Dalan Luzaj

Mbi jeten e Dalan Luzaj nuk kam informacione (pervec faktit se ka qene i denuar politik gjate periudhes enveriste) dhe do isha shume mirenjohese nq se ndonjeri nga ju (vizitoret e kesaj faqeje) i/e cili/a ka njohuri apo materiale mbi te, te shkruante dicka mbi jeten dhe krijimtarine e D. Luzaj, ne pergjithesi.

Fjala

Ne qafen e holle te fjales
nje zilke e ngjyrosur troket;
fryn ere neper vite,
zilken as shpata se pret.


Shpella

Asnje rreze djelli nuk le te hyje brenda;
bragtisur ne shpella: myshk lageshti;
ne barkun e erret bluan njolla te renda,
komite, pirate, vrau ne tradheti.

Vjega erresiren pjell e rrit,
buzeplasur a e pa goje,veten fsheh;
kur tinez hyn e hap hone ne shpirt,
Tomorri ne prag, ti s'e sheh.

*Marre nga libri me poezi - Pa rruge.


Pantallonat e Iternimit

Pantallonat e mia
te mbytura ne andre,
i lante Burbi,
pa mundur t'ua hiqte dot vuajtejn.

Pantallonat e mia si dite te shngjyrosura,
varur tek dere e kooperatives,
ne gozhden e dryshkur te internimit.

Era se largu m'i perkund ne kujtese
fytyre e pashlyer e mjerimit.


Nje Dite me Diell

Kjo eshte per ty qe mbete larg;

ne mund ta sjellesh pak nder mend
nje shpirt i ri qe digjej flake,
nje gur qe ende s'ka zene vend.

Me vjen e shkuara nder kujtime,
ekran i mjergullt, me pake nate;
nje dite me diell ish jeta ime
kur ty te njoha.
Cast i arte.


Grate e Poeteve

O grate te bardha, patet fat,
se me vullkanin ju jetoni,
kur niset llava lume i arte,
perbrenda saj dhe ju ndriconi.

Poeti eshte dhe s'eshte i juaj,
kur ngjall nje lule a shkrep stuhine,
kur perballe nates rri sy zgjuar.
Nje shpirt qe digjet per njerine.


Nje Nene

Sa lot kish derdhur ne vetmi,
sa "ah"! tek zoti pat derguar,
kete vec shpirti i saj e di
dhe zoti lart n'e paste degjuar.

Gjithshka qe prekte behej lot
dhe loti ndriste syte e tretur;
ah, mrekullite qe kish kjo bote,
kaq mizorisht ia pati fshehur.

Gjithe zine e mbledhur neper jete
a thua vdekja do t'ia trese?
E luti vdekjen "eja shpejt"-
dhe vdekja s'mund te mos e merrte.


Drita

Drite quhej nena ime,
E mjera drite nuk pa kurre,
helmin qe la pas s'e ka as gjarperi nen gure.

Lodhje. Plage. Trishtim.
Te njohu emrin qe le pas,
te njohu brenga e shpirtit tim.
me ligje vdekja qan mbi ty;
tani je larg, moj e shkrete,
mbi ballin tend hedh hijen nje selvi.
Nene e braktisur... Pese femije...
Dheu s'te tret,
nga dheu me ben drite.


Syte

Gjithcka vjeterohet,
qofte nje mrekulli e rralle.
Vetem syte jane te rinj.

Shikome dhe nje here
ne pac meshire te mbetem i gjalle.

Dalan Luzaj u lind në Vlorë. Babai Isufi qe një nga krerët e organizatës së Ballit Kombëtar Shqiptar. Pas ardhjes së Enver Hoxhës në pushtet Isuf Luzaj u largua nga Shqipëria dhe në vend të tij familja u ndoq dhe u persekutua.
Dalani publikoi poezi për herë të parë në revistën Nëntori në moshën 18-vjeçare. Shtatë vjet më vonë ai dhe gjithë familja e tij u internuan dhe qëndruan për 22 vjet të izoluar. Në 1990 emigroi në Itali dhe tani jeton në Çikago.

“Jeta më gjeti vetëm” u publikua në 1995; “Diejt të largët” në 1996 dhe “Pa rrugë” në 2002. Një vëllim i ri pritet të dalë në verën e 2003.




Vitrinë


Xhepa të ftohtë,
Xhepa të shpuar,
Era e mëngjesit i flladit,
Era e mbrëmjes u hedh pikëllim.

Digjet shtrati nga avujt e nxehtë,
Ndësra buka
Shkëlqen
Në vitrinë.





I qasem lules


I qasem lules.

Kur e mbaj në duar
është e gjitha e imja.

E mund t’i jap hije atje ku ka dritë,
E mund t’i jap dritë atje ku ka hije.

Duke belbëzuar fjalë prej fëmije.




Emigranti


Kur hyn në orbitën e vrulli dhe shpresës
Njeh forcën shtytëse që kurrë s’ndalon,
Sado që t’i qepet maratonës së jetës,
Ngelet në pjesën që gabon.





Plagë


Erdhi keta e më gjeti vetëm,
Jashtë rrugëve, të heshtur, syhapur,
I prita goditjet me pamje të qetë,
Me buzagazin e dhimbjes së zgjatur.

Erdhi jeta e më gjeti vetëm,
Të dal prej vetmisë s’kam se si.
Nuk më rinon as i gjithë kontinenti,
Plagët, kur vërenjten, më therin në gji.





Ku t’i vendos simbolet


Ku ta vendos simbolin e Nderit dhe të
Drejtësisë?
Ku ta vendos simbolin e Pritjes dhe të
Dhimbjes?
Ku ta vendos simbolin e Dashurisë`?

Piedestalet e kohëve moderne.
Bëhen copë e thërrime.
Po i vendos
Mbi varr të nënës sime.





Puthje e nxehtë


Puthuni lehtë
Gjithsesi jo rëndë,
Pas buzëve janë dhëmbët,
Herë si sharra
Herë thika të mprehta.
Puthuni lehtë
Siç puthen presidentët plot jetë.

Bymehen shtetet
Derdhet gjaku i nxhehtë.





Do vij të trokas


Si flutur
Në mbrëmje
Do të vijë shpirti im,

Ç’ngjyrë do të ketë
Nuk e di.

Kudo që të jeni
Do vij të trokas.
Me brengën që erdha, ika
Dhe s’munda t’ju flas.





Më fal poezi


U nisa drejt teje në agimin e jetës,
Si fëmijë i larë e i ndërruar.
Ecja shpresat ushqeja: një ditë do të mbërrija tek ti.
Cikloni i tmerrshëm ma mjegulloj rrugën.
Më fal, poezi.





Ku presim


Me sytë e ndritshëm,
Mësoja si ngrihej një
Balon,

Lojra fëmije,
Lojra njerëzore as nis as mbaron
Maska dritë-hije.
Të mjerët
Presim të vërtetën.
Në rrugët ku s’kalon.




!!!!


Në kufijtë e pamundësisë
Mbijetuam;
Diellit të lirisë
S’u barazuam





Lërja baltës


Toka eshtrën e ha ngadalë,
As pluhur
As hi
Vetëm tokë.
Mbi dhe eshtra bluhet me fjalë;
Të lutem,
Lërja baltës pjesën më të fort.





Pa rrugë


Mes rrugësh
Rrugë nga të katër anët
Rrugë me fund,
Rrugë pa fund,
Ti mes rrugësh mbete pa rrugë.

Me prit

Me prit ne shtegun ku rri ndarja,
kur dallandyshet nderrojne fole;
ne s'ardsha une, te vjen fjala,
si fund
apo si nisje e re.

Brenda teje

Bisedo me qindvjecaret:
As ere
As varre
As eshter.

Brenda gjakut tend gurgullojne
Ata
Dhe te tjeret...

Ylberi i moshes

Pranveres, dashurise sate i rriteshin
qindra lule.
Qelqit shpresat pikonin ngazellim.
Brenda rritej krenaria ylber.
Kush pritet te vije?
Te shumtit, s'kthejne,
Te gjallet i shplau shiu i perbuzjes.
Zbret shkallet e vetmise bukuria
Pershendet dimrin e saj.
Ylberet vyshkur nen kembe;
Thirr lotet e qaj.

