Arshi Pipa

KOSOVES


Vllazen shqiptare, Kosova s asht e jona.
Kush me e permende guzon ai ban trathti!
O kob qi s do t'harrohet kurr tevona!
Kosova e ngrate dergjet e vdes n'robni.

Prej bastardhesh trathtue qi i zhgulen zemren
e n'pre ua hodhen klyshve qi Moskova
Per gjak ndersen, me parzem shkele nen themren
mizore sllave po jep shpirt Kosova.

Deri kur, vllezen, do ta ndiejme na veten
fajtore pse vendin ku SHqipnija leu (1)
guxojme ta duem, tue pasun frige fatshkreten
Kosoven tone ta quejme gjymtyre atdheu?

O toke e bukur ku fjala burrneshe
ilire ushton qysh me mjegull gojdhane!
gjoks i Shqipnis, ku e ndryme si luaneshe
nder hekura gjemon zemra Dardane.

A mundet ajo, vall, me u-zhgulun dejsh
pa ba kufome llogoren e krahnorin?
Lumnin tande, Kosove, at'here ta rrfejsh
kur gjak i lire t'vadise hullin e plorit.

Sot tjeterkush ta gzon frytin e punes,
mbi token tande, kosovar, je skllav!
Qi t'la mbi vetulla kamxhiku sllav!

Qofte e mallkueme fara qi aty hidhet
me djerse e njomun pleqsh, me lote kerthijsh!
Buken e turpit e t'poshtnimit t'idhet,
o vend martyr, der kur ta kaperdijsh?

Qenka pra faj me lype te drejten tande?
Doren per lmoshe duhet me i shtri kusarit?
O gjuhe, ti bamu rrfe e tmerrin trande!
Do t'vije, do vije nji dite ora e shqiptarit!

Mbas nesh tjere kane me ardhe. S fiket Shqipnija
pse disa qinda nesh rrzohen nen plumbin.
Se per cdeo dhjete prej nesh qi amshon lirija
dhjete mije do t'lindin e dhjete mije do t'humbin!

Do t'humbin shqim ata qi sot na shtypen!
Kulshedra e re me lakminat e vjetra
at'here do t'shembet kur ta shofim shqypen
prej majesh tu'e sulmue me sqeq e kthetra.

Andej na priret shpirti i forte me hove
t'dalldisuna ngadhnjimi, ushton jehona:
O vllezen, nalt ju ballin! prej Kosove
Der n'Cameri Shqipnija asht e jona.





NISJE


Lamsh na perlane --cka mundem me rrembye
prej teshash vrik --e na stivuen si thase
nder kamjona, me shqelma tue na rrase;
prangat nder duer, per s'mbrapshti, ashtu mberthye

sa mishi u-nxi mbas pake e u-fry me plase;
mandej per kame e gjoks litarin nye
tri heresh na e pershuen, tue u-derkrye
ma keq mbi ke u-angue a desh t'u flase.

E mbasi kryen, rrethuen nenkolonelin
qi gjithe at kohe kish ndenjun tue soditun
fetyrat tona t'ajtuna, t'gerdheshna

nen klithmat e paza... Ishin djersitun
e fshiheshin me nge. E mbante belin
njeni tue qeshe me llanet e perveshna.





ELEGJIJA VELLAZNORE


Ma thonte zemra e ngrata
se jeta t'kishte lane,
edhepse miqt e shoket
nuk dojshin me ma thane.
Der sa mbi krye mandata
kur se pritsha me ra (1),
dhe mora vesh cka n'anderr
prej kohe m'ishte gja.

E pau epileptiku (2)
qi s njifte mue as tye.
Po kapercejshim lumin
kur befas ura u-thye...
Un rashe... m'u-turr vertikut...
humba! uluroi nji za...
Ti u-hodhe, m'kape, m'qite...
por vete nuk dole ma!

Ti vuejtje, ti rreziqe
durove simbas stines,
nga ishulli i Ventottenes (3)
nder telat e Prishtines (4).
E pse perbuze vdiqe
terrorin bolshevik,
gjithmone anmik i shtypjes,
e bir i atdheut, besnik.

Sot qi nga dita e mortit
ka rrjedhe ma se nji mot
tue ta nderue kujtimin,
o vlla, nuk derdhi lot.
Pse per vdekjen e t'fortit
i forte duhet me u-bame.
As permendi fajtoret:
nuk kam ma cka me u name.

Kur ndolta nga mizori
po pergatitet ura,
per mue ket ehre, e kanga
e mbrame asht kjo qi thura,
me gjakun tand deshmori
vulosi sot nji be:
perbuzi komunizmin
e truhemper atdhe.




SHENIME (shenimet jane te autorit)

Kjo elegji u shkruejt ne Nanduer 1948, pak para se te nxirresha ne gjyq per heren e dyte. --Ky gjyq u ba ne prokurori te Durresit me dyer te mylluna dhe zgjati gjithsejt 15 minuta. Vendimi i gjyqit u-dha mbrende ne burgun e Durresit.

1) Im vella, Muzafer Pipa, avokat, qe arrestue ne Shtatuer 1946, dhe mbasi u-torturue der ne vdekje, u-nxuer dhe u-vra me nji batere automatiku ne Degen e Sigurimit te Shkodres, kinse kishte dashte t'ikte. Vrasjen e tij, te cilin ma kishin mbajte te mshehte, e mora vesh vetem gjate procesit te dyte ne Prokurorin e Durresit.

2) Andrren e pau nji i burgosun, kosovari Azir Sula, ne kohen e vrasjes.

