di
ç’kërkoi atje. Shaminë për të fshirë dirsën e balli? Jo. Sefedini e mori vesh se
ç’kërkonte dora e së bijës së Nures, po nuk u tund nga vendi, nuk vuri dorën në
brez ku mbante koburen të mbushur. E shikoi e pikëlluar, qërtonjës dhe i
tha:
-Ne jemi në gjak, se qëmoti një nga të mitë u zu me një nga të tutë, për
punën e një çupe, që e donte edhe njëri edhe tjetri. Për këtë çupë është derdhur
një lumë gjaku. Kështu më ka thënë stërgjyshja kur isha i vogël.
-Ka qenë si
ka thënë, unë s’dua të di. Sot dera jonë ka për të marrë një gjak nga dera juaj.
Do t’ju shuajmë fare, do t’ju fshijmë nga faqja e dheut.
Sa ashpër fliste e
bija e Nures!!
-Doni gjak, thua? Doni të na shuani fare? Përse?
-Përse e
përse, ja nga koha që ka re – ja theu çupa me të qesëndisur.
Sefedini u mat
t’i thosh: “Unë e di se ç’ke në gji. Ke një kobure. Mirë, nxirre e vramë me
dorën tënde”. Dhe fërkoi sytë, i mbylli pak, duke pritur, edhe me pikëllim, po
edhe me përbuzje. Ajo kuptoi ç’kish dashur t’i thosh, nxori dorën nga gjiri,
këputi një kalli të njomë dhe zuri të shkoqë një nga një koqiskat qumështore. I
shkoqte dhe i kafshonte me dhëmbë.
-Mos u nxito, gjaknë do të ta marrin tim
vëllezër. A mos kemi frikë se je kumandar i atyre kokëlakrave?
Dhe
vazhdoi:
-Apo të thotë mendja se ne e harruam gjaknë e gurit të
Pjetërkalit?
Sefedin Sefedini psherëtiu: ju kujtuan të gjitha.
-Atje – tha
– ne Guri i Pjetërkalit është vrarë edhe imi edhe yti. Unë...
Rrinin tani
ballë për ballë: ajo si e nusëruar, me duart grusht nën gjinjë, ai si i
dhëndëruar, me duart varur. Era u forcua e më shumë, përkulte sa ment përthyente
grynjat e derës së gjonomadhëve e grynjat e asaj të Gjatollinjve, pothuaj i
bashkonte, i gërshetonte. E si rrinin kështu papritur Sefedini bëri buzën në
gaz, sepse tha me mendt e tija: “Pse s’është këtu nëna e madhe, ta pyesja në i
pëlqen të marr nuse të bijën e Nure Gjatolliut? Ajo desh të më martonte.”
Cicëriu një zog i vogël në grynjat, pastaj edhe një tjetër; ju përgjegjën shumë
zogj të tjerë nga drizat, nga pemët, nga qielli. Edhe Nurija e Nures, padashur,
buri buzën në gas. Vetëm atëhere Sefedini vuri re se e bija e Nures kish gropëza
në të dy faqet. Dhe sa lezet i kish kur vinte buzën në gaz! Në atë çast, në
qoftë se ajo do të kishte nxjerrë koburen nga gjinjtë e do të matej t’i binte,
Sefedini nuk do të kish lojtur nga vendi, po do ta kish pritur plumbin i gëzuar,
do të kish vdekur i gëzuar. Nga dora e saj, vetëm nga dora e saj! Sepse vdekja
është e ëmbël kur vjen nga dora e asaj që ti e do mbi të gjitha.
Aty për aty,
Sefedini u err pak e tha me zë të dhimbsur:
-Po të jetë puna për të shuar e
për të mbyllur derën, mund të shuhemi e ta mbyllim lehtë të dy palët. Marr
njëqind burra, nga ata që i kam nën urdhër, zbres poshtë, në Shëmërtinë tuaj, e
nuk le gur mbi gur. I lag të gjithë me gjak.
Ngriti zërin e shtoi me tingull
të përzëmërt, të butë (prapë zëri i Gjonomadhëve që, siç thoshin të gjithë,
ishte bar për plagë):
-Dëgjo, Nurije (dhe zëri ju drodh kur ja shqiptoi
emrin). Unë s’dua të shuhet as fisi im, as juaji. Dua të rrojmë edhe ne, të
rroni edhe ju. Mjaft gjak u derdh më kot këtu ku jemi, ne Guri i Pjetëkalit,
rreth e qark.
Nurija ja ktheu:
-A nuk ikën tani, o djalë? Se ta dish, po
ardhi selmani, të vrt në vend, ja, për këtë bukë! – dhe hapi të dy pëllëmbët mbi
halat e kallinjve të njomë.
-Mirë - tha Sefedini. – Meqë ti po më përzë, unë
do të shkoj.
Dhe bëri t’ja merrte nga kish ardhur.
-Jo andje! – i thirri
Nurija e trembur. – Mos shko andej! Nuk dua të shkosh andej! Mos!
Zëri i
Nurijes dukej i trembur, i njomur me lot. Shtoi:
-Merrja këtej poshtë, nëpër
vragë - dhe i tregoi me dorë një vragë në anën e kundërt.
Sefedini diç
kuptoi, si nëpër tym, ngriti pëllëmbën e fërkoi sytë, shikoi rrotull, gjer larg,
vuri dorën në brez, i hodhi një vështrim lamtumire e mirënjohjeje Nurijes dhe ja
mori andej, vragës që i kish treguar ajo.

A doni t’ju them tani, o
këndonjës, se ç’ndodhi më tej?
Dëgjoni,
Të nesërmen, toga me kumandar
Sefedinin në krye u ngrys e s’u gdhi. Iku.
“Kështu e ka kanuni i atyre që
shkojnë në luftë” do të thoni ju.
Mirë, po a thotë kanuni i atyre që shkojnë
në luftë të rrëmbejnë çupat e botës?
Se kështu ndodhi andej, në Shëmërti:
Sefedin Sefedin Gjonomadhi rrëmbeu të bijën e nure Gjatolliut. Jo, nuk e
rrëmbeu, po u rrëmbyen. Çupa desh e iku. Nuk e shtrëngoi njeri. E shtyu zjarri i
zemrës. Ra në dashuri pas armikut të shtëpisë.
Thoni se për këtë të pabërë u
ndez gjak i ri? Jo, nuk u ndez gjak i ri, po u shua edhe i vjetri.
U mbush
kështu fjala e atij burrit të thinjur e të ushtuar që kish thënë njëherë e
njëkohë: “nJë thembër ndezi zjarrë midis Gjonomadhëve dhe Gjatollinjve, një
thembër do ta shuajë”
Kjo fjalë s’doli e kotë: gjaku u mbyll përnjëherësh,
siç mbyllet plaga kur i ve një bar të mirë.
Tani Sefedin Sefedin Gjonomadhi
nga shëmërtia e Sipërme ka pesë djem. Këta pesë djem kanë në damarë edhe gjak
Gjonomadh edhe gjak Gjatolliu. Në s’i besoni fjalët e mia, ngjiti lart në
Shëmërti e do t’i shihni me sytë tuaj.
Ç’është e drejta, nga kjo punë doli
një si ngatërresë e vogël: në shtëpinë e Gjonomadhit u bënë dy Nurije, vjehrra e
nusja, po kjo s’ngra kandar, sepse në Shëmërti s’e kanë zakon t’u thonë nuseve e
nënave me emër – nusja i thonë vjehrrës “nënë” ose “zonjë” dhe vjehrra i thotë
“bijë”, “Nuse”.
Mbaroi rrëfimi?
Mbaroi, po kam t’u them edhe nja dy fjalë
këndonjësve. Kur dëgjoi se ç’kish ndodhur e se si ishin rrëmbyer ata të dy, u
ngrit më këmbë Dajlani i Kruabardhit, plak mbi të qindëtat, që kish parë kaq
gjak të derdhur nga të dy palët, e tha:
-Gjysma e punës u bë vetë. Gjysmën
tjetër duhet ta bëjmë ne, që të forcohet miqësia e re.
-Si? – i thanë.
-O
burrani t’ua mbushim mendjen të dy palëve që i biri i Nure gjatolliut të marrë
të bijën e Sefein Gjonomadhit. Të motrën e Sefedinit.
Nuk mënoi shumë e puna
mori fund. Selmani i Nures mori nuse motrën e Sefedinit dhe u bënë pat e pat:
një dhanë, një muar.
Dhe rrojnë shëndoshë e mirë.
Rrofsh edhe ti, o
këndonjës, që pate durimin të këndosh deri në fund rrëfimin tim.