Sa me larg

Perse ankohesh shpirt i cfilitur?
U perplasem kush e di sa here
Bashke me dhembjen shpresen patem rritur;
Neper hone diell a drite do te bjere?

Virtytin e verbon shkelqimi rreme
Bote e krisur mallin nuk ja ka.
Turme e shthurur nderit me s'kthen.
Sa me larg, shpirt, nga ata.

Atdhemohonjesi

Qetsi e shpirtit e ka lene
Nje hije e zeze
S'ju nda nga pas
Nje force
nen vehte e ka vene
Pa trashegimtar, pa jete, pa gaz.

Gjakut Shqiptar

Sa shpata ngriu gjaku tend
Shperblim
Nen shpate u derdh pa emer
Nisjes
Ngele grua pa mend

Ky gjak
S'kthehej me ne zemer.

U derth mbi det
Mbiu larg

Shkelqimi i rralle
Te befason
Per peseqind vjen ne trup te
botes

Rreh zemr'e tij
Ne gjuhen tone.

Sonte

M'u dashka sonte vere e vjeter
Magjia s'di ku me perplas,
O shpirt me dhimbjen gjer ne eshter
Trazime, brenga te leme pas.

U pame me ditet nga kafazi,
Serishmi heshtjes te kthejme?
Boshllekut vere te vjeter zbrazi,
C'ka humbem kurre me s'e gjejme.

C'te ngeli, pije miku im,
Mos gezim-dhimbja prap na rren?
Mohimi vjen pa ngushellim
Te merr te plas e te mberthen.

Riberje

Kreshta e brenges ne sy.
Ajzbergu rendon thellesive gjer ne gjak,
Cdo gjetje venitet pa ty
Per skllavin
Liria s'eshte pak.

Vdekjen pas kraheve...krenojme
Labirintheve te saj hyjme e dalim pa shkak,
Me sigurine e njeqind vjeteve jetojme,
Cuditemi
Si jetuam kaq pak.

Flakim mendimet pa vlere,
Rrjedhes, ribehemi ortek bore
Nje cast, brenda nesh hyn pa u ndjere
Brenga
Si mike e vjeter per dore.

Ditë të mirë, paç Mëmëdhe!

Ditë të mirë paç Mëmëdhe!
Gjaku yt kënd më kënd shpërndarë.
Sa më larg aq më pranë na ke
Gjithësesi të urojmë për mbarë!
Natën e mirë, paç Mëmëdhe!
Si u errën bijtë e vuajtur, bijtë e tu aty?
Për shpërblim jepu dy pashë dhè,
Për gjithë ç’vuajtën, ndizu një qiri!

Velat e bardha
Velat e bardha mbi liqen,
Si luleshqerrat e livadhit të vendit tim.
Tej horizonti i fsheh
Për të çelur buzë…
Çhikagos në Perëndim
Karaburun e Sazan ka përballë!
Përgjaket dielli supeve shkëmbore.
Syri pikon bëhet mall.
Malli rritet e bëhet Vlorë.

Motra

Motra ka krah’e të vjen.
Motra pas nënës bëhet nënë.
Motra ka zemër e të ndjen.
Motra brenda shpirtit të gjen!

Vëllezërit

Vëllezërit larg, në mes humnerë.
Pa asnje urë, asnjë sinjal.
Urrejtja shfryne mbi ta paprerë.
Në mes, për ndarje rri një mal.
T’u ca një venë, rrodhi një gjak.
Pakësoi gjaku tek ai.
Vëllai gjakun pyet nga larg,
Nga cila zemër rrodhe ti?

Në Vlorë

Në Vlorë!-tha Ismaili, I pari vet çau në këmbë.
Shtizë bëri krahun, flakë u bë në erë.
Qasi gurët e themelit, gurët më të rëndë.
Në gjunjë ra Isa, sy e zemër prerë.
Rilindi Shqiperia. Brofi Mëmëdheu.
Mëhallat e Atdheut Kosovë e Camëri.
Sheshit të Flamurit sosi Skënderbeu.
Athdheun Ismail, ta besova ty!
Kanina djep, varr dhe lavdi.
Të gjallë e të vdekur bashkë çdo Nëntor.
Shtiza bën lart, qiellit kuq e zi.
Feston Shqipëria, kuq e zi nëVlorë.

Ora
Vitet dhe ora,
Harresa, gjethe vjeshte pa vlerë.
Nga brenda nxjerrim te dera.
Mohimin që njëherësh kemi lerë.

Atje
Hutuar turma veten ndanë.
Përrallat veshëve, Duartë bosh.
Për Krisht Nastradinin kanë.
I mjeri, ujë të jep me shoshë.

Fshatarët
Bujkrobërit e mesjetës, Fshatarë.
Zgjedha u plagoste qafën çdo vit.
Të urtë fshatra, si ishuj mes detit shpërndarë.
Mallkimi i Zotit i shkonte çdo ditë.
Gomari dhe veglat e varrit.
I vetmi trashëgim.
Mbrëmjeve bymeheshin pranë hi-zjarrit.
Mesnatës binin në mallkim.
Fshatarin e njihte i pari rreziku.
Për bukën, fjala tutej.
Rëndë e turpëronte vetëm miku.
Bosh sofra, hapur dhé të futej.
Të munduarit, të harruarit, mbetur shkretë.
Të përbuzurit, të varfërit fshatarë.
Kolona vertebrore u qëndronte drejtë.
Fytyrën dielli dhe nderi ua kish larë.

Vjeshta
Njihet vjeshta nga larg.
E dobët e verdhë, pa gjak.
Shtojnë lumenjtë në vjeshtë.
Pylli fillikat hesht.
Zbardhen gjethet tona për borë.
Qetas afron me kosë në dorë.

ALI PASHA

Hëna nxinte, Pasha ndante.
Gjithë trishtimin me Alinë.
Pas tradhtia vehten hante.
Vranë Pashanë, jo historinë.
Ra Janinës terr e nxinë,
Mjekër e thinjur larg udhëton.
Trupi ngeli pa Alinë.
Koka digjet, por s'perëndon.
Ngriti ngjoli dallgë e shkume,
Vec qytetin s'mund t'a zgjojë.
Erdhën nga larg, e vunë në gjumë.
Gjaku tij, dorë e huaj.
Shqipëri qindra vjet,
Ngjoli namin s'e përpiu,
Në cdo gjak që shqipen flet.
Gjallë ka qenë e është Aliu.
Ngjolit thellë në Janinë.
Ra e s'mbyti pabesinë.
Zbriti mal i Trebeshinës.
Për të lënë në fron Alinë.
Tepelena këmbë mali,
Qanë dhe sot me lotë të nxehtë.
Ali Pashë o Ali djali.
Prerë Vjosa shkon në det.
Dolli dielli nga Dhembeli.
Ere e ftohtë, ra e fshiu.
Ali Pasha gjallë ngeli.
Jo mor jo s’vdes kurre Aliu!

Përtej
Një kontinent mban nën këmbë.
Këtej, një continent mbaj mbi shpinë.
Kur fjalët bëhen plagë, plaga dhemb,
Më tepër dhëmbin me pabesinë.
Bashkoje mbrëmjen me vetminë.
Brenda saj si mbrin papritur?
Ball për ballë dy zemra rrinë.
Në mes një lumë me ujë të kripur.

Dimër
Hëna dimëron mbi borë,
Tkurren druret nga malli për pranverë.
Yjet ujin ngrijnë në oborr.
Brenda meje ti mbetur djerrë.
E akullte klithma mbrinë në timpan,
Thyer mesnata pa ty.
Një shtizë hëne më rri pranë,
Malli djeg për qiri.
Mosha ftohu dhe shtratin.
Letra jote dogji ka vjet,
Me shpresën e lodhur pyes fatin,
Më duhet pa ty më kjo jetë?
Ngadalë ngrica po më fton,
Më e ftohtë vetmia sesa ti.
Rënduar çapi po më fton,
Atje, ku rrihet për ty.

Rrënjët
I shkurtër,
I gjatë,
Rrënjët në pjatë.

Me ditë e netë pres

Më rren mesnata e pabesë.
Besnike mike aq e rrallë.
Në paça jetë një shekull pres.
Ndaj nisma shpresën të bëj gjallë.
A thua ndihemi me mend?
Apo më ndien kur më ke pranë?
Thellë shpirtit është një vend,
Kur zemra zemrën ngrohtë e mban.
Ngatërroj me kohë ç’kaloi,
I marrë marrosa dikë tjetër.
Të mori malli e të çoi,
Mbi blunë e detit aq të vjetër.
Me ditë e netë pres mbi shkëmb.
Pulebërdha tej në klithmën blu.
Mbi krah malli aq i rëndë.
Pa krah veç klithma sos këtu.

