Dhimitër Xhuvani

Porti i loteve - Dhimitër Xhuvani


Edhe ata që nuk qanin, kapërdinin lotët. Atyre që ulërinin, nuk i dëgjohej më zëri. As dallgët e detit nuk dëgjoheshin. Dhe motori i anijes së fundit nuk u dëgjua. Dhimbja kishte shurdhuar çdo gjë. Sikur njeriu të mos kishte sy! Sa mirë do të qe! Asnjë në atë qytet të lashtë, as të vdekurt brez pas brezi, s’kishin parë një ngarkesë të tillë njerëzore. Dhe direku i anijes ishte mbushur me njerëz! Anija dikej sikur po mbytej. Emri i saj “Jeronim De Rada” i shkruar me shkronja të bardha, ishte zhutyr nën ujë. Sigurisht, ata që kishin hipur nuk e kishin menduar mbytjen.
Anija dhogë e zezë arkivoli, kurse deti i gjerë e i pafund, varr i madh. Asgjë nuk dëgjohej. Dhembja e madhe kishte shurdhuar gjithçka. Po barba Koçua, kapiteni i anijes, pse nuk i ra sirenës si çdo mëngjes kur nisej për peshkim? Pse pra nuk i ra sirenës sot? Nuk e shikonte ai se shkronjat e bardha po mbyteshin? Një krismë pushke çau ajrin. Një breshëri automatiku elektrizoi zemrat. Sheshi i molit u patsrua me luftë. Dhe njerëzit u ndanë përgjysmë: ca në det me “De Radën” e ca në tokë, te kulla e Mujo Ulqinakut. E nuk u besonin syve derisa anija u tret. U tret apo u fik? Shpëtoi apo u mbyt?
Deti s’është si varreza ku mbahet një minutë zi. Në të sundon heshtja e gjatë. Hesht me orë të tëra fare i qetë, i zbrazët, i braktisur. Bosh, fare bosh. Po pulëbardhat ç’u bënë? Apo u trembën nga vështrimet e syve bosh të njerëzve këtej gardhit? Një krismë çau ajrin. Nuk ishte krismë pushke, ishte një piskamë e gëzuar nëne, e cila shikoi e para atje tej, në kufi të qiellit e të detit një njollë të zezë.
- Atje, atje! Unë e pashë. Ma panë sytë. Sytë e panë! – filloi të thërriste ajo. Mijëra e mijëra sy mbërthyen detin. Zbrazëtira iku nga sytë e tyre. Në det lëkundej lehtë një dhogë e zezë. Sesi lëkundëj! Dhoga u bë djep. Dhe djepit iu bë një direk. Djepi zmadhohej si në përrallën e detit. U bë i madh sa një qivur, pastaj sa një magje e madhe. Pastaj… u bë anije.
- De Rada, po vjen De Rada e barba Koços!
Anija po vinte përballë e pas pak filloi të dukej gjithçka. Dhe shkronjat e bardha nisën të duken. Buzët e njerëzve lëviznin si buzët e fëmijëve të çerdheve që sapo kani nisiur të mësojnë shkronjat e para të ndara në rrokje. Je-ro-nim-De-Ra-da! Anija se si hyri në mol. Dëgjohej vetëm zhurma e motorit. Goditjet nuk ishin ritmike. Dhe tymi se si ishte, se si dilte, sikjur po jepte shpirt. Mos vallë anija nuk kishte më fuqi btë bënte dhe ato njëzet a tridhjetë metrat e fundit? Mos vallë Jeronim De Rada plak erdhi deri aty vetëm i shtyrë nga forca e mallit për brengën e tij? Motori bëri dhe dy-tre rrahjet të çrregullta, si një zemër e plakur, e sëmurë. Shtëllunga e fundit e tymit doli e bardhë, si re, si frymë shpirti. Dallgëza e fundit e ujit, e shtyrë nga anija, sa puqi tokën u shua. O Zot! Në qoftë se ka Zot! Gardhi u shthur se edhe ushtarët e policat bij nënash janë. të gjithë u sulën, sepse secilit i kishte ikur gjysma e vetes detit, përtej ëndrrës, brenda dhimbjes. Të gjithë u futën në det si të ishte dita e Shën Mërisë së Gushtit, ndonëse ishte mars, përsendia e luiftës. Dhe të gjithë shtangën sa mbërritën në anije. O Zot! Në qoftë se ka Zot! Ç’të shohin? Asnjë frymë njeriu. Asgjë e gjallë. Kuverta heshtte si të ishte një copë shkretëtirë. Timoni ishte i lidhur for me litarin në kursin e portit të lashtë të Durrësit. Dhe sasia e karburantit ishte llogaritur që anija bosh të jepte shpirt aty buzë bregut, pranë vargjeve:
Arbëria që prapa detit na kujton,
se ne të huaj jemi në këtë dhé.
O, sa vjet kaluan e zemra s’e harron,
se për turkun (e për disa) mbetëm pa mëmëdhe.