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:06

Nje kart Shen Naumit

E njoma penden ne
vrer
te nis t'ju shkruaj k'te karte
sa tmerr, o Zot, sa tmerr
ta
njomesh penden ne vrer
Kaq tmerr te zi dhe lemeri
sa pane syte e
mi
s'ka pare asnjeri

Shtepine e pash, kur m'u dogj
e pash foshnjen,
kur m'u poq
edhe tim shoq, o Zot,
edhe tim shoq

Dhe jam qe ahere,
sic me sheh
sic me sheh, edhe nuk me njeh
nje flete e thate neper
ere
kurre ne parajse, kurre ne sketerr

Edhe menndimi im,
c'mendim
une nate per nate bredh nder qiej
rreshqas permbi selvi
se si
per cudi
vete Zonja Shen Meri
vete Zoti Shendelli
me shpie permbi
selvi

Per dreke shkoj ne Zoti vete
ne Zoti i madh e i vertete
qe
rri ne rete
me kembet lagur ne det
Me thote i shjenjti "Ulu, ha!"
dhe
une qesh, dhe une qaj
"Jo!"- mish prej foshnje une nuk ha
Dhe ik pastaj e
fluturoj
ne qiej te athet si limoj
ne qiej te verdhe si limoj

Tak,
tak, troket
Tak , tak
A s'hape deren pak?
A s'hape shpirtin
pak?
"Kush eshte ne cardhak?"
S'pergjigjet asnjeri, nga terri i zi
i
them: "Kush je ti ne terr te zi?"
"Jam Zonja Shen Meri"

Oh, i bie ne
gju
bejme tani nje here, dy, dyzetetri
ergjend je moj Shen Meri
e
vojtur je moj perendi
Se ti ke qare, se ti di
sa eshte e dhembshur nje
femi
Kisha Zonje nje femi
dhe desha fort ta mbaj ne gji
ta mbaj ta rrit
per Shqiperi,
per Shqiperi

Shtepine e pashe kur m'u dogj
e pashe
foshnjen kur m'u poq
dhe tim shoq, o Zot
sa tmerr te zi, sa lemeri
pane
syte e mi, s'ka pare asnjeri

Pa nis e qan Zonja Shen Meri
aty ne syte
e mi
i rrjedhin lotet ne shami
Pa nis edhe une e qaj
vajtoj, vajtoj me
vaj
Po sa cudi, sa cudi
te qaj zonja Shen Meri
sic qan nje cilimi
Me
erren syte dhe qaj
me mbytet shpirti, kur ze qaj
nga kaq vaj, nga vaji im,
nga vaji i saj

Po nis muret t'i zgermas
me thonje pergjakur i
zgermas
edhe bertas, porsi e cmendur bertas
Oh, me lesh leshuar
bertas

Tak, tak, troket
tak, tak
A s'hape deren pak?
dhe
shpirtin hape pak
Dhe perseri hyn brenda Zonja Shen Meri
kjo Zonje e rende
Shen Meri
veshur ne ergjend dhe ne flori
ne dore nje qiri

Pa
mbushet oda drite plot
pa mbushet shpirti kenge plot
dhe s'ka pike
lot
o Zot i madh, o Zot
Dhe nga Zonja, rrotull saj
nje tufe engjuj te
pafaj
dhe s'kam me vaj

Po midis engjujve e shoh
Oh foshnjen time
dhe e njoh
i bie ne gju, bejme tani
nje here, dy, dyzetetri
ergjend je
moj Shen Meri
Ti dore lare ne flori
ti me ke engjuj
dhe nje me fal
ti,
nje mituri, ta marr ne gji
ta mbaj, ta rrit per Shqiperi
Dhe doren
zgjata qe ta marr...

Kendon kendezi nje, dy, tri..
dhe tretet Zonja
Shen Meri
si engjelli
Qiriri shuhet, pas qiri
dhe mbetem rrishtas ne te
zi
ne terr te zi, ne lemeri
sa cudi , sa cudi
Po sonte prap do te
fluturoj
ne qiej te athet si limoj
ne qiej te verdh si limoj
dhe
foshnjen time do kerkoj
do fluturoj

Mos qeshni zonja dhe
zoterinj
se flas si cilimi, se qaj si mituri
ketu brenda ne
cmendi
foshnjen time qe desha fort ta mbaj ne gji
ta mbaj, ta rrit per
Shqiperi

Shtepine e pashe kur m'u dogj
e pash foshnjen kur m'u
poq
sa u perpoq, o Zot
edhe tim shoq
Sa tmerr te zi , sa lemeri
pane
syte e mi, s'ka par' asnjeri

Tak, tak troket
tak, tak
A s'hapni
porten pak?
Dhe shpirtin hape pak!