3) 4) Im vella pat qene burgose nga auktoritetet fashiste italjane n'ishullin Ventottene, afer Gaeta-s, me 1940, dhe ma vone internue ne kampin nazist te Prishtines, me 1944.

Dita, te falenderoj per poezite e Arshi Pipes qe ke sjelle ne forum..
Me pelqejne te gjitha poezite e tij .
Ja dhe nja dy poezi qe mua me pelqejne shum..

LAMTUMIRE

Mos loto, qi n'kujtese
Te ruej pa turbullue
Kqyrjen tande plot shprese
Magdalene pikellue!

Mos qaj fisnike, zija
kur vetn nuk e shaplle.
Ashtu nga dashunija
Ti vdiqe pa u ngjalle.

E zymte dita e motit
Nuk dij a kem me u pa
N'se jo, ti lutju Zotit
Sa mire na jemi nda


TINGELLIM I KEPUTUR

Sonte kujtimi n'arratit e tija
Tue u vjedhun prej t'errtave llogore
Ndeshi ne anderr ate qe e thirrun prore
Duket vec rralle per trishtimet e mija.

Ishte si te qe stina e pare rinore
kur ja stoliste ballin pafajnia
E m'thonte:"Cka se vdiqa shpejt?
Lumnija nuk qe per mue
E lashe nje permendore!

Jo krejt u-bora ku m'u sos menxyra
Si fryme une endem (a se ndien) rreth teje
Ti prij aty ku te urdheron detyra,
te mproj nga cdo rrezik permes beteje
I qeshen syte i ndriti hir fytyra...
O moter, vorri yt asht mbrenda meje!

NDIJE AMTARE

Kur gjendeshe tek e arta vera jote
Me vjen ndermend, o nane
T'ulesha prane kur mershe me qendisun
Ti zgjidhsha nga shamija bishtalecat
me duert e vocrra lehte me ti lemue.

Por sot ma e bukur ti je,o e mira ti per mue
Sot kur t'argjendta fijet e rrallume
kane tjeter pah mbi kryet e dashun tandin
Ku rrudhat kane spikate
Te balli i zbehte, nder faqet e gropueme.

Nje shenjtneshe e bjerrun n'adhurate
Hyjnore e dlirun fajesh
E lame n'ujnat prore
Prej syve t'irun nga lotimi i gjate,
nuk ka nje tjeter pamje.

E shpesh kur shpirti kalon n'andrrime
Vjen e me rrin ti prane
Me kqyre mallshem e fshan dicka tue belbezue
me buze qe dridhen
Per mue ti lutesh Ambe!

Fjalet e urates rrjedhin brenda meje
por dhimbshem tek kujtesa,
kur vehem e mendoj,
Se gurra e lotit
kam qene e jam per tye.

E sa ke mbyte
te zemra e gjane idhnime
Zymtine e varferise, fymjet anmike
Vorret qi mbesin gjalle
pritjet plot shprese, e t'ikunat premtime.

Athere nje dridhje e ngrohte
Miradije dashunore
ma merr zemren e mbushur plot prej teje
nje mall i humbun
qysh me fene e hershme

Gjini me at qe i ndriti Prometheut
robnin e gjate kreshnike
E sot ma ndrite mue nje shkendije e zbehte
E asaj flake jetike
Naten e shpelles per lumni t'atdheut.

E n'i sherbeva atij tue e lane ashtu mbas dore
zyren birnore qe detyre e kisha
Vec ma per ty m'asht rritun dashunija
e shkrime bashke te tjetra
ku gjindet e perfshime

E i fale asaj
Frymen e bute njerezore
dhimsunin e nje nane
Afshin e zemres se saj
nder futa te nxime.

E kur mendoj atdheun ti m'del perpara
Ashtu kuptoj si shpirti derdhet tek njerezimi
E siper tij gufon m'nje treve eprore
Ku nane e atdhe e tjeter mase njerezore
Vec shtigje jane me gjete
Prajen e mbrame n'dashuni hyjonre

Mister,pikerisht nga "Libri i burgut" jane shkeputur dhe poezite se bashku me shenimet per to.

Legjenda e Drenices

Uluron murrani i cmendun
Fshan si bishe me zhgjeten n'bri
Davaritet mjegulla e dendun
Mbi katundin shkrumb e hi

E mbi buzen e nje rremuje
Duket tash nje kulle menjane
Nje djalosh permas dritares
Rrin mendueshem e nuk bzan

Asht per rruge ne arme shtrengue
bomba dore me gjerdane
"Loke s'mundem me mungue
Lamtumire kam ardh me t'thane"

Qan e ama e duert i mbeten
Tu'i perdredh n'idhnime fshan:
"Dy qi pata shkuen e mbeten...
Bir o bir ku do me m'lane?"

Mbushe si ke ti pesembedhetat
Kush at gja s'ta ven ty barre
Nane do shkoj me u ba me cetat
Gjakun vllazneve me u a marre!

Kane me t'vra si tu vllezen
si tet ate i pushkatue
ku na len ah mu fatzezen
tande moter fatshkretue?

Lene nane, ma keq me mbylle
ktu me e gjet si berr e presin
Shqe vec jane, me hyll pa hyll
Qymen kan nderru jo vesin.

Lene t'shkoje, e mbare ju dhashte
Kthefte me nder, por n'qofte o vlla....
perendija mos e dhashte
Gjakun vete kam per ta la.

Fishkullon murrani rrmores
me frullize tue uturi
hyn nder hekrat e dritores
nalt tek kulla shkrumb e hi.