Ndërron jetë shkrimtari Dhimitër Xhuvani

TIRANË- Ka ndërruar jetë në moshën 75-vjeçare shkrimtari i njohur Dhimitër Xhuvani. Autori i shumë librave dhe i skenarëve të filmave u lind në Pogradec në vitin 1934. Xhuvani studioi në institutin "Gorki" në Moskë.

Ai eshtë autor i 50 veprave artistike, ndër më të njohurat: 'Kambanat e fundit' (1958), 'Midis dy netëve' (1962), 'Tuneli' (1966), 'Përsëri në këmbë' (1970), 'Fan Smajli' (1971), 'Zgjimi i Nebi Surrelit' (1976), 'Shtegu i Bardhë' (1976), 'Do të jetojmë ndryshe' (1979), 'Vdekja e zotit Kaloti' (1981), 'Bota ime' (1984), 'Dhimbja e dritës' (1990), 'E dielë pas vdekjes' (1992), 'Kambana e thyer e Kremlinit' (1996), 'Kryqëzimi i dytë i Krishtit' (1996), 'I mbyturi i Otrantos' (1998), 'Fytyra e vdekjes' (tregime-1999), 'Kupa e helmit' (2001), etj.

Botimi i romanit "Tuneli" në vitin 1966, në të cilën shkrimtari paraqiti me realizëm gjendjen e vështirë që po kalonte Shqipëria bëri që Xhuvani të shikohet me sy të keq nga regjimi dhe të dëbohet nga Tirana, duke shkruar të punonte në Cërrik. Pas rikthimit në Tiranë, në vitin 1970, ai do të botonte romanin "Përsëri në këmbë".

Xhuvani është edhe autori i mbi 15 skenarëve të filmave artistikë dhe dokumentarëve, të realizuar nga ish-Kinostudio 'Shqipëria e re".

Shekulli

Shuhet dhe Dhimiter Xhuvani

Ben Andoni
E Marte, 20 Tetor 2009

Nuk do te jetoje me edhe shkrimtari Dhimiter Xhuvani. Kete fillimjave, ne oret e para te saj, ai e ka mbyllur misionin e tij jetesor. Ne fjalet qe jane thene dhe do te thuhen tashme, ne nje pike do bashkohen te gjithe: ai mbetet ne kujtese si nje shkrimtar punetor dhe shume i perqendruar pas punes se tij. Modest, i heshtur dhe vazhdimisht kerkues, ai e beri bashkebisedimin e tij me te madh ne art-permes krijimtarise se tij. "Sistemet jane nje kategori njerezish, te cilet uzurpojne politiken, premtojne jete me te mire, kohera per ndryshime, por ne thelb mbeten vetem fuqi pushtetaresh. Njerezit e thjeshte ftohen nga keto sisteme". Keshtu do te thoshte ne nje interviste te pak viteve me pare, duke treguar se per shkrimtaret koha ka vlere tjeter, kurse vete vlera eshte e pandryshueshme. E vecanta e tij eshte se krijoi ne disa disiplina, ndersa edhe perballja me artin bashkekohor, qelloi fatlume per te. Per skenarin e tij, tek i dashur Armik, ai u vleresua vazhdimisht pozitivisht. Por, brenga me e madhe e tij mbeti makuteria e bashkekohesve dhe rendja pas fitimeve": "Eshte dhimbje e madhe, kjo periudhe tranzicioni paska qene e dhunshme. Pushteti i parase eshte pangopshmerisht i fuqishem. Paraja sot te vret, te blen, te sherben per kompromise"(Ne te njejten interviste per ABC-ne).


Nekrologji

Pas nje semundjeje te rende, ne oret e para te dites 19 tetor, nderroi jete ne Tirane shkrimtari, dramaturgu, skenaristi dhe publicisti i mirenjohur Dhimiter Xhuvani. Vdekja e tij eshte nje humbje e madhe jo vetem per familjen, por edhe per gjithe kulturen dhe letersine kombetare dhe per ata mijera lexues e shikues qe kane ndjekur me interes e vemendje veprat e krijuara prej Dhimiter Xhuvanit gjate gjithe jetes se tij.