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:06

Mitrush Kuteli

Mitrush Kuteli është
pseudonimi i Dhimitër Paskos, i njërit prej prozatorëve më të shquar të
letërsisë sonë, ushqyer që në fëmijëri me legjendat dhe baladat e Jugut, sidomos
me ato të malësisë së Pogradecit, qytetit të lindjes së tij. Duke njohur thellë
edhe letërsinë botërore, ai arriti të krijojë një prozë realiste origjinale, të
fuqishme, me një fantazi të jashtëzakonshme.
Mësimet e mesme i kreu në
Selanik, kuse të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin "Doktor i
shkencave ekonomike". Më 1942 u kthye në atdhe, ku punoi në fillim si ekonomist
dhe më vonë e derisa vdiq, më 4 maj 1967, si përkthyes.Mitrush Kuteli, si një
personalitet demokrat që i shpalli hapur e me guxim pikpamjet e tij, u
keqtrajtua nga shteti monist deri sa u dënua edhe me burgim. Keqtrajtimi i tij
vazhdoi edhe pas daljes nga burgu, kur ai u detyrua ta vazhdojë punën e tij
krijuese në kushte të vështira ekonomike dhe i lënë në harresë nga shtypi
zyrtar.
Veprimtarinë letrare e nisi me botimin e vjershave e tregimeve, po
edhe me artikuj që kishin një frymë antizogiste në gazetën "Shqipëria e re", në
Kostancë (Rumani).
Vepra letrare të tij janë vëllimet: "Netë shqiptare", "Ago
Jakupi", "Kapllan aga i Shaban Shpatës", "Dashuria e berberit Artan", "Shënimet
letrare", "Sulm e lotë", "Këngë e britma nga qyteti i djegur", "Mall e brengë",
"Havadan më havadan", "Tregime të moçme shqiptare" etj. Si përkthyes ai pasuroi
kulturën shqiptare me Kryevepra të letërsisë botërore si "Kujtimet e një
gjahtari" të Turgenjevit, "Tregimet e Petërburgut" dhe "Shpirtra të vdekura" të
Gogolit, "Zotërinj Gollovlinovë" të Sllatikov Shçedrinit, vepra të Gorkit, të
A.Tolstoit, të Paustovskit poezi të Pablo Nerudës etj.
Tregimet e Kutelit ose
rrëfimet, siç i quan ai, përbëjnë në përgjithësi një prozë realiste me tërë
shqetësimet e jetës së fshatit malor të Jugut. Në tregimin e tij gjejmë traditat
më të mira të letërsisë sonë, përsa i përket rrymës së thellë demokratike.
Personazhi i tregimit të Kutelit është fshatari shqiptar, i dhënë në marrdhënie
e raporte komplekse me klasën feudale, në luftën e tij për mbijetesë në një
shoqëri ku sundon anarkia. Në rrëfimet e tij pasqyrohet e kaluara e fshatit
shqiptar, po, duke shprehur pakënaqësinë ndaj realitetit ose shqetësimin për
fatin dhe dinjitetin e njeriut të thjeshtë e për vlerat shpirtërore të tij në
kushtet e rendit obskurantist, feudal, ai u vu në opozitë edhe me shoqërinë e
kohës. Pra e kaluara në rrëfimin kutelian u bën jehonë mjaft problemeve të
realitetit shqiptar të kohës, si gjendjes së rëndë të fshatarësisë, shfrytëzimit
të egër feudal, përpjekjeve dhe luftrave të saj për të ruajtur lirinë e për të
jetuar me dinjitet.
Në këto tregime pasqyrohen edhe disa plagë të rënda të
shoqërisë shqiptare si: kurbeti e vëllavrasja.
Një fshat i tërë shuhet nga
veprimet çnjerëzore të beut, mali mbushet me kaçakë të betuar për hakmarrje,
dashuria fshihet thellë e më thellë, shpirti i mërgimtarit digjet nga malli për
vendin e vet, gërmadhat skuqin nga pushtuesit, kurse fëmijët i kthejnë hallet e
rënda të prindërve të tyre në motive të lojës së pafajshme dhe kështu fillojnë
të ndjejnë peshën e jetës.
Dallohen për problematikën e rëndësishme, për
tonin e rreptë antifeudal, për dashurinë ndaj atdheut e ndaj njeriut të thjeshtë
të popullit, për përbuzjen ndaj gjithçkaje të huaj që vjen të shkatërrojë një
traditë të bukur tregimet: "Vjeshta e Xheladin beut", "Hanet e karvanet", "Si u
takua Ndoni me Zallorët", "Gjonomadhë e Gjatollinj", "Xha Brahua i
Shkumbanares", "Kujtimet e kujtimeve", "Natë muaji Shembiteri", "Natë marsi",
"Qetësi para fërtyne" etj.
Dramaciteti i këtyre tregimeve është gërshetuar me
një humor shumë të hollë, që vjen gjithnjë organikisht, si sfidim i
tragjicitetit. Ai përfaqëson optimizmin karakteristik të thjeshtë e me pasione
të fuqishme.Tregimet e para të Kutelit u shquan për lirizmin dhe përshkrime
dehëse, kurse të tjerat u shquan për thellësinë dhe vërtetësinë e përshkrimit të
jetës.
Historiani, etnografi e filozofi janë shkrirë me poetin, që i këndoi
rrjedhshëm në prozë jetësinë e popullit të tij. Tregimet më të mira të tij si:
"Xha Brahua i Shkumbanares", "Vjeshta e Xheladin Beut", "Kujtimet e kujtimeve"
etj, karakterizohen nga vërtetësia e pasqyrimit nga ngrohtësia e ndjenjës dhe
bukuria e mendimit. Në gjithë krijimtarinë e tij gjejmë përjetësimin e krahinës,
të gjithë malësisë së Pogradecit. Ai i bëri në prozë krahinës së tij atë
përjetësim që i bëri Lasgushi në poezi.
Proza kuteliane dallohet për lidhjen
e saj të gjallë me traditën gojore, përrallën, legjendën e sidomos me baladën e
Jugut, që ndikuan thellësisht në krijimtarinë e tij. Ky ndikim ndihet në mënyrën
e dhënies së personazhit, në formën e shpalosjes së fantazisë e nostalgjisë, në
mënyrën e trajtimit të motiveve e detajeve të shumta epike e lirike, të dhënies
së botës shpirtërore, të personazheve, në ngjyrat e ndezura dhe tonet e ngrohta,
në zhdërvjelltësinë e gjuhës, në humorin dhe ironinë e hollë dhe humanizmin e
thellë. Asnjë prozator shqiptar nuk është mbështetur kaq fort te proza e pasur
gojore e popullit, te balada e rapsodia. Në tregimet e Kutelit, të konceptuara
në përgjithësi në trajta epike, ndihet poezia e një jete të lashtë shqiptare të
rizgjedhur nga shpirti i kombit. Në disa tregime si "Qysh e gjeti Ago Jakupi
rrugën e zotit", "I pasuri që ish i varfër fort", "I vdekuri dhe i gjalli",
"Rinë Katerinëza" etj. Kuteli kërkon një përsosje shpirtërore, një drejtim të
njeriut ndaj së mirës dhe humanes sipas filozofisë kristiane. Ato karakterizohen
nga tone romantike e ngjyra impresioniste. Pjesa më e madhe e krijimeve të këtij
autori, janë tregimet mjeshtërore, që e ngritën prozën tonë të shkurtër në një
shkallë të lartë ideoartistike. Proza e Kutelit është e fuqishme me frymë të
theksuar popullore, me një gjuhë shumë të pasur e të përpunuar. Në përgjithësi
ajo është realiste, por, krahas realizmit, ndihen dhe tone romantike. Pothuaj në
të gjitha tregimet, ngjarjet zhvillohen në të kaluarën. Por kjo e kaluar është
një mjedis ku ai qëmton probleme e motive të rëndësishme të kohës. Ai vështron
në të kaluarën, për të sjellë jehonën dhe shembullin e gjithçkaje të mirë, që
ruajti populli ynë nga rebeshet e kohës.
Proza e Kutelit bën pjesë në fondin
e artit të letërsisë sonë. Ai i ruan vlerat kryesore ideoartistike ngrohtësinë e
poezinë e saj dhe është shembull i mbështetjes krijuese në traditën popullore.
Në vitet '30 ky autor kontribuoi shumë shumë për ngritjen ideoartistike të
prozës sonë të shkurtër në nivelin e poezisë, sepse deri atëherë ajo kishte
mbetur prapa saj.
Mitrush Kuteli zë një vend të veçantë në kulturën shqiptare
edhe si studiues kritik. Ai shkroi mjaft artikuj, por studimi, vlerësimi i
drejtë e botimi që u bëri ai veprës së dy poetëve të shquar të viteve 20-30 Fan
Nolit dhe Lasgush Poradecit, e renditi atë në radhën e kritikëve të talentuar
shqiptarë, me shije të përparuar, me intuitë artistike, gjykim të thellë e
kulturë të gjerë. Ai gjithashtu mbetet një folklorist i apasionuar. Materialet
që ai mblodhi me durim e kujdes, i përmblodhi në vëllimin "Këngë e britma nga
qyteti i djegur", Fryt i përpunimit me mjeshtëri i materialeve folklorike ishte
edhe vëllimi "Tregime të moçme shqiptare" etj.