Shenim: Ne Drenice te Kosoves nje krahine me popullsi thjeshte shqiptare mes Mitrovices dhe Pejes, plasi me 1945 kryengritja kunder ushtrise jugosllave, e shkaktume nga mizorite e serbo-malazezve kunder shqiptareve vendas. Kryengritja mori perpjestime te medha me rebelimin e njesive shqiptare t'ushtris jugosllave. Ajo u shuejt me ne fund, por mizorija e pashembullt e tregueme ne ket rast prej ushtrise jugosllave nuk do te shuhet ne kujtesen e shqiptareve.

Shenimi eshte i autorit

Kanga martyre
Arshi Pipa
nga “Libri i Burgut”

Prej qelave nder pranga
ku presim pushkatimin,
o bij t’atdheut ku t’jeni
ju lame na trashigimin.
Prej nesh ju merrni zemer:
s’na trembet syni ne,
s’na dhimben t’rit as jeta
kur vdesim per atdhe.

Luftuem per idealet
e thjeshta kombetare.
Na rame, por mbasi mbollem
virtytin e nje fare
qe jep nder ju filiza
me gjak e bame plle.
Shqiponja e perterime
me vdekjen tone ka le.

Shenim: Gjate vjetit 1947 te burgosunit e Durresit punuen ne ndertimin e rruges afer bregdetit, quejtun sot <<Dalip Tabaku>>. Jo fort rruges gjindej asokohe lyceu, para te cilit te burgosunit punuen disa dite. Nder ta kishte shume studente te lyceut. Te burgosunit kenduen disa here, kur kalojshin rrugeve te qytetit, kange kombtare. Auktoritet e burgut nderhyne me force tue perdore kercnime, medje ndeshkime, per me ndalue kanget kombtare. Njena syresh, ajo qi kendohej me shpesh, ishte kanga e Gramenos me <<refrain-in>>:

“Se mjaft ne roberi,
e mjera Shqiperi!
O djem, rrembeni pushket!
Ja vdekje ja liri!”

Te shkolla
Arshi Pipa
nga “Libri i Burgut”

Te shkolla qi dikur
pat qene e jona
na prune me bartun gure,
me shty vagona

Por lejshin shoket klaset,
vijshin na shifshin,
na kqyrshin zemerplaset,
e nuk na njifshin!

Pse ata qi ne na ndan
me mure e tela,
<<’T’u rrini larg! –u thane—
Jane kriminela!>>

Por kur filluem nga kanget
tona kombtare,
qi bashke kenduem qe n’banget
nder abetare,

ju pame, o shoke, si u-mrrolet,
si u-ngasheryet,
dhe thirrjes sone i folet
tue hovun kryet

Kendojshim na, nji roje
dhambet kerciste:
<<Ende villni per goje
kangat fashiste?

Ju, qena reaksjonare!
ju, kriminela!
Ju duhet me ju vare
neper cengela!>>

E ju qi kto i ndigjojshit
pa mundu me bza,
kah qielli syt i cojshit:
Deri kur ma?

Por mos u-deshperoni
per ne, ju, shoke.
Se hekri i ktij vargoni,
qi keq na rroke,

Kur len te mishi danga
ka lane stigmate.
Cka sot na shifni pranga
neser asht shpate.

Arshi Pipa

Hyrje
Ka lindur në Shkodër më 1920. Pasi kreu mësimet e mesme në liceun e vendlindjes, ai studioi për filozofi në Universitetin e Firences (Itali). Prej vitit 1941-1946 dha mësim në shkolla të mesme të Tiranës e Durrësit. Në prill të vitit 1946 u burgos nga regjimi komunist për idetë e tij patriotike e demokratike. Për dhjetë vjet (1946-1956) ai vuajti në burgjet dhe kampet e shfarrosjes (Durrës, Vloçisht, Korçë, Tiranë, Burrel etj.), ku shkroi librin me poezi "Libri i Burgut", që është vepra poetike më e mirë e poetit. Pasi del nga burgu, arratiset më 1958 dhe vendoset përfundimisht në SH.B.A. Gjatë kësaj periudhe, pas peripecish e vuajtjesh, arriti të japë leksione në universitetet më të dëgjuara të Sh.B.A. (Kolumbi, Kaliforni, Minesota etj.).
Shkrimet e tij të boruara në shqip, anglisht, frëngjisht dhe italisht ndahen në: 1) poezi, 2) estetikë e filozofi dhe 3) kritikë letrare. Në poezi janë vëllimet shqip: "Lundërtarë", "Libri i Burgut", "Rusha" dhe "Meridiana", me përjashtim të vëllimit të parë, të gjitha veprat e tjera janë botuar jashtë dhe për këtë njihen ende pak nga lexuesi shqiptar. Përsa u përket studimeve dhe kritikës, përmendim vetëm disa nga ato që kanë të bëjnë me letërsinë shqipe: "Tipologjia dhe periodizmi i letërsisë shqiptare, "Fan Noli si një nga figurat komëtare dhe ndërkombëtare shqiptare", "Humanistët italo-shqiptarë", "Bisedë përmbi Kadarenë", "Fenomeni Kadare" etj.



Kanali
I
Nga Korça bumbullon. Currila shiu
Rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje.
Pështillen, struken gjindja ndër mbuloje:
nji lamsh ku qelben recka e mish njeriu.

Mbramje, Dikush përbri qet gjak për goje.
Këndon lehtas matanë nji fmi arixhiu.
Ky grindet për pakë uj qi shoku i piu;
ai shan se i vodhën bukën. Hyn nji roje.

Shkopinj e shkelma. Britma. Fryn bilbili.
Pushim. E dergjet lodhja, pran secili,
e flen kush mundet për at natë me fjetë.

Si lazaret rënkon e fshan baraka.
Nesër të gjithë i pret kanali, brraka,
veç atyre qi i pret nji vorr i shkretë.