Po vjen
Po vjen tha syri
Brofi zemra për të dalë,
Malli djeg si qiriri.
S’mësoi malli asnjë fjalë.
E madhërishme bëre ballë.
Për rreth shpërtheu kaq shkëlqim.
Ky vezullim nga ç’diell ka dalë?
Nga sytë e saj gjithë ky burim?
U qesh pak, sytë më tepër.
E rrok…me zemrën që ta njohë.
U shkund mbi ne gjithë qielli vjetër.
Brenda saj, asgjë më s’shoh.

Atë natë
Atë natë mike u marrose.
Edhe hëna u dogj me ne.
Duke tretur mbeti hark kose.
Hyr e dil, mbi ulli, mbi ne.
Atje nga zjarri ende s’ka mbir’bar.
Ullinjtë mpleksur bërë rrjetë.
Hënë e qielltë mbushur është me re.
Për t’u zbrazur në të dy na prêt.

Fjala
Si s’erdhe pas fjales me krah?
Malli me heshtjen baret.
Atje ku rrënjë fjala s’ka.

Preu flokët gjimnazistja

Kur preu floket një degë e fshehu.
Sa mbi vetull aq mbi sy.
Qyeteti sytë mbi ta i shkrehu.
Sa zemra fshehur rrinë aty.
Kur preu flokët u zhveshën pyjet.
Skaj globi çeli një rrafshnaltë,
Sa lart, mbi hënë një grusht me yje.
I ndrine asaj mbi ball të artë.
Kur preu flokët ndriti qielli,
Shkëlqen ajo dhe në mesnatë.
Dy shtiza në mes nisi nga qielli.
Ylber do thurrte për dhuratë.

E vërtetë
E shkrehe armën, pa zë?
Brinjë më brinjë u cel tuneli.
A kishta arma plumba më?
Që lulëkuqja sërish të celë.
Mos u anko zemër e plagosur,
Sa plumba fsheh e ngroh në gjak,
Marri e njerëzve s’ka të sosur,
Mblidh gjakun që t’u derdh pa shkak.
E ftohtë pa gjak dora juaj,
Kurrë s’heq gisht një zemër e nxehtë,
Horizonti nis të shuaj.
Një krah pulëbardhe që u bë det.

Kur më vështron
Kur më vështron, më ngroh me sy.
Sa shpesh një sy të rri nën flokë.
Kur shpirti dallgën përsërit,
Kërkon ti zemrat t’i bësh tok.
As qiell as tokë s’vështroj për rreth.
Prej bore kurmi përvëlon.
Nga dega një qershi e zgjedh.
Tjetra pranë aq kuqëlon.

Dy zemra
Do të fluturoj, the, drejt meje.
Mbi det, lum, me krah si zog.
Shpinës vitet do t’mi ndjeje,
Si ortek do binin në tokë.
Casti I rralle sa do zgjasi?
Ç’të zbres të ndihesh më lirë.
Të nxjerr zemrën jashtë që t’ju flasi?
Se ndoshta gjuha s’flet aq mirë?
Kudo e bardhë, kudo e ngrohtë.
Qerpiku i njomur, për c’na prêt?
Nje mall dy zemra bërë tok,
Mbi ne një pulëbardhë kërkon det!

Ja nje perkushtim filozofik qe poeti i njohur Gjeke Marinaj i ben poetit Dalan Luzaj:


NDERI PER POETIN
(D.Luzajt )

Nderi per poetin
Eshte si frymemarrja,

Pa te cilin njeriu
Me pare nxihet ne fytyre
E pastaj vdes.

Dalan Luzi lindi ne qytetin e Vlores me 3 gusht 1944.ne vitin 1963 mbaroi shkollen pedagogjike"Jani Minga",dhe punoi pe pak vite mesues ne fshatrat e Tepelenes.Ne janar te 1969 edhe mbi te ra shpata e "luftes se klasave.u internua familiarisht ne fshat.Ne gusht te 1990 emigroi ne fillim ne Itali e me vone ne U.S.A.Sot jeton ne Cikago se bashku me gruan Burbuqen dhe kate femijte.
Kjo eshte nje biografi e shkurter qe une e shkeputa nga libri i tij i pare"Jeta me gjeti vetem"
Une Dalanin e njoh personalisht.Kemi jetuar ne te njejtin fshat, Qishebardhe per disa vjet,ku une isha mesuese e femijve te tij te mrekullueshem,ndersa ai ishte nje i deklasuar qe jetonte ne hije,pse?,sepse ishte i biri i te ndriturit Isuf Luzit.
Kishin nje shtepi te vogel e te bardhe qe e shoqja,Buqja e mbante si nje kopesht te bukur.Me te jetonte edhe e ema e tij Zonja Drita.Nje dite une dhe nje mesuese tjeter,Fatbardha Deromemaj,po dilnim neper familjet e nxenesve per te biseduar direkt me prinderit.Dhe kalojme edhe tek shtepia e Dalanit.Neqoftese ne shtepite e tjera ne futeshim brenda dhe mund te pinim edhe ndonje kafe,ju e dini mikpritjen e arte te shqiptarit,aty po nguronim sepse po te futeshim ishim te sigurta qe do te na therrisnin ne burone e partise se fshatit,aq me teper qe Fatbardha ishte disi e deklasuar dhe une nga burri vranari kishim probleme ne biografi.Zonja Drita e ema e Dalanit na thote me nje buzeqeshje-Po ejani brenda e pini nje kafe se nuk do tua hedh helmin e reaksionarit.
Me bukur se kaq nuk mund te thuhej.

Kur bie shi ne fshatin tim
Kur erret dita ne dreke,mbi Karaburun,Sazan e Protonove,shfaqen disa re te holla si deve shkretije,ngarkuar me lesh te krehur,duke shetitur mbi Pashaliman.
Llogoraja ,Shashica dhe Kanina mbulohen nga nje mjegull e dendur pertace,si merzi pleqerie.

Nga Shashica zbresin tatepjete re te zeza qe mbulojne diellin dhe menjehere ze te bjere nje shi i dendur,si me inat e meri,sikur jane shkeputur rrenjet e qiellit.
Cuditet bujku,qe shiu ne vend qe te bjere mbi fusha dhe ara te mbjella,hapur dheu goje-goje,i etur si udhetari i shkretetise,ai bie mbi liman e prape Sazanit,qe i ngjan nje vigani te kerrusur,denuar nga Dodona te qendroje gjysme brenda-gjysme siper detit.
Pas pak castesh sqarohet qielli,del triumfator dielli qe pershendet jeten.Menjehere zogj,mellenja,xhikomale e dallendyshe dalin nga cerdhet,duke kenduar nje simfoni qe i ngjan nje lutjeje ne nje tempull Feje.
Nga nxehtesia vesa fillon te teret nga lulet,te cilat largojne merzine,bashke dhe merzine e plakut qe del per shetitje.
Tani dita eshte me e bukur.Mbi portokalle,limona,pjeshke dhe qershi fluturojne fluturat me ngjyra te papershkrueshme,me te bukura se ato te Ticianit,qe pikturoi lleret e femrave si gjalp dybeku mbi pjata farfuri te kuqe,me buzeqeshje ironie dhe provokacioni,si gazi i vashave te fshatit tim,qe ecin duke folur e qeshur,duke u hedhur si sorkadhe.
Vene ne gezdare per te mbledhur manushaqe dhe tallen me veshtrimet e djemve qe u bien ne qafe.Dhe aq te bukura jane,sa ta bejne borxh t'i urresh dhe t'i veshtrosh me meri.
Ky eshte tjeter lloj shiu me mjegull ne sy e stuhi ne zemer qe eshte e pamundur t'i gjesh emer,vecse dashuri

Martesa

Nga Dalan Luzaj



Martesa, ky akt i shenjtë në jetën e çdo njeriu i ardhur nga brezat dhe i përcjellë më tej, ngelet i tillë në çdo vend, në çdo kohë e rrethanë që të realizohet.
Bashkon dy njerëz, shpesh dhe të pa njohur, krijon një familje të re dhe realizon vazhdmin e jetës në tokë me të gjitha të mirat e të këqiat që do sjellë koha apo fati i çdo çifti.