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:07

KRIJIME TE MITRUSH KUTELIT

* kushtuar gruas se tij kur ishte ne burg*

Kaq afer jemi,
por kaqe larg,
Te lutem mos me prit
Na ndajne terre rreth e qark
Dhe
yll per mua s'ndrit.

Perse ta lidhesh fatin tend
Me nje pafat si
une,
Kur di se emri im u shemb
Me dhune e perdhune?

Pra hidhe hapin
guximtar
Ndaj jetes se gezuar
Dhe me harro ketu, ne varr,
Te vdekur pa
mbuluar

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:07

Mitrush Kuteli…si e varrosën
të gjallë

Ndërsa njerëzit ngatërroheshin nëpër zhurmën e ceremonisë
së përkujtimit të ditëlindjes së Mitrush Kutelit, një burrë i thinjur nisi të
rrëfejë një histori të vjetër. Me këtë qëllim kishte ardhur enkas nga Elbasani.
Fillin e nisi nga një ditë e veçantë…nga viti 1948. Hamza Tusha, atëherë ishte
një djalosh i ri që vuante një dënim në kampin e Vloçishtit. Atje kishte marrë
vesh rastësisht, se në kampin e tyre po kalonte dënimin edhe një shkrimtar i
madh. I kishin thënë se shkrimtari quhej Dhimitër Pasko. Kishte dëgjuar për të
shumë rrëfime nën zë nga të tjerët ndërsa vetë ende nuk kishte arritur ta
njihte.
"Ajo ditë e ftohtë prilli, bëri që unë ta njihja nga afër, e në një
mënyrë mjaft tragjike"- nis të tregojë burri i thinjur.- "Ndërsa punonim të
gjithë aty në atë kamp, një kapter që quhej Skënder, thërret me të madhe që t'i
sillnin atë shkrimtarin. Pastaj urdhëroi dy të tjerë që t'i hapnin një gropë të
madhe mbi një metër e gjysmë të thellë". Të burgosurit kanë parë me sy të
habitur gjithë ç'kishte ndodhur në ato pak minuta, gjithë lëvizjet e shpejta të
lopatave që nxirrnin dheun rreth gropës që merrte formë nga minuta në minutë. Më
tej panë shkrimtarin që tërhiqej me forcë, se si e kanë zhveshur, se si e kanë
plandosur më tej në gropën e thellë, ashtu të zhveshur lakuriq. "Mbaj mend që
atëherë ishte shumë ftohtë. Ishte ndoshta fillim prilli dhe koha ende nuk kishte
nisur të ngrohej. Si e futën brenda në gropë, e mbuluan me plisat që kishin lënë
rreth saj, derisa dheu i arriti deri tek mjekra"- shpjegon me hollësi
bashkëvuajtësi i hershëm i shkrimatrit të madh. "Pastaj-vazhdon më tej ai- e
lanë aty, të futur brenda në tokën e ftohtë e të lagësht afër kënetës së
Maliqit. Si kaluan disa orë, atij filloi t'i ikë fytyra. Iu shtrembëruan
nofullat dhe nuk nxirrte dot asnjë tingull nga goja. Ne të gjithë e shihnim, pa
mundur të bënim asgjë. Të ktheje fjalë atëherë, sidomos në situata të tilla,
ishte si ta kërkoje vdekjen me zor"- thotë Hamzai- "Atë kohë komandant kampi,
ishte një i quajtur Tasi Maku. Në momentin që ai kishte ardhur për të thirrur të
burgosurit, një shoku im që kisha në krah më thotë : "Sa keq, ky njeri që është
groposur këtu është një shkrimtar i madh. Pse nuk i del komandantit përpara t'i
tregosh ( unë isha komandant i një brigade të vogël të burgosurish që udhëhiqja
punën). Megjithëse kisha shumë frikë, e mora guximin dhe i dola përpara
komandantit duke i thënë - "Kapter Skënderi ka futur një njeri të gjallë në dhe.
Mbaj mend që ai u alarmua. Kërkoi me ngulm të gjente kapterrin që kish bërë këtë
veprim. Më pas e nxorrën trupin e shkrimtarit duke i bërë shërbimet e duhura që
ai të vinte në vete." Kanë kaluar shumë vite, që nga 1948. Gjithsesi burri i
thinjur nuk ka mundur ta zbehë kujtimin e atyre ditëve. Aq më shumë ky kujtim iu
përforcua në ditën kur një djalë dhe një vajzë i kishin trokitur në derë. Ishin
bijtë e atij shkrimtari të përvuajtur të cilët kishin dashur ta njihnin nga afër
njeriun për të cilin babai u kishte folur gjatë. "Më thanë se babai i tyre u
kishte rrëfyer për një njeri që e kishte shpëtuar dikur nga vdekja. E ai njeri
isha unë. Ndaj jam këtu, më shumë për të nxjerrë nga vetja atë kujtim që më
rëndonte shumë mbi supe, sesa për të marrë pjesë në diskutimet e kësaj ceremonie
përkujtimore."-përfundon rrëfimin e tij Hamzai.