------------------------------------------------------ Koment
Në këtë sonet mjedisi i përgjithshëm i barakës ku banojnë të burgosurit. Detajet e zgjedhura nga poeti na ndihmojnë për të pasur një tablo të qartë e të gjallë të këtij kampi të shfarosjes. "Ndër baraka, shkruan poeti, rrojshin së bashku ordinerë dhe politikë. Vjedhjet ishin të shpeshta, të bame prej ordinerëve, të cilët nxiteshin nga rojet që të vidhshin politikanët. Po t'ankoheshe, ndëshkimin e kishe ti dhe jo vjedhësi, mjaftonte që ky të mohonte fajin. Mentaliteti i rojeve ishte ky: Politikanët janë përfaqësues të klasës kapitaliste-borgjeze, kurse ordinerët janë "proletarë". Puna kishte mbërrit deri n'at pikë sa njeriu të flente me trastën e bukës nën kokë".


IX
Ditën asht vallja, natën sarabanda
Se rraskapitesh ditën, natën flen?
Nuk thom për morrin, qi për trup e gjen
(u msuem me të) si miza dheu ndër banda.

E zgjohesh trembshëm… Ndien a vesh t'rren?
Këlthitje, t'çjerruna, rënkime t'randa…
Torturohen tash shokët te komanda,
e radha jote nesër ka me qenë.

E ç'nuk na bajshin! Na rrihnin me tel;
lakuriq, e mandej n'ujna handraku
na zhyteshin, trupin plagë n'currila gjaku.

E na lidhnin me fill prej telefoni
Për shtylla aty pranë krahanuer e bel
Që t'na pështynte nesrjet divizioni.

------------------------------------------------------ Koment
Natën rojat torturonin me ndihmën e disa të burgosurve, të cilët morën emrin "brigata e zezë". Të burgosurit merreshin nga shtrati dhe dërgoheshin në komandë (ose në një vend tjetër mbas telave, por edhe brenda telave) dhe aty torturoheshin mizorisht. Mbas torturës shpesh vinte veçimi. Disa herë veçimin e bënin për të dhënë shembull brenda kampit.

XIII
N'infermierin e kampit, nji kasolle
Anash rrethue me hasër, nalt me kashtë,
dergjen ndër qelbësina pesë a gjashtë;
njiqind, dyqind i ka gjithmonë okolle.

Pushim ankojnë. Por vjen rreshteri i vrazhdë
Dhe krisin hujt e çizmet n'ato golla
Jetë s'përçundun ngelun veç gëzholle
E shpesh me shkelma i qet nga shtrati, jashtë.

E vdesin fatkëqijt aty te praku
Vdesin e hendeqeve ndër baraka gjaku,
vdesin nën shtrat ku mshehen për me vdekë.
Vdesin tue pritun bukën, ndër gjiriza
Tue ba nevojën, vdesin posi miza,
dhe si coftina i kallin ndër hendekë.

------------------------------------------------------ Koment
Për të kuptuar mirë ferrin e kësaj infermierie, vlen të lexohet shënimi i vetë poetit: "Infermieria e kampit ishte tepër e pakët për me përballue nevojat. Ndonjëherë, ndër rasa më të randa, dhe mbi insistimin e mjekëve, disa të burgosun u dërguan nga infermieria në spitalin e Korçës. Unë qeshë njeni prej tyre, "Rreshteri i vrazhdë" asht rreshteri Hito i burgut te Durrësit, më famëkeqi ndër të tjerët. Një tjetër nga ata që kryen tortura me zell të madh asht polici Skënder Xh, i burgut të Korçës. Kam dëshmue vetë torturën që ky i ka ba një të riut korçar bash në infermierin e kampit.

XXIV
Ajo na mbajti gjallë. Si luleferrë
Nga rrota e qerres shkelun rrafsh me tokën,
por qi nuk shtrohet për me vdekë e kokën
nesërjet diellit plot uzdajë i pjerrë,

ashtun nën rrotën, që për ne që mokën
me shpirt ndër dhambë duruem na kët skëterrë,
lirin e andrruem te nata e bame sterrë,
e zemrat tona për atë flamur rrokën.

Se nuk dyshuem na kur qi shpejt a vonë
Nga tiranija e randë atdheu do t'shkundesh,
dhe si nji perlë e nxjerrun thellë prej fundesh

ma e bukur do t'shkëlqente besa jonë.
Vuej por qëndro! Marr zemër te burrnija!
E vdis tue brohoritun: Rroftë Shqipnija!

------------------------------------------------------ Koment
Ideali i pamposhtur i lirisë këtë herë, ashtu siç ka ndodhur mijëra herë në histori, bën edhe këtë radhë mrekullinë e triumfit të jetës mbi vdekjen, të së vërtetës mbi gënjeshtrën, të dritës mbi terrin. Është pikërisht për këtë, që ky sonet i fundit, dallon kaq shumq nga gjithë të tjerët.