Pasi mbaruam darkën, gjithësecili u rehatua në dhomën e ndenjes, në shtëpinë e babait në Çikago.

Kur babai u largua nga Atdheu si pjesë e humbur e luftës, nëna ime ishte shtazënë me mua.

Na priti në Itali dhe tani u bëmë bashkë pas 50 vjetësh.

Kishim folur më parë për gjërat më të rëndësishme nga jeta jonë, pak dhe nga e tij.

- Ditë më parë, ju më treguat, - foli babai - për martesat e vëllezërve dhe të motrës tuaj, sonte tregomë rreth martesës tuaj. Jeta e familjes sonë është një dramë me kulme ku shpesh ngjarjet merrnin formën e ireales dhe kalonin jashtë normave për t`u pranuar si të vërteta nga ata që s`patën fatin e klasës sonë.

Autori i gjithë kësaj drame të hidhur ishte babai, paçka që ai i qendroi besnik deri në fund idealit të tij dhe Atdheut. E gjithë sakrifica e tij, u quajt tradhëti dhe ne duhej të paguanim për këtë, ndaj nuk doja të flisja më për të kaluarën e hidhur tonën. Sa herë që ne tregonim episode nga jeta, ai rrudhej, kridhej në stuhinë e fatit aq sa dukej se i shtohej një brengë ose i shkurtohej pjesë nga jeta e tij, por gjithësesi tepër i vemendshëm.

- Fol mor bir, - vazhdoi babai, - po presim të gjithë. Unë jam i sigurt se as fëmijët tuaj s`dinë rreth martesës së prindërve të tyre. S`ju kam parë asnjë fotografi martese ose nusërie.
- Me gruan time u njoha herët, ajo ishte nxënëse në shkollën 11 vjeçare Halim Xhelo të Vlorës, bënte vitin e dytë të shkollës së mesme. Një vit më vonë ne shpallëm fejesën.

Unë isha mësonjës në fshatrat e Tepelenës. Familja jonë banonte pranë shkollës Tregëtare në Ujin e Ftohtë, atje ku ju dikur keni qenë mësonjës. Komunizmi kishte dhënë shenjat e një sëmundje të pa shërueshme dhe në moshën e rënies filloi tërbimin. Në plan të parë, ishin klasa e përmbysur, paralel ai hante dhe bijtë e tij. Gjithësesi ne ishim poligon qitjeje ose çangë për të dëgjuar të tjerët. Lufta e klasave ishte fundi i ferrit komunist. Njerzit humbën ndienjat më njerëzore, frika dhe tmerri shpërbënë një popull të tërë, duke futur urrejtjen e armiqve në çdo familje për ta sunduar. Ata krijuan njeriun e ri që shpalosi karakterin brenda dhe jashtë Atdheut.

Kemi folur për internimin nga Uji i Ftohtë në Sherishtë. Sherishta është kapitulli më i hidhur në familjen tonë. Drama filloi më 1944, por goditjet i bëheshin klasës sonë njëra pas tjetrës dhe gjithmonë më të forta, mundësisht deri në zhdukjen fizike. Këtu, në këtë periudhë, lindi arsyeja e martesës time që do të shtjelloj me tej.

Ndodhesha ushtar në Gjeroven të Beratit në N.B.U. Këto ndërmarrje bujqësore ushtarake u krijuan enkas për djemtë e familjeve të të deklasuarve. Punonim me normë të lartë dhe cilësi. Kur ushtarët nuk e realizonin normën e punës, kapterri i ushtrisë i rrinte në kokë me fener në dorë edhe natën, derisa të realizohej norma.
Në ushtri, kisha 20 muaj pa shkuar me leje në shtëpi, megjithëse në familjen tonë kishin ndodhur plot ngjarje dhe vdekje që e justifikonin lejen.
Familjen e së fejuarës, edhe pse kishte kaluar 5 vjet internimin në Savër të Lushnjes, kur iu arratis i ati, fejesa me mua u bë shkak për dëbim nga Vlora, në fermën e Llakatundit, sektori Lubonjë, në mes të pyllit, në kasollet që dimëronin dhentë e fermës. Tre femra në mes të pyllit. Duhet thënë se aty ishin dhe rreth 6-7 familje të tjera.
Pasi kishim mbërritur në Sherishtë, tre femra, dy të sëmura, u ishte komunikuar se, s'kanë të drejtë të lëvizin jashtë fshatit. Në qoftëse kapen do dënohen! Më thoshnin më parë, një miku ynë çam, mik i mirë i ditëve të vështira, një mesnatë vjeshte, u kishte ardhur pas mesnate dhe u kishte sjellë një dhi rracë për qumësht. Dy vëllezërit e mëdhej, vazhdonin dënimin në burgjet komuniste.

Këto gjëra i mësova herë pas here paralel me kohën, gjente shtegun ndonjë letër ose njeri që sillte të rejat nga internimi duke i trajtuar gjërat si krejt normale, pa asnjë mllef ose shenjë fytyre se, e keqja s`kishte fund. Isha mësuar nga larg se, ne na mobilizuan ushtar nga Tepelena ku punonim si mësonjës dhe jeta e fshatit kishte dy skena, ajo e fshatarëve të zakonshëm dhe tmerri ishin ata që ishin sjellë të internuar. Më kishin ngelur edhe 4 muaj që të mbaronte shërbimi ushtarak dhe lloj-lloj mundimesh më trazonin çdo ditë që afrohej fundi i ushtrisë.

Ishte një ditë shtatori e vitit 1969 kur unë ndodhesha ushtar në Gjeroven dhe postieri më sjell një letër që ma dërgonte nëna tek shkruante saktë të vërtetën. I dashur djalë!
Nëna të do shumë, si gjithë nënat, por ka një ndryshim, se unë ju kam rritur me kazëm e lopatë dhe lakrat s`iu ndanë asnjë herë sofrës sonë, pa e ngopur barkun me bukë.
Kam rënë në një hon të thellë, sa shpesh s`bindem në është e vërtetë apo ëndërr. Zonja, ëshë shumë e sëmurë (zonja, gjyshja jonë) ka dy ditë që ka prerë ushqimin. Leonora (motra e madhe) ka filluar t`i shtohet epilepsia dhe largon shpesh, ajo s`e di që është e internuar. Dje, kryetari i këshillit me gjithë një grua e zunë Leonorën duke ikur në fshat, e kishin sjellë tek shtëpia që rrimë dhe jashtë shtëpisë e kishin lidhur me litar te trungu i prerë i një peme gjersa erdhi autoambulanca e spitalit psikiatrik që e mori. Mua s`më lejuan të shkoja me të se, jam e internuar. Dy të burgosurit i kam harruar. S`di ç`të bëj bir. Të kujdesem për zonjën, që nga dita në ditë po i afrohet fundit, të kullos dhinë, apo të shkoj në punë që të ushqehemi? Me shëndet s`jam mirë. Këto janë ato gjëra që më detyruan të kërkoj ndihmën tënde. Ti je ushtar, por mbase të japin nja dy ditë leje sa për të bërë ca punime që duhen bërë se u ka ardhur koha. Të puth, Drita.

Mora letrën dhe dola nga pas fjetores. Nuk di se si m`u err i gjithë qielli, një rrymë e ftohtë më kalonte në trup, teksa më pikontë djersë mbi letër.

Vazhdoja tregimin pa ngritur kokën të vështroja babanë. Një çast ngrita sytë drejt tij. O Zot...edhe sot nuk jam në gjendje të them ngjyrën e fytyrës së tij. Ajo nuk ishte as e bardhë e as e verdhë, mund të ishte një kombinim i të dyjave, por gjithësesi i afronte ngjyrës së dheut, një fytyrë pa jetë. Po vështroheshim sy më sy. Ai e kuptoi shqetësimin tim.

- E mor bir...ta lexova mendimin. E hidhur...tepër e hidhur kjo letër, ta hidhje në Adriatik do helmonte bimët dhe peshqit e këtij deti. Ç`të bënte e shkreta? Ç`të bëje dhe ti?

- Asnjë herë nuk u isha drejtuar eprorëve për leje, por kësaj here u zura ngushtë.