Dhimiter Xhuvani u lind me 23 maj 1934 ne Pogradec ne nje familje intelektuale. Pas mbarimit te shkolles se mesme per mjekesi ka punuar per disa vjet me radhe ne zonen e Librazhdit. Me pas studioi ne Moske per letersi. Pas kthimit ne Shqiperi,punoi ne shtypin letrar prane Lidhjes se Shkrimtareve dhe Artisteve te Shqiperise. Pas botimit te romanit "Tuneli" u denua nga regjimi i kohes dhe u detyrua te punoje si punetor ne kantiere te ndryshme ndertimi. Me shpirtin krijues qe e karakterizonte,me dashurine per letersine dhe artin, me humanizmin e gjere dhe te pashoq, shkrimtari vazhdoi te shkruante dhe te botonte deri ne fund te jetes se tij.

Korpusit te tij krijues i perkasin nje numer i madh tregimesh, novela, romane ,drama, skenare filmash artistike etj. Veprat e tij te para "Kambana e fundit","Midis dy neteve","Tuneli" etj. deshmojne per nje shkrimtar qe u vu ne radhet e para te asaj plejade shkrimtaresh shqiptare te cilet bene perpjekje te shumta per te zhvilluar dhe emancipuar kete letersi, per ta zhvilluar ate me tej. Xhuvani deri ne fund jetes se tij i mbeti besnik kesaj prirjeje dhe iu per kushtua me devocion dhe me te gjithe energjite perparimit te saj.

Nje kontribut te ndjeshem ka dhene Dhimiter Xhuvani edhe ne fushen e dramaturgjise dhe te kinematografise kombetare. Skenaret e shumte dhe mjaft te njohur e radhisin ate nder emrat me te permendur te shkrimtareve qe ndihmuan per zhvillimin e kinematografise sone. Nje nga skenaret me te njohur te tij, "I dashur armik", te cilin e realizoi ne bashkepunim te ngushte me te birin, eshte pritur mjaft mire edhe ne festival e aktivitete prestigjioze nderkombetare.

Xhuvani kaloi nje jete te cilen ia kushtoi me devocion letersise, dramaturgjise dhe kinematografise shqiptare. Emri i tij do te kujtohet dhe do te nderohet gjate si nje nga emrat me kontribut te shquar ne kulturen kombetare.

Ferdinand Xhaferri

Dritero Agolli

Dhimiter Anagnosti

Suzana Turku

Teodor Laco

Sabri Godo

Bardhyl Londo

Fatos Arapi

Vladimir Prifti

Mihallaq Luarasi

Saimir Kumbaro

Rikard Ljarja

Kristaq Skrami

Aurel Plasari

Mevlan Shanaj

Petrit Malaj

Drita Pelingu

Fatos Kongoli

Musa Vyshka

Natasha Lako



Berisha i shpreh ngushellimet familjes Xhuvani

Kryeministri Berisha i shprehu dje ne mbremje ngushellime familjes se shkrimtarit te njohur Dhimiter Xhuvani, i cili u nda nga jeta. Berisha e cilesoi Dhimiter Xhuvanin nje nder krijuesit me te fuqishem te letersise shqipe, i admiruar po ashtu per miresine, intelektualizmin dhe qytetarine e tij. "Letrat shqiptare, - tha Kryeministri - humbin nje prej princerve te tyre me te shquar, nje nga krijuesit me te fuqishem te letersise shqipe. Berisha vleresoi se bota intelektuale humbet intelektualin e madh dhe shtoi: "Dhimiter Xhuvani eshte nje personalitet i rralle ne boten e letrave dhe te mendimit shqiptar, i cili sintetizoi, ndofta me mire se kushdo tjeter, krijuesin e shquar e te talentuar me qytetarin me integritet te larte moral dhe njerezor. Kushdo qe e ka njohur e ka admiruar per romanet e tij, por ata qe e kane njohur nga afer e kane admiruar po kaq per njerezine, miresine, intelektualizmin dhe qytetarine qe ai rrezatonte. Ai le nje emer te madh, le nje boshllek te madh".


Nga vepra e Xhuvanit:

"Kambanat e fundit" (1958)

"Midis dy neteve" (1962)

"Tuneli" (1966)

"Perseri ne kembe" (1970)

"Fan Smajli" (1971),

"Zgjimi i Nebi Surrelit" (1976)

"Shtegu i Bardhe" (1976)

"Do te jetojme ndryshe" (1979)

"Vdekja e zotit Kaloti" (1981)

"Bota ime" (1984)

"Dhimbja e drites" (1990)

"E diel pas vdekjes" (1992)

"Kambana e thyer e Kremlinit" (1996)

"Kryqezimi i dyte i Krishtit" (1996)

"I mbyturi i Otrantos" (1998)

"Fytyra e vdekjes" (tregime-1999)

"Kupa e helmit" (2001)


"Tuneli", diktatura e kritikoi

Botimi i romanit "Tuneli" ne vitin 1966, ne te cilen shkrimtari paraqiti me realizem gjendjen e veshtire qe po kalonte Shqiperia beri qe Xhuvani te shikohet me sy te keq nga regjimi dhe te debohet nga Tirana, duke shkruar te punonte ne Cerrik. Pas rikthimit ne Tirane, ne vitin 1970, ai do te botonte romanin "Perseri ne kembe". Xhuvani eshte edhe autori i mbi 15 skenareve te filmave artistike dhe dokumentareve, te realizuar nga ish-Kinostudio 'Shqiperia e re".