Nemesis (mallkim)
I
Ndër gropa burgjesh shkrye për gur e baltë,
mbërthye qelash ndër pranga,
nga gjoksi i shtypun sungullon mâ e naltë
kur del prej s'thelli kanga.
Na shajnë e na poshtnojnë, na plasin gjamën:
anmiq t'adheut! Tradhtarë!
pse duem Shqipnin e plotë, pse urrejmë na namën
e huej, pse jem, shqiptarë.
E ata qi e shitën tue ja lidhun qerit
t'anmikut për trofe,
ata qi flamurin, heu, i'Iskanderit
e zhyen me tjetër fè,
ata qi deri dje mbajshin kapistra,
teneqexhinj, shollarë,
gjysmakë, t'falimentuem, e sot ministra:
ata janë atdhetarë!
Na zhgulin thonjt me danë, ndër plagët krypë
na këllasin, na e shtyjnë
n'gërmaz me grushta, e uj kur bâjmë me lypë
qeshin e na pështyjnë.
Na lagin dimnit qelat, elektrikun
na e venë ndër veshë e n'gojë
e ndër trupa… E qeshin tue fikun
cigaret n'sy për lojë.
Na vene jelekun sa me u thye kërbishtnash,
na lanë me ditë e netë
varun për shpatullash mbi maje gishtash,
pa ngrënë, pa pi, pa fjetë.
Mandej po ngelëm prapseprap na gjallë
me shkelma na mbarojnë,
na hjedhin prej dritores, e veç rrallë
me nji plumb na nderojnë.
Pa gur, pa shenj, ndër gropa plehu hjedhun
si coftina na kallin,
ku grat e foshnjet tona s'vinë me rrjedhun
lotët që zbusin mallin.
Po e fortë asht zemra jonë, ma e fortë, o vllazën,
se tortura qi e sosë.
E zjarrmi i anmikut veç mâ keq na ndezën
urrejtjen qi rroposë.
Heu e tmerrshme ajo ditë tri herë fatore
kur shokët qi nuk ranë,
me shpirtin dalldisur për fitore,
do t'thrrasin gjakun tonë.
Dridhnju tiranë mbi frona e ju xhelatë
qi vegla u bâh' ni qorre.
E zezë asht nata, por s'ashtë veç një natë.
Dielli i liris, ti shporre!
E n'se lypet durim e besë qi s'vdaret.
aq sa më dhambë me bre
hekurin që kryqzon dyert e dritaret,
qoftë ajo ligjë për né.
Nga gropa burgjesh me njeni-tjetrin rrokë
me besën e dëshmorit,
nga shpirti i bamë thëngjill qyshkur, o shokë,
pa shfrim mbrenda kraharorit,
ushton kanga e kushtrimit. Then çelikun,
shpartallon ledh e strehë,
dhe si shqiponja e flamurit vërtikun
ndër qiellna t'lira zhgrehë.
Përpëlitet Shqipnija nën mizoren
thundër si krymb n'handrak.
Heu, deri kur ma do puthim dorën
qi syt na i plasi gjak?
Kushtrim, o male, o fusha! Qitni bén
ksaj zgjedhe fund me i dhanë!
Ta zhbijmë krajtën qi na e bani atdhen
veç burg e kasaphanë.

------------------------------------------------------ Koment
Poema është shkruar në burg prej vitit 1946-1948. Është një nga krijimet më të fuqishme të autorit në poezi. Ajo përbëhet nga katër pjesë dhe është një stigmatizim i politikës antikombëtare dhe i egërsisë së diktaturës. Poeti del nga muret e burgut dhe lëshon një mallëkim në emër të popullit shqiptar kundër atyre që, siç thotë, e kthyen atdheun "veç burg e kasaphanë".




Elegjia Vllazërore
Ma thonte zemra e ngrata
se jeta t'kishte lanë,
edhe pse miqt e shokët
nuk dojshin me ma thanë.
Der sa mbi krye mandata,
kur s'e pritsha më ra,
dhe mora vesh çka në andërr
prej kohe m'ishte gja.

E pau epileptiku
qi s'njifte mue as ty.
Po kapërcejshim lumin
kur befas ura u thye…
Un rashë… m'u turr vërtiku…
humba! Uluroi një za…
Ti u hodhe, m'kape, m'qite…
por vetë nuk dole ma!

Ti vuajte, ti rreziqe
durove simbas stinës
nga ishulli i Ventottenes
ndër telat e Prishtinës.
E pse përbuze vdiqe
terrorin bolshevik,
gjithmonë armik i shtypjes
e bir i atdheut besnik.

Sot qi nga dita e mortit
Ka rrjedhë ma se nji mot,
tue ta nderue kujtimin,
o vlla, nuk derdhi lot.

Pse për vdekjen e t'fortit
i fortë duhet me u bamë.
As i përmendi fajtorët:
nuk kam ma çka me i namë.
Kur ndofta nga mizori
Po përgatitet ura

për mue kët herë e kanga
e mbramë âsht kjo qi thurra,
me gjakun tand dëshmori
vulosi sot nji bè:
përbuzi komunizmin
e truhem për atdhè.

------------------------------------------------------ Koment
Shënim i poetit:
Kjo elegji u shkruajt në Nanduer 1948, pak para se të nxirresha në gjyq për herën e dytë. Ky gjyq u ba në Prokurori të Durrësit me dyer të mbylluna dhe zgjati gjithsej 15 minuta. Vendimi i gjyqit u dha brenda në burgun e Durrësit. Im vëlla Myzafer Pipa, avokat, qe arrestue në shtatuer 1946 dhe mbasi u torturue deri në vdekje, u nxuerr dhe u vra me nji batare automatiku në Degën e Sigurimit të Shkodrës, kinse kishte dashtë t'ikte. Vrasjen e tij, të cilën ma kishin mbajtë mshehtë, e mora vesh vetëm gjatë proçesit të dytë në Prokurorinë e Durrësit.
Andrrën e pau nji i burgosun, kosovari Azis Sula, në kohën e vrasjes. Im vëlla pat qenë burgosë nga autoritetet fashiste italiane n'ishullin Ventottene afër Gaetas, më 1940 dhe më vonë internue në kampin nazist të Prishtinës më 1944