Reparti përbëhej prej 30 ushtarësh, të gjithë fëmijë të deklasuarish. Komandant reparit ishte Stavri Bozdo, njeri i mirë, kishte rënë nga degët dhe kishte përfunduar kantidat partie në N.B.U.

Ia shtrova problemin shkurt.

- Të mora vesht, - tha komandanti, - do ta shtrojmë në kolektiv, po qe se e aprovojnë edhe mund të shkosh. Të nesërmen e asaj dite, ai bëri ritin e çdo dite para ushtarëve, pastaj u tërhoqi vemendjen atyre.

- Shokë ushtarë! Ushtar Luzaj ka një problem të mprehtë familjar. A jeni dakort që të shkojë me një leje 24 orëshe?

Lazja, një fshatar nga Baldushku i Tiranës që rrinte në rradhën e parë dhe që kujdesej për derrat e rrepartit, nuk e aprovoi.

- Hë mor Laze derri, ç`thua...a je dakort?

- Shoku komandant, pash të madhin Zot, ç`mund të bëjë ushtar Luzaj me 24 orë, pash të madhin Zot, bëjë 4-5 ditë.

- Laze derri, shko shpejt në stallë te derrat dhe kujdesu më tepër për ta. - i foli komandant Stavri. Pasi mora biletë-daljen 24 orëshe, u nisa për Berat dhe, duhej të bëja 5-6 km rrugë në këmbë për të mbërritur në qytet.

Rrugës mendoja nënën, të mjerën, shenjtëreshën tonë.. Gjithë jetë e saj, skëterrë. Ajo përballonte me stoicizëm vuajtjet, luftën nervore dhe ekonomike, pa ngrënë, pa mbathur, punët më të vështira gjersa dhe torturat e xhelatit PetritHakani, veç kurrë nuk iu dorëzua, kurrë s`e zgjati dorën as njerzve më të afërt të saj. Këto ishin gratë reaksionare me gjithë ç`hoqën, ngelën krenare, simbol i nderit, i sakrificës, i dashurisë, i besnikërisë, i kurajës e trimërisë, që me qendrimet e tyre i ngritën karatin klasës që i përkisnin.

Vlora, qyteti më i dashur, kur mbërrita, m`u duk si një qytet që dikur kisha kaluar pa arritur t`i marr asnjë karakteristikë të tij. Urrejtja është e shëmtuar, por vjen një ditë që të hynë në gjak dhe të errëson sytë e mendimin. Ç`faj ka qyteti? Ç`faj ka Atdheu? Ishte një klikë banditësh që i tregoi atij populli, atë, që brezat e ardhshëm do ta quajnë përrallë.

Për të mbërritur më shpejt në fshat, i rashë shkurt ullishtave, ngjita kodra dhe zbrita fushës së Sherishtës. Sherishta dikur ishte me 10-15 shtëpi dhe ishte çiflik i Kaninës. Tani fshati kishte 150 shtëpi, të gjithë të ardhur nga fshatrat për rreth. E vështroja duke u afruar. Ishte ndërtuar në faqe të kodrës, i ndarë deri diku në tre lagje. Këtu në fushë, jashtë fshatit, banojnë edhe kushërinjtë tanë nga ana e Luzajve. Fshati ishte i ndërtuar i tëri mbi në rrugë që quhej vijë e verdhë.

Duke ecur, vështroja se mos shihja fatin tim, thonë se ai është përpara çdo njeriu që udhëheq në jetë, por fati ynë, me siguri do ishte vrarë pa lindur unë. Kalova një të përpjetë dhe rashë në çesmën e fshatit. Aty, tri gra, nga të cilat dy me kazan të vogël me ujë e mbanin në kokë, ndërsa tjetra më e moshuar priste t`i mbushej ena dhe kishin hyrë në të thella të politikës shtetërore.

- Më falni, - iu drejtova më të moshuarës - ku banon një familje e ardhur nga Vlora?
- Ata të internuarit?
- Po, - iu përgjigja.
- Ja...ngjitu këtu dhe, shtëpia përballë.
- Po ç`i keni ato?
- Jam djali i asaj familje.

Sa ngjita nja 20-30 hapa të përpjetë, doli shtëpia. Një ndërtesë me gurë 3m x 3m. Pa vend zjarri, pa nevojtore, pa dritë, plaçka ishte e tërë përjashta e rregulluar disi në diell e në shi.

Për derë të shtëpisë ishte sajuar një copë kompesatoje e lidhur me tel në vend të menteshave. Afrohesha, por s`di kush komandonte trupin, këmbët. Vjen një kohë, që njeriu në jetë në momente të caktuara, ku e degëdis fati, kërkon me mendje (pa gjetur kurrë) fundin, paçka se e ardhmja është kaq e urryer sa njeriu i ngelur ngushtë s`di kë zgjedhje të bëjë.
Shtyva derën e teqesë. Kjo ndërtesë, para se te shkonin njerzit tanë, shërbente si teqe. Një plakë shkonte për çdo të premte dhe ndizte një filxhan me fitil ku digjej vaj.
Në dy anët ishin dy krevatët tuaj (të martësës tuaj) gjyshja s`më ndjeu. U afrova e putha, i fola e i fillova t`i fërkoja duart dhe shpatullat. Më kot! Ajo merrte frymë rrallë dhe shumë larg, e vetmja shenjë që më bëri më shtrëngoi pak dorën. Asnjë herë në jetë s`do mund të ndërtoja portretin e saj shpirtëror. Dashuria, ndienja më njerëzore e kishte gatuar shpirtin dhe gjakun e saj. Ne u rritëm me të se, nëna tërë ditën ishte në punë. Ajo fliste me ne si me zemrën e saj. Ç`mund të bënte e shkreta më tepër për ne?
Kuptova që ajo po jetonte ditët e fundit. Në një moment qetësie brenda atij vendi të shenjtë dëgjova në gurmaz të saj...o Isuf...o Isuf! I fola. I fola përsëri, më kot! Ajo s`u përgjigj. Ç`të ishte ajo thirrje e saj!? Nga i erdhi ai zë?! Jam i sigurt se ajo klithje ka qenë e fundit nga kjo jetë.

- Nëna ime dhe gjyshja juaj - foli babai - s`kishte shkollë. Duke jetuar me një burrë të squtë dhe të urtë, siç ishte im atë, duke patur në themel squtësinë labe dhe guximin në karakter, ajo përfitoi shumë. Në jetë gjërat i maste disa herë para se t`i priste. Mbas vdekjes së babait, ajo rregullonte të gjitha punët dhe, gjithmonë dilte e fituar. Por, zinxhirit komunist, s`kishte se si t`i shpëtonte. Ajo u fik pa patur asnjë nga tre fëmijët e saj pranë.

Dola jashtë dhe vështroja për nënën. Ishte në punë apo kulloste dhinë? Varfëria ishte laku më i fortë që e kishte në grykë gjithë populli. Por, cila ishte varfëria e vërtetë? Këtë më mirë se asnjë tjetër e tregojnë ato zëra që kanë ngelur gjallë nga ato internime ku jo rrallë njerzit s`kishin bukën e misrit(ibrid) për t`ia dhënë fëmijëve kur shkonin në shkollë dhe ata, ta shijonin si një biskotë e sheqerosur, pa lënë asnjë thërrime t`u binte në tokë. Ato nëna që shtrëngonin barkun e tyre për fëmijët dhe të mos harrojnë pjesën e mikut, nderin e shtëpisë. Nëna po zbriste nga një kodër përballë shtëpisë me një dhi të bardhë, të lidhur me një tel në grykë se nuk kishte litar.
Rrobet e zeza që veshi që më 1944, s`iu hoqën nga trupi gjersa dha shpirt brenda tyre.

Më kishte njohur ndaj dhe nxitonte. U përqafuam, u puthëm dhe ndieja lotët e saj, dhimbjet e saj që më njomnin fytyrën. Kishte ndryshuar! Ishte dobësuar, rrudhur, e plakur para kohe.

Kur jeton me një të dashur ose të afërt nuk të bien në sy ndryshimet, ato ndodhin për ditë, (thonë gjatë natës) dhe janë të ngadalta, paralel me to janë dhe ndryshimet e brendshme që as ai vetë s`është në gjendje t`i kuptojë. Njeriu para plakjes bëhet tepër i ndjeshëm më me pak fuqi, me më tepër dëshirë për të patur e punuar. Proçeset nervore bëhen më të lëshuara, njeriu dalëngadalë kalon një tjetër etapë të jetës. Ndërsa kur je larg dhe ka diferencë, ndryshimet bien shumë shpejt në sy.