Koha Jone

Lamtumirë Dhimitër Xhuvanit!

U nda nga jeta në orët e para të ditës së djeshme Dhimitër Xhuvani. Shkrimtari, skenaristi, dramaturgu dhe publicisti ndërroi jetë në moshën 75-vjeçare nga shkaqe natyrale. U lind në 23 maj të vitit 1934, në Pogradec

Arjola Hekurani

Dhimbja, pakënaqësia, protesta... ishin këto disa prej arsyeve kryesore që e motivonin të shkruante. Jeta e tij kaloi sa në një vepër, në tjetrën. "Një stërmundim i vazhdueshëm, i përgjithshëm" thoshte, sepse për të e shkruara ishte vuajtje, shkrimtari i përjeton njësoj vuajtjet e personazhit. Ky është shkrimtari, ky është Dhimitër Xhuvani. Studioja ku qëndronte me orë të tëra deri "sa më dhemb koka", nuk do e presë më personalitetin e shquar të letrave shqipe. Dhimitër Xhuvani ndërroi jetë në orët e para të ditës së djeshme. Shkrimtari, dramaturgu, skenaristi dhe publicisti u nda nga jeta në moshën 75-vjeçare për shkaqe natyrale. Dhimitër Xhuvani u lind më 23 maj 1934 në Pogradec, në një familje intelektuale. Pas mbarimit të shkollës së mesme për mjekësi, ka punuar për disa vjet me radhë në zonën e Librazhdit. Më pas studioi në Moskë për letërsi. Pas kthimit në Shqipëri, punoi në shtypin letrar pranë Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Në Pogradecin e dashur, vendin ku lindi, kthehej shpesh. Ishte "oazi" i krijimtarisë së tij, vendi ku gjente qetësinë, ku frymëzohej për të përcjellë më pas ndjesitë te lexuesi i tij. Debuton në letërsi në vitin 1958, me vëllimin e tij të parë me tregime, titulluar "Kambanat e fundit", për të vijuar më pas, në vitin 1962, me vëllimin e dytë të tij, "Midis dy netëve". Romani i tij, i botuar në vitin 1966, "Tuneli", do të paraqiste gjendjen e vërtetë në Shqipëri në ato vite, dhe për këtë arsye shkrimtari u dëbua nga Tirana dhe punoi në Cërrik e në disa fabrika të qyteteve të tjera. "Ishin pesë vite të hidhura të jetës sime", do të shprehej në një intervistë vetë Dhimitër Xhuvani. "Më trembën dorën", është shprehur në lidhje me këtë pjesë të jetës së tij, e cila pati ndikimin e vet edhe në krijimtari. Pas kthimit, Dhimitër Xhuvani "i rehabilituar" botoi në vitin 1970 romanin "Përsëri në këmbë". Ishte ky romani që u dha kthesë zhvillimeve në jetën dhe krijimtarinë e tij. E megjithatë pati provuar që ndryshimi të vinte më herët se kaq me një dramë të shkruar për Gjergj Dimitrovin, si dhe me një dramë për elektrifikimin e Shqipërisë. Mendoi se këto dy tema do të bënin mirë për të ndryshuar pak. Pas romanit "Përsëri në këmbë", Dhimitër Xhuvani nisi punë në Kinostudio, si redaktor skenarësh. Pas këtij romani, Dhimitër Xhuvani vjen para lexuesit edhe me disa romane të tjerë, si ai në vitin 1976 me titullin "Zgjimi i Nebi Surrelit", në vitin 1979 me romanin me titull "Do të jetojmë ndryshe", në vitin 1981 me romanin "Vdekja e zotit Kaloti", ndërsa në vitin 1984 me "Bota ime", "Dashuri e harruar", etj. Ndërkaq, ai është