Disidenti Arshi Pipa rehabiliton Ministrinë e Kulturës

Nga Dhurata Hamzai

Për herë të parë për Arshi Pipën tubohet një simpozium i madh në Tiranë. Qendra e Studimeve Albanologjike ka organizuar dje paradite në Sallën e Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, konferencën “Arshi Pipa në letrat shqipe”. Prezantimi i temës së konferencës u bë nga drejtori i QSA-së, Ardian Marashi, i cili edhe ka pasur një nga referencat kryesore. Me organizimin e këtij aktiviteti dhe referencën e tij, Marashi ka dëshmuar se është i nevojshëm orientimi i elitës së sotme ndaj etërve të mohuar dhe të injoruar të dijes, estetikës, filozofisë dhe refleksioneve për ç’përfaqësonte në letrat shqipe Arshi Pipa. Shpalosja e titujve të veprave të tij, dje në simpozium, tregoi pikërisht atë që një nga kontribuesit në botimin e veprave të Pipës, Myftar Gjana, na e thotë për gazetën: “Arshi Pipa i njohur në botën akademike përtej kufijve duhet të fitojë dimension real tashmë këtij kahu, drejt atdheut”.


Mikja e Pipës, Patricia Nugee, rrëfen


Veë familjarëve, miqve dhe motrave të Arshi Pipës, ishte e pranishme në këtë tubim edhe mikja e tij Patricia Nugee, e cila rrëfen kohën kur e njohu Arshi Pipën gjatë punës së tij për BBC-në. Ajo tha se Pipa në atë kohë merrej me studime orientale dhe amerikane. “Unë i thashë a do që të tregoj disa libra për Skënderbeun, kujton Nudge, dhe ai ishte shumë entuziast për t’i parë dhe studiuar ato. Me tej Patricia Nudge kujton se i ka dërguar Pipës disa libra. “Unë qëndrova disa kohë me motrën e tij Feimem, tha ajo, dhe u njohëm më tepër. Ai studionte me pasion ëdo gjë që i përkiste historisë dhe origjinës shqiptare. Për mua ai ishte albanologu më i mirë në kohën e tij. Megjithëse jetonte larg Shqipërisë, ai të habiste me njohurinë e gjerë që kishte ai për vendin, mënyrën si udhëhiqej dhe zhvillohej vendi i tij fatkeq. Unë dëgjova shumë nga ai për vendin tuaj dhe kuptova se atij i mungonte shumë vendi i tij. Ai kaloi dhjetë vjet në burg dhe tani kishte një jetë të re në SHBA. Dhe unë vonë e kam kuptuar atë se si e ka përballuar burgun, kur më ndodhi vetë një incident. Megjithë vuajtjet që kaloi Arshi Pipa, ishte shumë i sjellshëm dhe i përzemërt me mua dhe në bisedat me të unë kuptova se sa shumë e deshte ai Shqipërinë. Mendoj se kam pasur fatin më të madh që të njihesha me Arshi Pipën”, tha më në fund zonja Patricia Nudge.


Ardian Marashi: “Drita” e mbuloi Pipën me “vellon e territ”


Studiuesi Ardian Marashi ka referuar esenë “Pipa në gjuhë të huaj dhe në përkthim”, ku ndër të tjera thotë se: “Ju do të thoni nëse ka një datë përkujtimore që bëmë një konferencë të tillë për Arshi Pipën. Unë do të thosha: Jo! Datë përkujtimore mund të quhet pikërisht kjo e sotmja, sepse Arshi Pipa sot për herë të parë hyn në atë sallë prej nga “Drita” e mbuloi me “vellon e territ”. Kjo që bëjmë sot, nuk është as datë përkujtimore as rehabilitim i Pipës. Arshi Pipës i mjafton vepra e vet për t’u rehabilituar. Por aktiviteti për Pipën rehabiliton institucionin e Ministrisë së Kulturës, që e ka lënë në hije këtë personalitet.”. Më tej Marashi ka theksuar edhe faktin që vepra e Pipës nuk njihet ende nga lexuesi. Njihet, tha ai, por njihet keq. Sipas tij për Pipën njihej vetëm maja e ajsbergut të poezisë së tij. Marashi komentoi ndër të tjera se Pipa u foli shqiptarëve pa dorashka kur zbriti nga burgu, ua shpërfilli atë lloj socializmi që po ngrihej, atë lloj shkolle ku askush në Shqipëri nuk ia njihte së paku diplomat e universiteve të famshme ku kishte studiuar, askush nuk e dinte se ai kishte aq shumë krijimtari për universitetet tona, që ishte studiuesi më i madh. Ai përmendi se për shqiptarët e doktrinuar, Arshi Pipa vazhdoi të ishte renegati, i deklasuari, diversanti, etj. Marashi kujtoi ndër të tjera se Arshi Pipën askush ende nuk e njihte si gjuhëtar, kur një politikë e egër denigruese gjuhësore bëhej në Shqipërinë socialiste. Ndër të tjera ai theksoi se “Pak kush e njihte në mënyrë të shtrembër si autorin e “Kronikës mbi gur”, dhe askush si përkthyesin e parë të këtij romani në gjuhën angleze. Askush nuk e njihte si kritik letrar si historian i letërsisë dhe duke qenë se askush nuk ia dinte monografinë studimore, studimet mbi foklorin, e askush nuk e njihte Arshi Pipën si veprimtar të ëështjes kombëtare. Studiuesit shqiptarë ishin të bindur se nuk kishin nxjerrë asnjë dissident shqiptar në letërsi ndërkohë që Arshi Pipa kishte shkruar “Stalinizmi shqiptar” në të famshmen “Columbia Press”.