Me dorën e djathtë fërkonte vazhdimisht dorën e majtë. Mësova se kishte kaluar një paralizë të lehtë dhe, krahu i majtë i mpihej gjatë gjithë kohës. - Nga t`ia filloj o bir? Kjo është gjendja jonë. Ti je pa ngrënë, por në shtëpi s`ka asgjë. Të mjel dhinë nëna dhe të ngroh një filxhan me qumësht?

- Jo, unë kam ngrënë, por aty në çantën e shpinës kam sjellë bukë dhe konserva nga rreparti. Nëna ishte në këmbë dhe, me një herë u drejtua nga çanta ushtarake që kisha lënë në tokë. U ul, e mori, e zgjidhi dhe nën një dritë që vinte nga dritarja e teqesë që i binte pjerrtas mbi fytyrë, pashë se, nënës i buzeqeshi fytyra dhe shpirti kur pa bukën. S`di sa kishte pa ngrënë. Ishte tamam veprim i pa kontrolluar, i pa urdhëruar, i doli nga shpirti dhe iu nder në fytyrë gëzimi i bukës.

M`u mbushën sytë me lot. O shënjtëresha jonë.

- Këtu na flasin lloj-lloj mbiemrash, në fillim na thoshin, të internuar, pastaj kulak, armiq e rreaksionar, të hedhur me parashutë etj.etj. Asnjë s`na vjen, me përjashtim të krushkës, Resmies që m`u bë motër dhe Elisabetës (motrës së martuar në Vlorë) Në letër s`t`i thoshja të gjitha, se të helmoja të larguar. Kam ngelur si qyqe në degë. Asnjë herë nuk e kam ndier veten më keq se tani.
- Kam 24 orë leje, nesër në mëngjes nisem në rrepart, - i thashë nënës.
- Atëhere bir t`ia fillojmë nga kryesorja. Kam menduar se në këtë gjendje, s`e përballoj dot, të shkosh në Lubonjë, të bisedosh me Resmien mbase ta jap vajzën për të më ardhur sado pak në ndihmë. E kuptoj që është jashtë çdo zakoni dhe edukate, por janë rrethanat që më detyrojnë.

Para se të shkosh në Lubonjë, zbrit në fushë te kushërinjtë tanë, bisedo me një nga ata të vijë edhe ai me ty, për ta bërë më serioz problemin.

Çohu të keqen nëna se s`ka kohë.

Nga kushërinjtë, njëri sa më pa mbylli derën, ndërsa tjetri më këshilloi të mos shkoj gjëkundi në këtë situatë.

Të dy kushërinjtë ishin cilësuar kulakë. Njëri ishte i dëbuar nga qyteti dhe qendrimi i tyre reflektonte frikën, atë frikë që ka deformuar shpirtrat e njerzve, aq sa dhe fëmijët që lindnin nga këto shtresa, vështirë të jenë të kthjelltë në këto ambiente. Në Lubonjë mbrrita pas perëndimit të diellit, ishte errësuar kur pyeta dikë se, ku ndodhej Skotulli? Qëlloi njeri i mirë, ose më ka njohur dhe s`ma zgjati më tej. Ai më nxorri mbi shtëpitë ë Lubonjës, më futi në rrugën e Skotullit dhe u u përshëndetëm me një natën e mirë.

Ngjitesha kodrës dhe s`dija si t`ia çfaqja problemin. Si do reagonin? Sa kishte mbaruar shkollën, edhe pse ishte nga nxënëset më të mirë të shkollës në përparim e disiplinë. Edhe pse kishte si çdo e re ëndërrat e bukura të së ardhmes, çdo gjë u thye, u shkatarrua. Ai qiell i kthjellët u nxi dhe tani nga e dëbuara nëpërmejt një ure, do kalonte i internuar, pa patur asnjë të drejtë të qarkullonte.

Mendova që martesën mos ta bëjë të ligjshme se internohej dhe ajo. Dalngadalë u sosa mes pyllit. Një qen që lehu s`di në se e tremba apo më trembi.

Në dy anët e kësaj rrugë këmbësorësh, dalloheshin kasolle me kashtë. Në krahun e majtë të rrugës, në kasollen e parë, dera vështronte nga rruga dhe ishte e hapur. Një dritë e vakët zbuloi trupin dhe fytyrën vjerrës.

Ku i degëdisën njerzit. O Zot! Tre femra dhe një djalë 15 vjeç, në mes të pyllit, i vetmi faj i tyre ishte fejesa e vajzës së tyre me mua. U fola te dera në emrin e vëllait. - Urdhëro, kush është? - m`u përgjigj vjerra (e ndieva që s`më njohu) Ku të më njihnin të mjerët, sa kishin ardhur nga fusha. Korrja e misrit, të lodhte të drobiste. Vjerra me dy fëmijët shkonte në punë, ndërsa e fejuara ime kujdesej për kasollet dhe ushqimin. U gëzuan, fluturonin kur më panë. Dashurinë e tyre ja u shihja syve, këtyre dritareve që tek njerzit e thjeshtë dhe të ndershëm bien drejtë e në shpirt. Eshtë e vetmja rrugë, nga shpirti vjen tek ty me kod tepër të vështirë, por gjitheësesi të ngrohtë e njerëzorë, paçka se goja kurrë s`është aq afër syve, se gjuha s`ka arritur përsosmërinë e shpirtit që të shprehë të gjithë ato që kërkon të thotë ai. Kuptohet, pak më tepër u gëzua e fejuara, paçka se ishte më e qetë në pamje. Ato u munduan me mish e shpirt të bënin çdo gjë të mirë për mua në Skotull, në pyllë në kasollet me kashtë, por të pastra e të rregulluara bukur. Ata as që e mendonin ardhjen time për sonte natën, e jo më qëllimin e ardhjes. Pasi u përshëndetëm, më duhej të hyja në temë. Kisha rrugë dhe nënëa më priste.

Unë fillova të flisja, erdha sot, nga rreparti me një leje 24 orëshe d.m.th nesër duhet të jem në rrepart. Sonte erdha për t`ju takuar dhe për të biseduar dhe vendosur bashkë për problemin që kam. Ju e keni parë se si është gjendja e familjes sime në fshat. E keqja s`ka fund, por për mua s`ka më keq. Erdha sonte me rroba ushtari si korb nate, apo si cub malesh për të marrë të fejuarën, gruan time.

Kjo është ndihmë që më bëni, në qoftëse bëhet!

Ne na u privua e drejta e moshës, po shkelim rregullat e zakonet të detyruar nga dallgët ku na përplasën komunizmi.

Kasollen e ndriçonte një fener me vajguri. Më parë unë u shihja fytyrat dhe dalloja çdo lëvizje muskujve të saj, tani feneri fillonte e nxinte poçin me tymin e tij të zi dhe njerzit për rreth filloi t`ju bjerë në fytyrë ajo hije e zezë e tij dhe sa vinte bëheshin të largët. Luftë motivesh. Cila do të ishte përgjigjia e vjerrës? Ajo ishte përplasur më herët me internimiet e ardhur nga nje familje patriotësh, trime dhe e zgjuar u kishte dalë me gjoks çdo situate dhe gjithmonë kishte dalë më e fortë.

- Kur e fejova vajzën tek i biri i Isuf Luzajt, i mora të gjitha parasyshë. Ajo u bë tuaja që kur dhamë fjalën.

Unë ta dorëzoj sonte me futën e shkollës. Doja dhe unë ta bëja nuse me vello e fustan kurore, si të gjithë shoqet. Por, fati ynë u pa që në 1944.

Çohu moj bijë, të shkosh nuse....oh nusëria tënde! Të gjithë filluan të qajnë.

- Dëgjo moj bijë! Të kam bërë hallall gjoksin dhe të rriturit me kazëm e lopatë internimeve. Ti e di se cila je. Ti e di se ku po shkon. Asnjë herë nuk luaj nga bindjet e mia ne jetë, kudo në botë, në çdo rregjim, në çdo shtet, popullsia është si një Ylber, një hark i atij Ylberi, i hollë, i dobët, janë njerzit më trima e bujarë, të dashur e të sinqertë.