Që nga dita e tij e
lindjes ishin bërë plot 95 vjet Ai kishte ikur nga kjo jetë që prej vitit 1967
dhe gjithë vitet që rrodhën më pas e lanë në harresë emrin e tij. Me pak të
afërm përreth dhe miq të zgjedhur një zonjë e thinjur, bashkë me djalin dhe
vajzën e saj, kishin menduar të festonin për njeriun që u mungonte e që i kishte
mbushur të 95-tat pa mundur të marrë dot frymë mes tyre. Këtë mbrëmje të së
premtes, çuditërisht, ishin së bashku tre përvjetore, e të treja ditëlindje.
Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko), gruaja e tij Efterpi, si dhë nipi 18- vjeçar që
mban emrin e tij Dhimitër Pasko, "festuan" së bashku edhe pse nuk ishin në të
njëjtën sallë, aty tek hotel Arbana, mes miqve e të dashurve. Këtë natë vetëm
gruaja me flokët e thinjur, së bashku me dy fëmijët e saj, ishin aty, duke
pritur të gjithë miqtë që donin të kujtonin Mitrush Kutelin në ditën e lindjes
së tij. Ndërsa djaloshi 18- vjeçar që mban emrin e gjyshit të tij, prozatorit të
njohur Dhimitër Pasko, është larg tyre, përtej brigjeve, duke festuar ndoshta në
mënyrën e tij. Vështrimi i Kutelit, dukej si i ngrirë, në portretin e varur në
mur, më shkronjat e emrit të tij përsipër. Ai vetëm hesht e sheh surprizat e
pafundme, që miqtë kanë rezervuar për të këtë mbrëmje. Dhe ndër ato surpriza
kishte plot kujtime të pathëna herë tjetër, letërkëmbime të rralla, fotografi, e
libra në broshurë, shkruar që në rininë e hershme nga Kuteli, me shkrim dore. Dy
prej këtyre surprizave i ka sjellë në këtë mbrëmje shkrimtari dhe miku i
Dhimitër Paskos, Niko Nikolla. Ishte një libër me rrëfenja i shkruar me dorë që
në kohën kur Mitrushi ishte në Rumani. Më pas ai ka dhuruar edhe një fotografi
të hershme, ku ndodhej Mitrushi. Ndërsa njëra prej motrave të Lasgush Poradecit,
Marie Poradeci, ka treguar një varg letërkëmbimesh mes Poradecit e Kutelit. Disa
prej tyre ajo i ka lexuar edhe në prani të gjithë miqve të ftuar në atë mbrëmje,
ndërsa i ka dhuruar familjes së Kutelit, një libër me fletë mjaft të vjetra ku
gjurmët e kohës dalloheshin të qarta. "Në arkivat e tim eti ishte edhe ky libër
me recensime të Dhimitër Paskos, që ia kishte dhënë Lasgushit në vitin 1942 kur
erdhi nga Rumania".- tha Maria. Në këtë atmosferë kanë kalur rreth 2 orë në
sallën e madhe të hotel Arbana. Ndërsa një festë tjetër përkujtimore, zhvillohej
paralelisht, në qytetin e Pogradecit. Atje një numër i madh shkrimtarësh e
poetësh ishin mbledhur për të kujtuar përvjetorin e prozatorit të
madh.

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:07

BALTËS SHQIPTARE

Të dua, baltë
shqiptare!
të dua
egërisht,
dëshpërimisht -
si ujku pyllin,
si
vala valën,
si balta baltën!

Se gjer mbi gju
jam brenda teje;
se
lerë kam këtu
si ati,
gjyshi,
stërgjyshi.

Të dua, baltë
shqiptare
se gjer mbi bel
dhe përmbi bel.

e thjeshte...e
bukur...e veçante

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:07

Po vdes në dhe të huaj –
Elegji

Po të vdes në dhe të huaj
-Shortë mërgimtari –
Të ma
bëni varrin tim
Ku do bje së pari.

Pa një grusht nga toka
jonë,
-Balt’ nga balt’ e vetë –
Të ma sillni e ta vini
Drejt në zemr’ e
shkretë

Se kjo balt’ e Vendit tonë
Mallet do m’i shuaj,
S’do më
duket fort i rëndë
Moj, ky dheu i
huaj.

………………
………………
………………
………………

E të vini të m’i
thoni
Asaj Nënës sime:
Zi mos qajë, zi mos mbajë
Po asnjë
thërrime.

Se m’ i lumtur jam i fjetur
Se sa i mërguar
Mot pas moti
arratije, -
Zemër copëtuar…

Pa fytyr’ e saj tretur
-Që e kam ikone,
-
Lart mbi varr do më qëndrojë
Sot e gjithëmonë…

Vjeshtë,
1941

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:08

Mitrush Kuteli,
përtëritës i miteve ilire

Luan CANAJ

Historia letrare
dhe kritika më e rishtë nuk janë dhe aq të kursyera në përqasjen e letërsisë
sonë me trashëgiminë e qëmotshme, madje as me atë që quhet “magjia greko-ilire”.
Ashtu si në shumë letërsi të mëdha të botës, edhe në krijimtarinë tonë letrare
të gjithëkohshme, hyjni e gjysmë-perëndi, motive e figura mitike kanë përndezur
pandalas përfytyrimin e poetëve dhe prozatorëve të cilët kanë përtërirë përmasat
e hapësirës sonë letrare, përmes shtegtimit nga trajtat e mugullta të miteve të
moçme, kah shtigjet e paksashkelura të shkrimtarisë moderne.

Pikërisht
kjo ngjet, sidomos, me prozat e Mitrush Kutelit: “Në një cep të Ilirisë së
poshtme” dhe “Nga Dyrrakiona në Bardhonë”. Shtresëzimet e mitologjisë
pellazge-ilire, mpleksen e shkrihen këtu mrekullisht mes vedi, falë një stili të
përkujdesur e gjuhe të qëruar dhe shpalosin magjishëm hijeshi e farfuri të një
bote të lashtë. Me siguri që gjurmë të këtilla, jo se nuk janë pikasur e nxjerrë
disi në pah edhe tjetërkund, por, në këtë kahje e në këtë lëmë, rasti i Kutelit
vjen si më i spikaturi, kryesisht po t’i qaseshim më drejtpërdrejt së brendshmi
e të pajisur me mjete të përkora shqyrtonjëse.

Kësisoj, po të çapitesh
vëmendshëm e me durim në këtë hulli shkoqitëse, do të vëresh më qartë kumbimet
mbikohore dhe prurjet e “mrekullisë mitike” në krijimin e Kutelit.

Pasi
bindesh për rrjedhshmërinë tunduese të rrëfimit në trajtat e një tekstëzimi sa
të lashtë nga lënda, aq edhe modern për nga ndërthurja e miteve a mitemave në
një strukturë krejt vetjake, nuk mund të mos rrëmbehesh nga qëmtimi sqimatar i
fjalës e figuracionit të ngjeshur, huajtur hijshëm nga visari i vyer i viseve të
veta, si në këto përshkrime magjiplote: “...lart në male, ish ende pranverë. Dhe
jo pranverë dokudo, po bujëmadhe: shkrinte akulli dhe dëbora e përhime, e
ngjeshur dimrit shtrat mbi shtrat në rrëmbat e fellëtirat, buçitnin rrëketë e
përrenjtë, gurgullonin krojet begatore, harlisej bari i ri, shumë i hollë,
bleronin drurët e shkurret të veshura me gjeth të brishtë, gati të
tejpashëm...”, apo “...Vajza me shtizë, hark e kukurë, qëndroi në mes të
lirishtës, vuri dorën prapa kokës, sa iu zbulua tërë krahu i bardhë e i hollë,
vështroi faqen e përshkënditur të Lyhnidës,...Liqenit të Bardhë, siç i thoshin
enkeleasit e ngulur në këto vise që nga koha kur ngjizej e stisej jeta, duke u
përzier me pellazgët mjekërrgjatë e gjuhëfortë...”. E mandej: “Qepallat e zeza
të kthyera lart iu ngjitën e iu ulën si ca krahë dallëndysheje... vajza i
kundroi një grimë, u kthye vrik, hoqi harkun nga krahu, nxori një shigjetë nga
kukura prej lëkure dreri, mori në shenjë trungun e zhveshkur të një panje...,
pranë lisit të zi, që e kishte djegur rrufeja: shigjeta e zjarrtë e zotit
Enjt.”