Pipa: Arti nuk duhet të aventurohet me “udha të tjera”


Më tej me fjalën e saj Floresha Dado, akademike: “Arshi Pipa, filozofia e jetës dhe e artit letrar” ka theksuar se Arshi Pipa vinte në kundërshtim me politikat dhe filozofinë e kohës ku jetonte, pasi filozofia e tij ishte e ngjashme me atë të Bergsonit, dhe këtë gjë ai e shfaqte hapur. Ndër të tjera Dado theksoi se pikëpamjet filozofike të A.Pipës reflektohen në konceptin mbi thelbin e artit, dhe të letërsisë në veçanti. Sipas tij, artisti i vërtetë e jeton jetën vetëm nëpër prizmin e artit, vetëm te kërkimi i misterit të bukurisë, si e vetmja jetë që duhet të ketë artisti. “Ky koncept e çon Pipën në vlerësimin e artit si një mision, që nuk duhet të aventurohet me “udha të tjera”, tha Dado. Sipas saj në bashkëpërkim me filozofinë mbi artin e antikitetit, Pipa vlerëson të njëjtësuar misionin hyjnor dhe misionin njerëzor të artit, “arti e morali janë e njajta pemë, rranjët e së cilës janë rranjët morale e gjethet e lulet janë shprehjet artistike”, thotë Pipa. “Arti asht subjektiv por jo subjektiv abstrakt, asht projekcion i vetvetes në gjithësi, asht anasjelltas përqendrim i gjithësisë në vetvete”. Duke pranuar artin si një mënyrë njohunije (vetë Filozofia është njohje…) Pipa intuitivisht shkon në bindjen se motivi i lëvizjes historike të artit është spiritualiteti, është një nënvetëdije që fiton qartësi dhe shpjegim gjatë shfaqjes së veprës”.


Myftar Gjana: “Kadare-Pipa: historia e një polemike”


Myftar Gjana, poet, publicist në referencën “Kadare-Pipa: historia e një polemike” zbardh misterin dhe sqaron edhe thelbin e kësaj polemike duke theksuar se: “Arshi Pipa ishte marrë vetë me përkthimin e romanit “Kronikë në gur” të Ismail Kadaresë për ta promovuar në Amerikë, meqenëse ishte i vetmi shkrimtar i realizmit socialist që vlente të botohej dhe pranohej në Perëndim. Pasi hyri në marrëveshje me shtëpinë botuese “Serpentt’s Tail”, ra dakord që ta shoqëronte përkthimin e tij me një parathënie, për t’i sqaruar lexuesit perëndimor se çfarë është në të vërtetë vepra e Ismail Kadaresë dhe si ka mundësi që një vepër e tillë shkruhej me atë lloj lirie, brenda një regjimi totalitar siç ishte ai në Shqipëri. Botuesi i kësaj vepre, duke shkelur kontratën që kishte me Arshi Pipën, e boton duke ndërhyrë në tekst, siç pasqyrohet edhe në këtë letër (që është letra e fundit që ata këmbejnë bashkë. Nuk ka komunikuar më me të) dhe nuk i boton parathënien e përgatitur nga Arshi Pipa, e cila është botuar më vonë te revista “Telos”, një revistë kritike amerikane, ndër më të njohurat që dilte në Kaliforni”.


Arshi Pipa dhe disiplina akademike e studimeve kulturore


Pedagog në Universitetin e Elbasanit, Hektor Çiftja ka pohuar ndër të tjera se Arshi Pipa ishte një profesor i disa universiteteve prestigjoze amerikane, ku për studimet dhe kërkimet shkencore i mori shpërblimet që kanë qenë vetëm ato akademike, siç ishin titulli Profesor Emeritus, i dhënë nga universiteti i Minesotas, si edhe vendin e punës në universitet. “Sot, ne e dimë mirë se sa nuk është e lehtë të meritosh një vend të tillë në ShBA. Studimet e tij kanë kaluar nëpër “filtra” shkencorë të një natyre krejtësisht tjetër me “filtrat” ideologjikë, me të cilët i shohim gjërat ne shqiptarët edhe sot e kësaj dite në shekullin e 21-të”, tha Ëiftja. Më tej ai shtoi se sot jemi ne që kemi nevojë për Pipën: “Sepse u themi albanologëve të huaj që gjatë një gjysëm shekulli shqiptarët nuk nxorën vetëm diktatorë, por edhe studiues letërsie, që ishin dinjitozë në mjediset kërkimore-shkencore në Amerikë dhe Europën Perëndimore dhe së dyti: duke përdorur studimet e Pipës, studentët shqiptarë në gjithë universitetet në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e gjithandej, si edhe mësuesit e gjimnazeve anembanë, nuk janë të detyruar ta bëjnë studimin e 500 vjetëve letërsi duke ju referuar vetëm kritikëve të realizmit socialist, qoftë të Shqipërisë apo të Kosovës, po kanë në dorë edhe një burim shkencor i cili të paktën është me natyrë alternative”


Pipa “i palexuar”..!