angazhuar edhe me shkrimin e rreth 15 skenarëve, filmave artistikë dhe dokumentarëve. Skenarët i shkruante shumë shpejt. Asnjëherë nuk i ka dhënë dot shpjegim faktit se përse ato i përfundonte më lehtë dhe më shpejt se romanet. Thoshte se ndër skenarët që ka shkruar, i pëlqente më shumë "Mëngjese lufte", "Rrugicat që kërkonin diell", apo "Dashuria e fundit". Vepra e fundit kinematografike në të cilën Dhimitër Xhuvani ka qenë i angazhuar, është skenari "Lindje, Perëndim, Lindje". "Është një histori tepër e thjeshtë", pat thënë Xhuvani për skenarin, të cilin e shkroi në bashkëpunim me të birin, Gjergjin, dhe me Jani Durin. Është historia e pesë çiklistëve që shkojnë jashtë për një aktivitet, pas rënies së Murit të Berlinit. Kanë ëndrrat e tyre, kanë dëshirat e vogla të tyre, por këto ëndrra shemben njëra pas tjetrës. Ata nisen, arrijnë në Trieste në atë kohë kur shoqëria pothuajse u bllokua me eksodet e mëdha, ambasadat u shembën, humbën kontaktet, paratë iu mbaruan, anija që i solli nuk kthehej më, ishte e bllokuar në mol dhe ata vendosin të kthehen me biçikletat që kishin. Duhet të kalonin nga Jugosllavia për t‘u kthyer, por nuk kishin viza, kishin vetëm një për në Francë. Këtu fillojnë peripecitë, kur mbërrijnë në kufirin e fundit arrestohen nga milicia e Jugosllavisë. "Hapja për Shqipërinë në atë kohë qe një zhgënjim, qe një dhimbje, një tragjedi", do të nënvizonte Dhimitër Xhuvani. Artistë, shkrimtarë, regjisorë por edhe personalitete, miq, bashkëpunëtorë e të njohur e kanë përjetuar shumë këtë humbje të madhe për letërsinë shqipe. Ministri i Kulturës, Ferdinand Xhaferri, zv.ministrja Suzana Turku; shkrimtarët Dritëro Agolli, Teodor Laço, Sabri Godo, Bardhyl Londo, Fatos Arapi, Fatos Kongoli, Musa Vyshka, Natasha Lako, Aurel Plasari; regjisorët dhe aktorët Dhimitër Anagnosti, Vladimir Prifti, Mihallaq Luarasi, Saimir Kumbaro, Rikard Ljarja, Kristaq Skrami, Mevlan Shanaj, Drita Pelingu dhe Petrit Malaj i janë bashkuar kësaj dhimbjeje të madhe. "Vdekja e tij është një humbje e madhe jo vetëm për familjen, por edhe për gjithë kulturën dhe letërsinë kombëtare dhe për ata mijëra lexues e shikues që kanë ndjekur me interes e vëmendje veprat e krijuara gjatë gjithë jetës së tij", janë shprehur në një letër ngushëllimi të përbashkët ata. "Me shpirtin krijues që e karakterizonte, me dashurinë për letërsinë dhe artin, me humanizmin e gjerë dhe të pashoq, shkrimtari vazhdoi të shkruante dhe të botonte deri në fund të jetës së tij", vijohet më tej në letër. Veprat e tij dëshmojnë për një shkrimtar që u vu në radhët e para të asaj plejade shkrimtarësh shqiptarë, të cilët bënë përpjekje të shumta për ta zhvilluar dhe emancipuar këtë letërsi, për ta zhvilluar atë më tej. Xhuvani kaloi një jetë të cilën ia kushtoi me përkushtim letërsisë, dramaturgjisë dhe kinematografisë shqiptare, duke dhënë një kontribut të vlefshëm për kulturën kombëtare.