A s’haset këtu një plasticitet figurativ për t’u patur zili?! Coha
e ndërdukshme mitike që mbështjell gjithë shtjellimin e ngjarjeve në këto
rrëfenja, endur me merak imtësor e ndjell si me magji lexuesin nëpër ato shtigje
që të çojnë ca nga ca në trojet grishëse të miteve zanafillore, aty ku kanë
hedhur rrënjë motmoti krijimet magjepsëse të tragjikëve të mëdhenj. Me anë të
zhvendosjes joshëse në moçmëritë ilire, përmes paraqitjes së dashurisë së
“...Etlevës së Bardhos së Drimonës me Enkeleun e Ballakrionit të Drimonës,
ushtar i mbret Bardhyl flokëbardhit”, Kuteli gjen rastin të përshkruajë gjithë
mjedisin kërshërindjellës të asaj kohe plot rite, gojëdhana e legjenda parake,
duke ndërkallur në to qenie nga më të çuditshmet të mitologjisë vendase, figura
e emërtime mitike toponimike të Ilirisë së Poshtme, si bie fjala: “Drimonë,
Lynkestë, Enkelia mëmë, Mali i Thatë, Mali i Pëllumbave në Pelagoni, Tre Liqenet
e Enkelisë, Laveshta mbi Drimonë, Liqeni i Lyhnidës, Karakea, Beosia, Thationa e
vendbanime të tjera më të vogla ku banonin fise ilire...”. Aty pranë
“lartoheshin malet e Kandavisë, të Desaretisë, të Eordisë dhe ato të Pirustisë
së largët që i ngrinin majat poshtë reve qumështore”.

Vetë personazhet e
prozës kuteliane mbartin që në emër një ngarkesë e ngjyresë mitike të
mirëfilltë, aq sa pas tyre vëmendja dhe përfytyrimi përthith vetiu të tjera
ngacmime përfytyrore që të zhvendosin për të shkërfitur akoma më thellë në
mugujt zormbamendës të zanafillës njerëzore, “në tabanin e lashtë ballkanik-ilir
e grek të vjetër, siç thotë Kadare, mbi të cilin janë ngritur themelet e eposit
shqiptar”. Tek kjo gurrë e pashterrshme kanë shuar etjen diturake nëpër mote,
krijuesit tanë më në zë, pasi “Poezia e sidomos proza popullore shqipe, shprehet
Kadare te “Autobiografia e popullit në vargje”, është një kontinent akoma i
paeksploruar mirë, me kufij të pamatë, shtrirë aq në botën reale sa edhe në
mosqenie. Nëpër të, si nëpër mjegull, fërkohen mitologjitë greke, egjiptiane,
bizantine e asyre...”

Nga përshkrimi i “bareshës bardhoshe me ca sy të
blertë si bari i pranverës (...), me ca leshra ngjyrë kashte thekri, të hollëth,
me krela që i binin mbi ballë e sy, me një shkurtelkë dhelpre, me shtizë e hark
në dorë e kukurë kaprolli hedhur krahut, Etleva e Bardhos shëmbëllente më fort
me vetë Thanën e ilirëve, perëndeshën e gjahut e grigjave...” Ajo ishte vetë
shëmbëlltyra e Hënës. Kështu i kishte thënë një ditë xha Edipi me një zë të
mbytur sikur dilte nga ndonjë zgërbonjë lisi, a nga një shpellë, me një
enkelishte përzier me helenishte. Vajzës së bardhë i qe çelur fytyra porsi ajo
lulebora që kishte vendosur në flokë, këputur, diku, mes shkëmbinjve të
kreshtave, buzë honesh, pasqyruar në syprinën e Lyhnidës... Njeriu që mbante
emrin Edip, ishte xhaxhai i Etlevës. Ai i kishte njoftuar se nga çasti në çast
pritej t’ia behte nga luftrat e mbretit Bardhyl, Enkeleu i saj i dashur, për
ardhjen e të cilit perënditë kishin dhënë shenjat e para me anë të fërfëllimit
të krahëve të shpesëve e “zhaurimës së gjetheve të pyllit”, të cilat jo çdokush
mund t’i zbërthente. Në takimin e tyre të parë gjatë gjuetisë, Enkeleu kish
pandehur se gjendej rastësisht përballë Melesokës, (Pa shih!) perëndeshës së
bukurisë apo karshi ndonjë perëndeshe tjetër ilire, nga hyjnitë e shumta të
drurëve e ujrave. Befas, zana, shtojzovalle a floçka mrekullibërëse i qenë
fanepsur aty, me shtatin e hedhur të kësaj vashe mahnitëse. O Zot! Qe prapsur i
hutuar!

Herën e dytë, qenë “hasur” në festat e pranverës, brenda në
Thationë, kur i sillen fli Dialit, asaj perëndisë gazmore ilire e trake, që e
kanë marrë dhe i falen edhe helenët, duke e quajtur Dionis... Atë ditë, u
sillnin fli edhe perëndive vëlla e motër: Belenit dhe Thanës, pra Diellit e
Hënës, si dhe shumë perëndive të tjera, për të mbrothësuar gjithë pjellorinë...
Përfytyroni një grimë harenë e ritin e stërlashtë të këtyre kremtimeve të
bujshme, me garat, shfaqjet gazmore, këngët e vallet jehonat e të cilave
treteshin, jo shumë larg qiellit ku mekeshin kumbimet kremtuese të Dionisit të
grekëve të lashtë!
Në ç’përmasa e trajta ka ngjarë e gjithë kjo përthithje e
ndërsjelltë? Kadare është më pranë të vërtetës kur thotë më tej, në veprën e
sipërpërmendur që “I gjithë ky art (ilir)...është i lidhur me qindra rrënjë të
padukshme me artin grek...” Kësodore, gjallërimi i kohëpaskohëshëm kryesisht
letrar i këtyre rrënjëve mitike mbrun më së miri një art i cili me përçapje
madhore bën çmos të përballet me imazhe a tema që ia behin gjer në ditët tona,
ngarkuar me hijeshitë befasonjëse të një magjie terri
shumëshekullor.

Tashmë, është e qartë se mitet mbijetojnë, pasurohen e
gjallojnë të përtërirë falë edhe letërsisë. Madje, sipas studiuesit krahasimtar
Pjer Brynel, miti, pikërisht ngaqë është “i veshur” me petkun e letërsisë pa po
mbijeton sot e kësaj dite. Ja përse mbase, edhe Klod Levi-Strosi thekson që “një
mit përbëhet nga tërësia e varianteve të veta”.

Kësisoj, Kuteli e rimerr
një pjesë të mirë të lëndës mitologjike ilire, duke e shndërruar, siç mund të
shprehej studiuesi frëng Pjer Albui, “brenda caqeve të kohës dhe hapësirës
letrare” për të mbrujtur me të një lëndë të re, madje herë-herë me një lirshmëri
përfytyrore gati të paskaj, që sipas Dr.S. Bashotës ka çuar në “idealizimin e
hiperbolizimin e personazheve”.
Me siguri që nuk mund të flitet për
gjithëqëndrueshmëri a universalitet të mitit. Përkundrazi, ka jetesë, mbijetesë,
brufulli mitesh të moçme, buitje mitesh të rinj, shndërrueshmëri rrëfenjash të
lashta në variante moderne, sythëzime të mundshme ngjarjesh a bisqesh mitike
nëpër rrëfenja të rishta, në trajtën e “një palimpsesti të vetëm, aty i shuar,
aty i shkruar sërish paprerë” (P.Brynel).