Shumë çështje kanë dalë në dritë dje në konferencë që duan një hapësirë shumë më të gjerë trajtimi në vijim: Në referencën : “Antistalinizmi koherent i Arshi Pipës”, Pipa u cilësua në konferencë nga poeti dhe publiçisti Çelo Hoxha si një nga pikat referuese të letërsisë shqipe. Sipas tij, Arshi Pipa gjatë të gjithë krijimtarisë së tij letrare ka shfaqur përherë refleksione të kundërta me zhvillimet në Shqipëri. Agron Tufa, shkrimtar, studiues në esenë “Ngushëllimi me Muzat” pasi ka analizuar gjatë aspektin e besimit të krijuesit tek Muzat dhe pikëpjekjet me to, ka theksuar se: “Metodologjia jonë e studimeve letrare, herë inekzistente, herë e gjymtë, nuk ka dashur të përballet me këtë poetikë, aq të pjekur e mjeshtërore, por edhe në rastet kur ka tentuar, ka dëshmuar një paaftësi dhe vulgaritet shokues. Madje ke përshtypjen se ato pak shënime për Pipën, janë shkruar thjesht për nevojë ekzotike dhe se askush nuk ka lexuar një varg”. Behar Gjoka, shkrimtar, studiues” ka pohuar se ne referencën e tij se Arshi Pipa është themelvënës i kritikës letrare shqipe dhe Gjoka ka krijuar dje të tjera hapësira vështrimi mbi veprën e Pipës. Baviola Shatro, studiuese, ka përshkruar ëështjen “Lindja e poezisë: transfigurimi i ëndrrës në vetëdije për kohën”. Brikena Smajli, studiuese ka trajtuar kushtëzimin “Për një Histori të Letërsisë Shqipe: metodika bazë e studimit”, konceptuar më parë si model të Arshi Pipës. Odeta Zhegu, studiuese ka trajtuar veprën “Mes Gjergj Elez Alisë dhe Zhuljetës”, e të tjera referenca kanë vijuar në dy seanca referencën.


Pak nga rrëfimi i së motrës...


Motra e tij rrëfen se kohën ku Arshi Pipa ishte i burgosur për dhjetë vjet në akuzën e pavërtetë për pjesëmarrje ose “Grupin e Deputetëve”, ose me atë “Socialdemokrat”, vuan dënimin në burgjet e Durrësit, Tiranës, Vloçishtit, Gjirokastrës, Burrelit. Duke jetuar me vdekjen afër, ai u bë më i fortë, pati kurajo për të mbijetuar dhe punoi intensivisht. Sipas saj të parat vepra të plota, Arshi Pipa i shkroi në vitet e burgut. Një ndër to është libri i burgut dorëshkrimi fillestar i të cilit, është një dokument unikal kundra regjimit për kushtet si është shkruar. Ajo kujton ëastet kur i pa ato në qindra fletë cigareje ku me një shkrim të padukshëm Pipa kishte shkruar “Librin e Burgut”, “Libri i dashunis dhe i fatit”, poemën “Rusha” dhe “Lirika të zgjedhura” (përkthime”. Pipa ua dha motrave me teshat e palara që t’i niste në shtëpi librat. “Libri i burgut” u botua për herë të parë në Itali që në vitin 1958. Veprat e tij jashtë, në lirinë e plotë të Amerikës dhe të botës së mendimit të lirë janë një listë e gjatë, për të radhur këtu duhen përkthyer tashmë. Motra rrëfen se kur e kanë pyetur Arshi Pipën se cila është vepra më e parë që do donte të përkthehej shqip, ai ka thënë për “Trilogia Albanica”, e botuar në Mynih ndërmjet viteve ‘75-‘78, e redaktuar nga dy personalitete të albanologjisë bashkëkohore si Peter Bartl dhe Georg Stadtmuller. Thuhet se vëllimi i parë është një studim për vargun popullor shqiptar, i dyti për Jeronim De Radën që Pipa e vlerëson si një poet të nivelit evropian, pavarësisht kufizimit të gjuhës në të cilën shkroi. Vëllimi i tretë është një studim i plotë për letërsinë shqipe mbi metodat moderne të analizës letrare të shpallur si metoda po aq dekadente sa letërsia e ndaluar për 45 vjet në Shqipëri. Trilogjia është në anglisht. Lind pyetja: A e di Akademia e Shkencave që ekziston kjo vepër? Pse as përçapja më e vogël nuk është bërë nga kjo akademi drejt njohjes së veprës së Arshi Pipës.


Kush ishte Arshi Pipa


Arshi Pipa u lind në Shkodër, në një familje intelektuale të këtij qyteti. Ai u diplomua për filozofi në Universitetin e Firences, në vitin 1942. Pipa dha mësim në Amerikë në Kolegjin e Arkansasit si profesor i filozofisë dhe më vonë si profesor në Universitetin e Minesotës, ku ligjëroi letërsinë italiane. Së bashku me publicistin Martin Camaj ishin disidentë, të cilët punuan në mërgim dhe dhanë një kontribut të madh intelektual në fushën e gjuhësisë, letërsisë, filozofisë, sociologjisë si dhe publicistikës. Arshi Pipa, pasi vuajti 10 vjet në burgjet e Shqipërisë, pas lirimit u arratis në Amerikë, ku dhe ndërroi jetë në 20 korrik të 1997. I burgosur në akuzën e pavërtetë për pjesëmarrje me grupet reaksionare të regjimit, Arshi Pipa vuan 10 vjet dënim në burgjet e Durrësit, Tiranës, Vloçishtit, Gjirokastrës, Burrelit. Të parat vepra të plota Arshi Pipa i shkroi në këtë hark kohor. Një ndër ta është “Libri i burgut” dorëshkrimi fillestar i të cilit, është një dokument unikal kundra regjimit për kushtet si është shkruar”. Ai ka Ka realizuar një sërë veprash letrare, ndër to “Lundërtarët”, “Libri i Burgut”, “Rusha dhe Meridiana”, “Letërsia shqiptare, perspektiva sociale”, “Letërsia shqiptare bashkëkohore”, etj. Ka kryer edhe shumë studime si: “Tipologjia dhe periodizimi i letërsisë shqiptare”, “Bisedë me Kadarenë”, “Dy libra për gjuhën dhe folklorin”, “Trilogia Albanica”, e botuar në Mynih ndërmjet viteve ‘75-‘78, etj, etj.


Tema