shqip.

Shkrimtari që vetëm dashuroi

(Në kujtim të Dhimitër Xhuvanit, shkrimtarit dhe mikut tim të dashur, që u nda nga jeta dje në mëngjes)

Ilir Yzeiri

Nuk e mbaj mend me saktësi se si e kam njohur Dhimitër Xhuvanin, nuk e mbaj mend as vitin dhe as stinën kur e kam njohur. Më kujtohet se kur isha pedagog në Elbasan, andej nga viti 1986, i kam shkuar për vizitë në shtëpi, në banesën e vjetër te Rruga e Durrësit, prapa "Kafe Florës" së njohur. Natyrisht që e njihja qysh më parë si shkrimtar dhe kisha lexuar gjithë librat e tij. Nga ajo kohë e deri para një muaji, jemi takuar e kemi ndenjur e biseduar thuajse rregullisht. E gjitha kjo, edhe për shkak se prej rreth 17 vjetësh jemi edhe fqinj. Kjo jeta e dytë, në mund ta quaj kështu, pra ajo pas viteve ‘90, na afroi më shumë dhe na lidhi më fort akoma. Kishim kafen tonë, ku takoheshim çdo mëngjes. Te kafja te Vefi, gruaja e shkrimtarit Jani Duri, mblidheshim çdo mëngjes dhe nuk mbaj mend qoftë edhe një ditë të vetme që Dhimitër Xhuvani të mos vinte duke qeshur. Që kur dilte nga shkallët e pallatit të tij e deri sa linte dyqanin e fundit, ai ishte gjithmonë i qeshur. Nga sytë e ëmbël ngjyrë kafe buronte vetëm dritë dhe ishte gati ta kthente çdo ngjarje serioze në humor. Ishte i gjithi dritë, ashtu si e bija, Buqja, apo si mbesa e tij e dashur, Sara, vajza e Gjergjit dhe Luizës. I ëmbël, i qeshur dhe i dashur me të gjithë, Dhimitër Xhuvani ishte një prej atyre njerëzve dhe një prej atyre shkrimtarëve që duket se po rrallohen dhe nuk do të na vijnë më. Ai nga pesë pasionet primitive të njeriut: dashuria, urrejtja, dëshira, gëzimi dhe trishtimi, nuk zotëronte urrejtjen. Dhimitër Xhuvani nuk dinte të urrente, nuk dinte të kishte zili ndokënd, ai dinte vetëm të dashuronte dhe të gëzonte. Edhe i trishtuar ishte shumë rrallë. Edhe nëse ishte i dëshpëruar, ti e kishe të vështirë që ta kuptoje, sepse ai ishte pajisur me një vetëpërmbajtje të tillë sa të tjerëve u dhuronte vetëm gëzim dhe dashuri, sepse sa takonte dikë, sytë e tij ndrisnin nga gëzimi. Sot natyrisht emocionet janë më të forta dhe unë që e kam njohur nga afër kam dëshirë të flas për Taqon e shtrenjtë si njeri, por ai do të kujtohet në letrat shqiptare si shkrimtari që u mor vetëm me njeriun, që u përpoq të tregonte me sinqeritet vuajtjen dhe dëshpërimin njerëzor. Edhe atëherë kur donte të tregonte me më shumë sinqeritet e dashuri se ç‘duhej, pra edhe kur shkroi romanin "Tuneli", nuk donte t‘i kundërvihej askujt, donte vetëm të tregonte me shumë dashuri vuajtjet e njerëzve që punonin. Mirëpo "Tuneli" i tij u bë metaforë dhe për shumë kohë u përmend si një formë jo komuniste e dashurisë njerëzore. Edhe këtë dramë të jetës së tij ai e tregonte me humor dhe kur e pyesja më thoshte se në internim, atje në punën e detyruar, kishte takuar edhe personazhin e romanit të tij, infermieren e famshme, sepse edhe ajo ishte përjashtuar nga puna dhe po riedukohej bashkë me të në brigadën e punës me krah. Pas kësaj ai u bë i famshëm me romanin "Përsëri në këmbë", roman që edhe sot po ta shohësh me vëmendje ka më shumë solidaritet njerëzor, më shumë dashuri për jetën sesa politikë. Në romanet e Xhuvanit ka vetëm rrëfime dhe histori për fate njerëzish, që edhe në diktaturë vuanin e gëzoheshin, sepse edhe atëherë njerëzit e jetonin jetën. Pas viteve ‘90 ai shkroi shumë romane të tjerë me personazhe që vinin nga realiteti shpeshherë tragjik i tranzicionit shqiptar, siç ishin romanet "Kupa e helmit" apo "Letra e Sonjës". Natyrisht do të doja të shkruaja më gjatë për Taqon si shkrimtar, por sot ti nuk jeton më i dashur Taqo dhe rrugës sonë do t‘i mungojë e qeshura jote, humori dhe batutat. Ti nuk do të vish më te kafja te Vefi që të qeshim e të tregojmë anekdotat e fundit, nuk do të vish që të na tregosh për historitë e tua të mrekullueshme që ti i tregoje me aq kripë. Ti nuk do të kalosh më te dyqani te "Biondja" dhe Sara e vogël që e di pasionin tënd, nuk do të të thotë më me naivitetin e fëmijës: Gjysh nuk do të kthehemi te Biondja? Jo, i dashur Taqo, ti nuk do të bësh asnjë prej këtyre. Mbrëmë, nuk e mbaj mend në ëndërr apo zgjuar, më shkoi mendja te ti. Kishe kohë që vuaje dhe unë ashtu si gjysmë zgjuar e gjysmë fjetur, duke ndier shiun që binte dhe duke të menduar edhe ty, thashë me vete se vetëm tani nuk është koha për të vdekur. Por sëmundja nuk pyeti, i dashur Taqo. Megjithëse sot nuk ishte koha për të vdekur.
Lamtumirë, miku im i shtrenjtë Taqo!