Çdo njeri në jetë, qoftë më negativi, ka në vetvete një moment madhështie që i vjen ora dhe e çfaq qoftë ky tepër i shkurtër. Njerzit që u godutën më rëndë, gjithmonë kanë patur momente të gjata të çfaqjes së madhështisë së tyre.

- Të bëhesh grua e mirë, nënë e mirë dhe nuse e mirë!

- i tha ajo së bijës me një zë që kurrë nuk ia kisha dëgjuar.

Dolëm jashtë kasolles. Unë mbaja në duar një dyshek, ndërsa gruaja një jorgan.

Dolën të gjithë të përlotur. U përshëndetëm.

- Ju qoftë rruga e mbarë. Zoti ju ndihmoftë. - tha përsëri nëna ë saj. Dolëm në rrugë që zbriste në Lubonjë. E jëma e rroku të bijën e shtrëngoi fort në gji dhe s`e lëshonte. - Ju jeni të rinj dhe Zoti do t`ju a bëjë mbarë, por mua kjo plagë që m`u hap sonte do kullojë gjak gjersa t`i shkojë varrit. Dhëndërri ushtar, nusja me futën e zezë të shkollës në një natë shtatori të vitit '69 bëjnë dasmën, festojnë dhe gëzojnë.

O qyqe, o korbë, o Zot... - dhe zëri i saj u përplas në shpirtrat e të gjithëve, ne luginat për tej, në... Duke zbritur, u ndalëm dhe shikuam nga pas. Ata të tre të mbledhur rreth nënës. Nata s`të lejonte të vështroje gjer atje. Përcillnin vajzën dhe motrën me sytë e përlotur. Dhimbja u zhurmonte në gjoks, pa nxjerrë asnjë fjalë, ata uronin ne, për zëri i shpirtit të tyre atë natë shkonte lart gjer në qiell, si mallkim dhe urrejtje për sistemin e kalbur komunist. Zbrisnim për në Lubonjë që nën një shtresë të hollë, pluhuri fshinte vetveten e lodhur për t`u ribërë të nesërmen. Bulkthi na shoqëronte, si të ishte orkestra e dasmës tonë, kënga e tij e vonë rrëshqiste gjer në veshët tanë, duke na pleksur lloj-lloj mendimesh, por gjithësesi ne, s`po flisnim me njëri tjetrin. Sikur s`kishim asgjë për t`i thënë njëri tjetrit. As ajo e as unë s`dinim nga t`ia fillonim. Rruga e pa asfaltuar ruante vende-vende pellgj me ujë nga shiu që kishte rënë atë pasdite. Hëna doli tej mbi malin e Vashës. Dritë e sajë nën atë qiell të kulluar shtatori derdhej e plotë Shushicës, merrte krahët e kodrave dhe ndrinte gjer tej fushës se Llakatundit.

Nata ishte e qetë dhe e freskët, dukej që pluhuri i vesës fillonte dhe bënte të lagët ajrin.

Duke ecur i hedh sytë fytyrës së saj. Rrezet e hënës thyheshin në kaçurrelat e ballit të saj dhe formonin një si Ylber që anonte më tepër i bardhë e i artë. Fytyra e skuqur dhe sytë e zinj që ndrinin me dashurinë për jetën. Hija zgjatej pas, si të ishte fustani i nusërisë duke e njomur në pellgjet e rrugës, ku hëna i ndrinte për ne.

Larg vinin të lehura qensh. A do të na qendronin edhe në jetë kaq larg sa sonte soji i tyre!?

Ecnim si shokë që do ndanim gjënë më të shtrenjtë bashkë, jetën. Do luftonim me të, si rrallë kush, pa asnjë arsye, vetëm e vetëm të realizohej ëndërra e sëmurë e shpirtit të varfër e asaj ideologjie që, duke rënë, përplaste klithmat e saj me jetën tonë si një hakmarrje e një bushtre të tërbuar që s`di se kë plagos më, me sy, me dhëmbë dhe me jargë. Ecnim, dhëndërri dhë nusja...po krushqit!? Krushqit e asaj dasme ishin gjithë yjet e qiellit të kulluar që s`na u ndanë supeve gjer në shtëpi. E dëbuara, po internohej duke qendruar besnike e dashurisë së saj të parë dhe të fundit, ëndërr të rinisë së saj. Janë këta, njerzit e goditur, klasa e përmbysur që kur vjen ora e fundit, dinë të rrjeshtojnë veten e tyre nga ana e sakrificës, atje, ku jeta lufton me të gjithë forcën e saj përballë ekzistencës e çfaqur me të gjithë format e deformuara të urrejtjes. Dasma vazhdonte, ne prisnim urimet që na dërgonin. Veshët na zhurmonin nga orkestra qiellore mes këtij lumi drite ne hyjmë në Teqe, ku nëna nën dritën e një filxhani me vaj që digjte një fitil pambuku... priste! Ajo e puthi në ballë dhe e uroi. - Të më trashëgohesh! Kjo është martesa juaj, si jeta juaj o bir. Martesë...martesë!

Vargjet e poetit më flasin.