Gjithësesi, përfshirja,
rifarkëtimi dhe përtëritja e miteve të moçme në zejtarinë e krijimtarisë
letrare, siç ngjan bie fjala me mitet greke ngjizur më së pari tek Homeri, është
i vetmi shpëtim ndaj harresës. Në përmasa të tjera, po kjo gjë ngjet me çdo
lëndë mitologjike, shprehet Daniel-Henri Pazho në “Letërsia e përgjithshme dhe e
krahasuar” (Paris, 1994), teksa kalimi nga mitet zanafillore (kryesisht, lëndë
religjionesh e besimesh) tek letërsia, merr trajtat e një proçesi qartësues të
kapërcimit nga sakralja tek profania, duke përmendur sidomos njohjen e dy poleve
të mendimit që Mirçea Eliadë ka shtjelluar bindshëm në “Aspekte të mitit”
(1963). Zaten, këto rrëfenja mitologjike, gdhendur me sqimë e pasuruar me prurje
mirëfilli vetjake të Kutelit, tumirin sidokudo përcaktimin diturak të Brynelit
se “mitet janë gjithë çka letërsia ka shndërruar në mite”, e thënë më qartas
prej Pazhosë “gjithë çka një kulturë ka mundur e ka dashur të shndërrojë në
mit”, pasi çdo epokë ka mitet e veta të parapëlqyer, ka mitologjinë e saj
“antike” a “moderne” qoftë.

Në një intervistë te Shekulli (4 dhjetor
2000), në përgjigje të pyetjes nëse është miti ai që rilidh traditën me
modernen, Kadare shprehet me urti: “Mite ka kudo në botë. Njerëzimi nuk mund të
jetojë pa to, i krijon ato në mënyrë të pandërprerë. Është forma e miteve që
ndryshon.. Mitologjia është kudo në të folurën njerëzore. Ne jetojmë gjithnjë me
mitet, gjithnjë pa i marrë në llogari. Mitet janë mes nesh, janë në jetën tonë,
porsi ajo surpriza e mundshme e gjërave të papritura”. Këtë përcaktim
sintetizues, e dëshmojnë thellësisht e magjishëm dhe prozat kuteliane në
shqyrtim.

Për më tepër, sipas J. Vretos, disa autorë të lashtë
greko-romakë kanë përmendur një mori mitesh që qarkullonin në fiset ilire dhe që
shpjegonin në mënyrë mitologjike prejardhjen e tyre, fjala vjen, mitin mbi
Kadmin, të cilit i mëshon edhe Kuteli përmes fjalëve të personazhit të tij,
Edipit. Ky personazh, i ardhur nga Lindja e Afërt, pasi u martua me Harmoninë,
braktisi Tebën e Beotisë për gjëmat që i ndodhën me të bijat dhe u vendos në
toka të tjera ku i lindi një djalë që u quajt Iliros, prej të cilit trualli u
quajt Iliri e vendasit ilirë.
Kështu, nga Kuteli kemi këtu një rast mëse të
përkorë për të zbërthyer më imtësisht shndërrimin mijëravjeçar të mitit të moçëm
në një trajtë tërësore, përmes përthithjes e përtëritjes së tij letrare. Në këtë
mënyrë, temat e stërmoçme mitike në simbiozë me talentin finosh rrëfimtar japin
ende kumbueshëm tingullimë aktuale për të ushqyer përfytyrimin. Ja, fundja, disa
hulliza premtonjëse për një studim më të plotë rreth kësaj dukurie sa të
kahershme aq edhe moderne në letërsinë shqipe!

Somario

Ja
përse mbase, edhe Klod Levi-Strosi thekson që “një mit përbëhet nga tërësia e
varianteve të veta”.

Përkundrazi, ka jetesë, mbijetesë, brufulli mitesh
të moçme, buitje mitesh të rinj, shndërrueshmëri rrëfenjash të lashta në
variante moderne, sythëzime të mundshme ngjarjesh a bisqesh mitike nëpër
rrëfenja të rishta, në trajtën e “një palimpsesti të vetëm, aty i shuar, aty i
shkruar sërish paprerë” (P.Brynel)

Gazeta
SHEKULLI

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:08

Jam shkëputur
Jam shkëputur e kam ikur shumë herë
Nga vendi im për në vende të largët,
Për një mot, për shumë vjet, përgjithënjë...
Dhe jam kthyer rishtas e rishtas
Në çerdhen time,
Nën qiellin tonë të lehtë,
Në ajrin e tejdukshëm.

Se malli i madh më digjte
Më hiqte në plëngun tim
Te varret e gjyshërgjyshërve.
Por kësaj here - më falni,
Do ik e s’do kthehem më:
- Ku? ku?

Në vendin e heshtjes së përherèshmë-jetshme,
Ku s’ka dhimbje e ankthe,
Por gjumë harrese
dhe qetësi të katërciptë...
Fëmijë,
Mos bëni gjëmë,
Po ngazëllohi, se prehem
Pas netesh pa gjumë.
Tani pushuan të gjitha dhëmbjet
Dhe ankthet.
Jam mirë
Dhe qetë
I parafjetur
Përngaherë.

...U nginja nga të lehtët e qiellit,
Nga ajri i tejdukshëm
Dhe dua
Peshën e rëndë të dheut.
Dhe mugëtirën e heshtjes.
Qofshi shëndoshë,
Të lumtur!

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:08

Hëna e humbur

Hëna mbeti mbrëmë jashtë
Lakuriqe nëpër re-
Sot u ngrita qëmenatë,
E kërkoj, po nuk e gjej.

Kush e di, e joshi ndofta,
Një poet a këngëtar,
A e lidhi qafëmalit,
Në pusi, ndonjë kusar.

Do t'i qahem kryeplakut,
Të dërgojë kallauz.
...O, s'më duhet, se e gjeta
Kredhur brenda në havuz

Rri e mpitë, rri e mardhur-
Po s'ka gjë: un do ta nxjerr
Dhe ta hedh si top dëbore,
Që të endet nëpër qiell.

Filluar Vlore, tetor 1963.
Mbaruar Tirane, prill 1967

Titulli: Re: Mitrush Kuteli 13/9/2009, 16:09

Vajzat e autorit te madh e kane pergatitur nje liber me shenimet e te atit, te papublikuara me pare. Sot ne Shekulli ka nje artikull te mire lidhur me kete teme nga Elsa Demo. Gjenden dhe nje shkrim i tij. E gjeni si me poshte:

"Vargje mbi gurë varresh

Shpesh herë kur ndiej se qyteti më mbyt me zhurmat e gënjeshtrat e kotësirat e tija dhe me revistat me vjersha pa nojmë, pa art, pa vlerë, ngrihem e dal të shëtis vet' i vetë, nëpër këto kodrat e ëmbla të Tiranës, të veshura rishmë me robet e prenverës. Dyke ditur mirë se lipset të ndahem tani shpejt nga ky vënd, për shumë kohë - e mbase përgjithmonë, - nga qielli kaltërosh, nga mali shqiptar e nga kjo fushë e bleruar - nis edhe los vetë një lodrë foshnjërije që e pata luajtur edhe pranë liqeresh: e heth vështrimnë rreth e rotull sa të thëthijë dalngadal këtë pamje kaq të ëmbël, i mbyll pastaj sytë edhe rrah t'i përfytyroj në terrin e brendshëm, gjithë këto vise ashtu si janë e si do jenë. Kësilloj do desha t'i kem përpara sysh, të syve të kujtimit, kur do jem nër ato mërgime e largime. Po kjo lodra ime është krejt e kotë se nga kaq brithma bukurije që janë jashtë, nga kaq dritë e ngjyrë nuk ryn brenda, në syt e mbyllur, përveç se një pamje e trishtme, ngjyrë-hiri…
Po, të më falë lëçitësit në nisa të los këtë lodrë foshnjërije se unë u pata lidhur të flas këtë herë vetëm për vjersha të shkruara mbi gurë varresh.