shqip

Dhimiter Xhuvani, Miqtë e skenaristit:Si e kemi njohur Taqon

» Dërguar më: 20/10/2009 - 12:49



Me Dhimitrin jam njohur që kur kam lerë...që në kohët e lashta... që para se të lindnim... Nuk mbahet mend që kur jemi njohur...”. Kështu e nis kujtim-rrëfi min për të madhin Dhimitër Xhuvani, aktori i njohur Rikard Ljarja... është i emocionuar padyshim. Sapo ka dalë nga shtëpia e shkrimtarit dhe skenaristit të ndjerë. Me miqtë e tij është ulur më pas në një kafe për të gjerbur një kafe dhe për të folur për të. Ai është kryefjala e mendimit... atij të shprehur me fjalë apo me heshtje, me psherëtima apo edhe me ndonjë lot të fshehur, brenda shpirtit që tanimë nuk komandohet dot. Ka një njohje të hershme, që nuk ishte vetëm si rrjedhojë e bashkëpunimit nëpër fi lma, një miqësi “e pashkruar”, “e parrëfyer”. Në pak fjali Rikardi tregon atë ditë të fundit kur e ka takuar përgjatë bulevardit “Dëshmorët e Kombit”. Ku përveç bisedave i ka treguar se
vazhdon të punojë si më parë, nga mëngjesi deri në mbrëmje dhe më tej, imazhi i tij ka mbetur “ai i një njeriu të lodhur” në mendjen e aktorit.

Zoti Ljarja, përveç bashkëpunimeve në fi lm ju keni pasur një miqësi me shkrimtarin Dhimitër Xhuvani. Si do ta përshkruanit natyrën e tij?

Në fakt e kam pak të vështirë në këtë rast, në sensin që për të do të shkruhej një gazetë e gjithë, por unë do të doja të thosha pak fjalë sot për Dhimitrin. Dhimitër Xhuvani ishte njeriu i butë, me një shpirt të butë... tmerrësisht të butë... i
tmerrshëm deri në ekstrem! Ky shpirt i tij i butë u pasqyrua në gjithë krijimtarinë e tij dhe punën në letërsi dhe në kinematografi . Kërkesa për liri, për drejtësi, pra shpirti njerëzor i edukuar nga Elbasani (siç janë edhe ata qytetarë
të këtij vendi) u pasqyrua në të gjithë veprën e tij. Ne kemi bashkëpunuar, kemi qenë miq së bashku, na ka lidhur puna, por edhe një marrëdhënie krejt......e veçantë, e pashkruar, e pathënë. Ishte një mik i mirë, për mua është humbje e madhe.

Kur jeni njohur me të?

Që kur kemi lerë... që në kohët e lashta... që para se të lindnim... Nuk mbahet mend që kur jemi njohur.

Largimi nga jeta e një njeriu është i dhimbshëm... si u ndjetë kur morët vesh lajmin?

Kur ikën një njeri i madh, gjithmonë thuhet, ishte një humbje e madhe. Është e kotë të përsëris ato fjalë klishe. Por largimi nga jeta i Dhimitër Xhuvanit është vërtet një humbje e madhe për familjen e tij. Ai ka lënë një djalë dhe një vajzë të talentuar. Djali Gjergji, trashëgon nga i ati punën dhe lidhjen me artin. Ai punon mjaft dhe gjithashtu ka një bashkëshorte si Luiza, e cila po ashtu është e angazhuar. Kështu që Dhimitri i vuri pikat mbi I, me pika dhe presje i rregulloi fëmijët e tij. Ne të gjithë kemi lindur, jetojmë dhe do të vdesim një ditë, por Dhimitri la një boshllëk në letërsi, në kinema, në shoqëri, në familje, tek ne të gjithë.

Kur jeni takuar për herë të fundit dhe si e kujtoni atë takim?

Para ca kohësh jemi takuar në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Kishte dalë për të bërë një shëtitje. Dukej i lodhur, ishte i lodhur në fakt. E pyeta për shëndetin dhe më tha që “nuk jam mirë”. E pyeta nëse vazhdonte të punonte dhe më tha që, “punoj që nga ora 7 e mëngjesit e deri në orën dhjetë... punoj si gjithmonë”. Kjo ishte vetia e tij, vetia e punës, njeriu i punës.

Kumbaro: Nuk të kritikonte para të tjerëve, të ruante personalitetin

Lajmin e humbjes së shkrimtarit dhe skenaristit Dhimitër Xhuvani e merr vesh nga ne gazetarët, që bashkë me momentet e hidhura të largimit nga jeta të një njeriu, përpiqemi të përcjellim edhe kujtimin, emocionet që një personalitet i tillë na ka sjellë gjatë veprimtarisë së tij. Regjisori dhe skenaristi Saimir Kumbaro, pas dhimbjes së kësaj ngjarjeje kujton disa nga karakteristikat e Taqos, ashtu siç e njihnin të gjithë, bashkëpunimin e tij të parë me të, ndihmën që ai i dha si një mësues i mirë dhe më tej disa nga çastet e takimit të tij të fundit me të.