Nga Fation Pajo

Prej disa kohësh jam endur mes dilemash brenda vehtes. Një pyetje e thjeshtë më vërtitet si akrepat e orës e s'më lenë të qetë të mund të formuloj një përgjigje konçize : "Kush është Dalan Luzaj ?!" Një emër realisht i panjohur për mua dikur,veç disa poezive të botuara në shtypin e përditshëm aty nga mesi i viteve 90-të.Kjo pyetje m'u përforcua sidomos pas mbritjes si shumë familje të tjera këtu në një prej gjigandëve qytet të botës,në Chicago. Dimërimi i gjatë (dhuratë e këtij vendi) më shpuri në labirinthet e vazhdimit të krijimtarisë letrare. Mes "kursimesh"kohe të çmuar gjeta sërish nëpër listat e internetit "Pantallonat e internimit" një ndër poezitë më mbresëlënëse të këtij poeti dhe thashë me vehte: Mbase do kem rastin ta takoj këtë njeri !
Një mbrëmje në lokalin luksoz "Diplomat West" zhvillohej promovimi i vëllimit poetik "Me mirënjohje për..." të mikut,poetit dhe ish aktorit korçar,Ilir Borovës. Mes të ftuarish të shumtë pata kënaqësinë të ndodhem në një tavolinë me poetin Dalan Luzaj,shkrimtarin e ri e të apasionuar,Ymer Çela,me të kudondodhurin njëkohësisht dhe inspiruesin e kësaj mbrëmjeje,aktorin e mirënjohur të teatrit Kombëtar,Pandi Sikun si dhe me miqtë e mi Ilir Numani e Thanas Hoda. Shihja ashtu paksa vjedhurazi nga atmosfera në të cilën ndodheshim këtë poet që sot po mbush plot 45-vjet nga paraqitja e parë e tij publikisht me poezinë interesante "Polic i dashur" të botuar në revistën "Nëntori" Nr.11 të vitit 1963 dhe përsërisja në heshtje ato vargje që për mua do ta rreshtonin përkrah "të mëdhenjve" të brezit të sotëm të penës:
"...Pantallonat e mia
të mbytura në andre
i lante Burbi
pa mundur t'ua hiqte dot vuajtjen..."
Duke qenë kaq pranë këtij mjeshtri të mendimit të thellë mundohesha të zhbiroja në sytë e tij të përqëndruar ç'përmasa ka në arterjet e këtij njeriu fjalëpak dhimbja,e shkuara,e sotmja,Kombi,kultura e deri tek muza poetike. Do të ishin jo vetëm 4 vëllimet poetike të botuara prej Tij,angazhimi modest në disa përmbledhje antologjike si dhe në Shoqatën e shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë që nga themelimi më 2001-in dhe sot,Kryetar i saj që ky potencial i letrave të më "detyronte" të ulesha një mbrëmje Shkurti e të harrohesha në dhomën time duke përpirë njerin pas tjetrit të këtë "pasuri vlerash". Si mund të shkëputesh nga vargje me aq ndjenjë si në poezitë : "Emigranti";"pantallonat e internimit","Pa rrugë";"Fjala";"Qyteti im jugor";"Atdheu";"Plaget";"Nënës":Kosova shtatzënë";"Çamëria";"Katrina",etj vetvetiu ndjen detyrimin moral e njerëzor që para këtij poeti të dhimbjes duhet ngritur në këmbë e duhet të heqim kapelen. Ishin këto poezi e të tjera që më shtynë drejt një Hëne si ajo mbrëmje magjike arti të kërkoj të zbuloj ç'mistere fshihen në heshtjen e saj në rrugën e gjatë drejt së ardhmes. Vështroj këtë copëz lëndinë me trëndafila maji dhe tutem ta prek.Tutem dhe bëj mirë pasi kjo lëndinë i hap vetë krahët e miqësisë së ngrohtë e të çiltër. Tek unë s'janë sytë e mikut që më afrojnë qiejt e njohjes,janë vargjet e poetit që më flasin e më ngrohin shpirtin e trazuar.
Fatmirësisht jetojmë pranë njeri-tjetrit e nga ajo mbrëmje njohja mes nesh mori të tjera përmasa,falë aftësisë së këtij njeriu shpirtgjerë. I heshtur në rrugën e gjatë të jetës plot stacione të rrezikshme e të "largëta",i kursyer ne ndërtimin e piramidës së tij poetike,i ngrohtë në komunikimin shoqëror të çdo lloj tipi e shtrese,shpërthyes në pikat kulmore të situatave nëpër të cilat kalon kombi ynë i shumëvuajtur,inkurajues për ne më të rinjtë drejt përsosmërisë së artit të bukur e të vështirë të poezisë,ky është retushimi im në skalitjen e portretit të tij.
Endja nëpër vite ku nuk e shpuri fizikisht e padrejtësisht të urtin e të të thjeshtin Dalan. Por për të "thembra e Akilit" DINJITETI NJERËZOR,është një medalje në gjoks që jo çdokush e meriton. Ndërsa mbrëmjeve bulevardet do prisnin mysafirët e përhershëm në apelin ritualitik zbrazur nga makthet e ditëve shterpë,Dalani e një brez i tërë do të "xhironin" në tjetër bulevard,pa drita neonësh,pa përshëndetje miqsh pa ëndra të "bukura" e megjithatë nën kor gjinkallash Ai si "Blloshmët","Lekat" e "Xhaferët" me shokë,në fletoren me kapakë të zhubrosur do ngrinte zërin e tij:
"...Heshtëm,
po s'u bindëm,
u prehëm,
pa u qetësuar asnjëherë,
me zbrazëtinë u grindëm,
Shkonim stinët
e mbyllur çdo derë...
në poezinë aq tronditëse dhe kuptimplote "dyer të mbyllura"
Dalan Luzaj si dhjetra e mijëra bashkëvuajtës të një regjimi nga më monstruozët luftoi e mbijetoi pikërisht pse në ideal e në shpirt nuk kish "pallate ëndrash" njëngjyrësh e me netë të zbrazëta. Ai kish Keopse dhimbjesh ndërtuar ditë pas ditësh me gurë smeraldësh zemre "Realitete jetësore" dhe në horizont një zgjim projeksional që e priste.
Sot tek pijmë kafenë së bashku në sytë e heshtur të tij lexoj thënien kapitale të poetit të mirënjohur,Akademikut Xh. Spahiut :
"Shpitin e tij të ndritshëm poetik deshën ta përdhosnin me baltën e urrejtjes,ta shfytyronin,por s'mundën. Shoku im i vuajtur mbeti deri në fund NJERI"
Ajo e shkuar e hidhur për mikun tim tashmë (sikundër dhe e shoh) është shndëruar në një "Monument kulture" skutave të trurit të cilin e hap sa herë dallgët e detit "muzë poetike" do të përplasen brigjeve të molit "kujtesë" për të na rrëfyer ne sa e dhimbshme është të rinisësh jetën atëherë kur të tjerët ndoshta kanë kapërcyer male sfidash. I tillë paraqitet ky poet kurajoz sidomos me poezinë "Plagët":
"... Erdhi jeta e më gjeti vetëm
të dal prej vetmisë s'kam se si
Nuk më rinon as i gjithë Kontinenti
Plagët,kur vrenjtet,më therrin në gji..."
Nuk është thjesht një poezi kjo dhe me kaq mbyllet një cikël,një hapësirë kohore. Jo,është një tharm brenda kontureve të një njeriu që thellësisht di të falë "xhelatin" sistem edhe pse i pamëshirshëm ndaj këtij shtrati të gjerë lumi që sa herë niste prurjet u vinte prita vetëm e vetëm që "fara " e fushës të mbetej e djerrë. Si një pjesë përbërëse e mekanizmit të vajisur nga kulisat e një superseriali horror "Diktaturë e Proletarjatit" kudhra e farkëtarit "Shtet socialist" do të rrihte ende pa u nxehur mirë lingota të tëra,kush dilte a shfaqej jashtë profilit të tipit "Siamezë" të verbërt.duke trokitur gotat e "madhështisë" mbi gjokset e lotët e dhimbjes së të pafajshmëve. Të tillë goditje pësoi dhe familja e Profesorit të filozofisë e zotëruesit të mbi tetë gjuhëve të huaja,z Isuf Luzaj,pjesë e së cilës është padyshim dhe poeti Dalan Luzaj,një ndër dëshmitarët okularë të këtij "Ndëshkimi". Nga fjalorët mjerisht e për disa dekada u hoqën për Të fjalët e bukura shqip "mik";"shok";"koleg" etj, dhe çuditërisht u zëvendësuan me të tjera si:"vetmi";"përbuzje";"shpifje";"sarkazëm" etj e ky njeri-poet diti të falë. Përse ?!...Për kë ?! Ai fal se i tillë është shpirti i një njeriu me zemër të madhe. Ai fal pse ndër deje ka po atë gjak si i gjithë fisi i Luzajve i njohur në gjithë shqipërinë e jugut. Me dinjitet Ai mundi t'i bashkohej trenit të të mbijetuarve nga ajo dhunë barbare e për hir të së ardhmes veshi kostumin e kohës dhe me pantallonat e internimit në sepetën e vjetër nisi tjetër jetë. Vërtetë s'e lanë të shëtiste botën reale me tren Orjent-express e të shndërohej në një rabeckë që zgjim e perëndim të fluturonte brenda kafazesh e t'i bënte iso të vetmit refren "hymn" që s'e përtypte dot. Pse ?! Sepse shpirti i tij kish të tjera nota,notat e plorit të Dheut me lotë dhimbjeje vaditur. Sepse si atëherë dhe sot ka për kryefjalë çka Ati i tij porositte :
-Punoni sa më shumë për atë Komb...për Vendlindjen e për gjuhën tonë amtare...!
Shfletoj një ndër vëllimet dhe s'kam si të mos lexoj me zë të lartë vargjet e poezisë ;"Kthim në Atdhe"
"...Barka shtynteHënën nëpër det
Deti shtynte barkën për tek Ti
E pafund udha kur të pret
Gjysmatjetër,që mungon në gji..."
Këto vargje si dhe poezitë :"Kosova shtatzanë","Çamëria" etj, janë brumi që gatuan bukëpjekësi poet e njëkohësisht detyrimit njerëzor i Tij për të jetuar sa më pranë sfidave të kohës që kalon vendi ynë.
Me vargjet e Tij ku nuk ka shkelur e ku nuk ka "vizituar" dhe ecja e qetë e me vështrim të mprehtë i është hapur udha për t'u shtruar në sofrën e madhe poetike denjësisht përkrah penave më në zë të kohës. Ashtu sikundër e përcakton dhe poeti i njohur Agim Shehu:
"...Edhe kur jetonte në vuajtje,dhe kur këndon në liri Dalan Luzaj mbetet poet fisnik. Mendimin metaforik e ka njerëzor..."
Pasi kam shijuar kafenë me këtë mik të nderuar për mbarë Komunitetin Shqiptar të Chicago-s e jemi ndarë nuk munda të qëndroja.Ajo pyetje e fillimit u bë në shpirtin tim një lajtmotiv për të hedhur këto rreshta duke larguar kështu hamendësimet e dikurëshmetë në formulimin e përgjigjes së pyetjes që më trokiste shpesh në konturet e memorjes.
E nesërmja do të sjellë padyshim të tjera emocione e të tjera trokitje tek unë sepse të tilla do të jenë vargjet e këtij poeti-model të kohës që jetojmë.