Kthehem pra në rrugën e parë.

Në këto shëtitjet e mija jashtë Tiranës, kthehem shpesh herë në qimitire, pranë të vdekurve, dhe iu lëçit emrat, vjetet e fjalët e tyre. Këtu prehet një vashë e ré, aty një plak i shkuar, përtej një foshnjë, - që të gjithë ndën lëndinë që e yshqejnë me trupin e tyre, me jetën e tyre. Përmi 'ta ullishta e trishtme, simboli i paqës që vetëm në vëndin e gjumit mund të mbretërojë.

Dhe pranë ullishtës, vëllaj i saj i shterpët, shelgu.

Në këto shëtitje përmes qimitiresh kam shënuar në një fletë disa vargje vjershash që i gjeta të shkruara mbi gurë. Ato flasin në emrin e atyre të flenë ndënë dhé e me nostalgji për këtë jetë tokësore, kaq të hidhur e kaq të ëmbël… Nuk di në i kanë shkruar të vdekurit ose të gjallët, po di se mburimi i tyre është dhembja. Këto vargje të shkruara mbi gurë varresh i afrohen fort prodhimit folkloristik të vjershëtorëve anonimë.

Vjershat e varreve myslimanë sjellin ushëtimin e botës arabe në përmbajtje, në trajtë e në fjalor si edhe filozofia e fesë së tyre, përmbi jetë e vdekje, - të vështruara nga çipi i varrit.

Ja se ç'thotë varri i Haxhi Rexhep Vaqarit:

Erdha nga drita,

Ktheva në dritë,

Tue kaluem ç'do errsinë.

Vullneti jem ka qen

Çdo ditë

Besim të plotë mbi perëndinë.

Ai që e pat krijuar këtë vjershë ka, si duket, ndiesinë e artit poetik dhe harmoninë e rithmit. Pa fjalë se për arsye teknike kush e ka shkruar mi gur i ka ndryshuar trajtën strofës po kjo nuk i prish fare bukurinë. Mbase kjo lloj cezure - të vdekurit nuk mund të flasin, në flasin, përveç se me cezurë - e shton dhembjen. Po Haxhiu vazhdon më tej.

Le t'i dëgjojmë fjalën:

Përpara Zotit tue dhan provim

Pajtova trupin këtu te vorri,

Po pran atij shkon shpirti im.

Dhe si mbyllje:

Më quejn Haxhi Rexhep Vaqari

O vizituës që shkon përanë

Si ta këndosh kët kryshkrim

Fal-ma me zemër ti fatihanë…

Vargjet janë bukur tretur, bukur shkruar. Fjala "kryeshkrim" është fjalë e ré dhe asgjëkund nuk munt të gjejë një vend më të aftë se sa mi një gur varri.

Le të shkelëm më tej. Na presën të tjera varre. Shumica nuk kanë vjersha po vetëm emra dhe mosha. E kujt nuk i dhemb mosha prej 18 vjet e një vashe, prej 20 vjet e një trimi?

Këtu një pemë del nga mezi i varrit e trupi që brenda bëhet jashtë lule e fletë; aty ka mbirë një bar i hollë që gëzohet se dolli në dritë.

Unji e lëçitni:

Nuk ka vleftë

Për mas vdekje

As fisnikija,

As pasunija;

Atje po vetëm

Me thjeshtësina

Kush paraqitet

Te perëndija

Gëzon pa masë

Ai lumnina.

Një tjatër:

Andërr qenka dhe kjo jetë

Nuk më qeshi buz' e shkretë.

Edhe një:

Vizituës i gjallë prit e mos kalo

Se kam nja dy fjalë me t'i than: ndigjo

Edhe unë i gjallë kam qënë por si ti

Me nji çik mallë, me fis e me gjini,

Çdo send në kët botë si pare si nam

Qënka pun e kotë, të gjitha jallan.

Më shpje mendja në fjala e Eklisiastiut që tani e mijëra vjet përpara: kotësira e kotësirave të gjitha janë kotësira. Kjo është filozofija që mburon nga vargjet e vjershëtorit anonim.

Por tani për tani ne jemi të gjallë, pra të ecim se kemi edhe shumë varre për të parë e vjersha për të lëçitur.

Ja këtu një që na lutet:

O vizituës që po kalon;

Vorrin t'im mos harroni

Lutje bani sot për mue,

Nesër bajn tjerë për jue.

Edhe një tjetër:

Ju udhëtarë qi kaloni

Nji fatiha më këndoni

Të shumtë janë varret që përmbajnë të tilla vargje. Po vetëm një është që përmban një strofë prej të Naimit: Varri i Esadit, i biri i Kadri Zaimit:

Kur më shihni se jam tretur

Mos pandehni se kam vdekur,

Jam i gjallë e jam ndë jetë,

jam në dritë të vërtetë…

Më ngjitet një ngashërim nga zemra. Nuk di cili është shkaku; fjalët e këtyre vëllezërve që ndënë dhé, filli i barit kaq i njomë i kësaj parvere ose vesa e lehtë që shoshit reja udhëtare që sbriti nga Dajti. Po të mos kish ardhur vesa e loti do shkruanja më. Kësilloj ngrihem e ik. Ik e më vjen se nuk mund të lëçit kryeshkrimet e tjera të varreve. Po më shumë keq më vjen se nuk di të lëçit mishkrimet më elegante shkronja arabe të varreve të vjetër. Më kujtohet tani një tjatër qimitir: ai i Fierit. Ka qënë vjeshtë. Ishin skuqur rrapet e rrugës dhe kish filluar një shi vjeshtak. Nuk munda të hy përveç se në çipin e qimitirit, pranë një varri të naltë, varri i Sanijes, e bija e Osmanit (1913-1939).

Lëçita:

Qeshë gonxhë e sa fillova

Këtë botë me shijue, u gabova

Në të kotë,

Se kurrkush s'e ka gëzue

M'erdhi ëngjëlli më tha në vesh:

Urdhro Zonjë më tha tue qeshë

Të thjeshta, pa teknikë, janë vargjet, po sa turbullonjës! I afrohen fort rithmikës së Korbit në përkthimin e Fan Nolit, me atë turbullonjësen e tij, kurrë më. Në mbarim përsëritet lutja tipike e varrevet:

Kur të bini këndej nga vorri

Ndaluni pak e më kujtoni

Nga një fatiha më këndoni.

Po, motrë e panjohur, për fjalët e bukura që mban ky varri i yt, ku u tret të rit e tu, një udhëtar i brengosur, fort, si ky që shkruan këto radhë, në një ditë vjeshte, iu lut Perëndisë t'ënt e Perëndisë së tij, që është një e një e i pandarë përveç se në mëndjen t'onë , iu lut për prehjen e shpirtit t'ënt, përgjithmonë në qetësi e dritë…

Erdha nga drita

…………

Ktheva në dritë

Tue kaluem çdo errsinë."

Prill, 1943

Tiranë

» Mitrush Kuteli (1907 - 1967)