Zoti Kumbaro, ju e keni njohur Dhimitër Xhuvanin e madje keni bashkëpunuar me të, si do ta përshkruanit karakterin, punën dhe krijimtarinë e tij?

Dhimitrin (Taqon) e kam njohur mbi tridhjetë vjet më parë. I qeshur, modest, xhentil, fjalëmbël dhe mbi të gjitha një familjar shembullor. Taqo ka qenë skenaristi im i parë. Skenaristi Dhimitër Xhuvani shprehu dëshirën dhe gatishmërinë që të bashkëpunonte me ne në filmin "Rrugicat që kërkonin diell". Për mua dhe Rikardin, ky qe filmi ynë i parë që na hapi dyert e një karriere të gjatë. Dhimitër Xhuvani (Taqo), ky shkrimtar dhe skenarist i talentuar kurrë nuk rreshti të ndihmojë të rinjtë. Mjeshtër i tregimit dhe vizatues perfekt karakteresh arriti që me penën e tij të rreshtojë në arkivin e krijimtarisë kinematografike një galeri tipash dhe personazhesh që nuk do harrohen lehtë. Me vdekjen e tij kinematografia shqiptare humbi një nga penat që la gjurmë në historinë e artit të shtatë shqiptar. Dhimitër Xhuvani do mbetet një nga emrat që nuk do harrohet kurrë. Bashkë me kolegët e mi rreshtohemi pranë familjes dhe të afërmeve për të bashkuar dhimbjen tonë për këtë humbje të madhe.

Si e kujtoni takimin tuaj të parë me të?

Takimi i parë ka qenë me përgatitjet e filmit "Rrugicat që kërkonin diell". Kujtoj se me realizimin e këtij filmi ishte caktuar Hysen Hakani, i cili e la projektin për shkaqe shëndetësore. Drejtoria e asaj kohe vendosi që realizimin e tij t'ua besonte dy të rinjve (Saimir Kumbaro dhe Rikard Ljarja). Ishte në të drejtën e skenaristit ta kundërshtonte këtë vendim, por ai e miratoi dhe vazhdoi një bashkëpunim të gjatë me ne. Puna me skenaristin në fillimin e realizimit të filmit zakonisht ndërpritej, por me Dhimitrin ndodhi e kundërta. Sa herë që na lypej ndihma e tij, ai vinte dhe të tre uleshim dhe diskutonim për episodet e filmit. Nuk u lodh kurrë.

Çfarë natyre ishte në punë?

I qetë, pa shumë fjalë, më shumë dëgjonte. Edhe pse ne ishim të rinj, na i merrte në konsideratë mendimet, qofshin nganjëherë edhe të gabuara. Me takt na drejtonte ku e lypte dramaturgjia e filmit. Për ne ishte një mësues i devotshëm.

Një kritikë apo një këshillë prej tij, a mund të na e kujtoni?

Nuk kritikonte, sidomos në sy të të tjerëve. Ta ruante personalitetin. Zakonisht gjërat që nuk i pëlqenin t'i thoshte veçmas. Kishte humor, një humor të hollë me pak dialekt elbasanas. I pëlqenin shakatë, barcaletat dhe historitë e Kinostudios. Më kujtohet shpesh një thënie e tij: "Nuk është serioz një njeri që nuk di të qeshë".

A keni diskutuar për kinemanë e viteve të fundit me të dhe cili ishte opinioni i tij për të?

Vitet e fundit pati probleme shëndetësore dhe megjithatë arriti së bashku me Gjergj Xhuvanin, të birin, të realizojë një film interesant "I dashur armik", me një mesazh të thellë humanist. Dashurinë për njeriun. Tipar që e karakterizonte Taqon.

Kur është hera e fundit që e keni takuar?

Herën e fundit me të kam folur kur ishte në spital në Itali. (vuante nga zemra). Ngaqë nuk dilte në ambiente publike (shkak sëmundja e zemrës), i merrnim informatat për gjendjen shëndetësore nëpërmjet të birit, Gjergjit. Herën e fundit u pamë në një premierë filmi.

Mevlan Shanaj:uzëqeshja e Taqos rrezatonte dashuri

Një njohje e rastësishme që në adoleshencë duke shfletuar librat e tij, më pas takimet e punës në shesh-xhirim, darkat mes miqsh dhe vizitat në familje. Përpos këtyre, Mevlan Shanaj nuk mund të harrojë buzëqeshjen dhe dashurinë humane që rrezatonte me të gjithë shkrimtari dhe skenaristi. Largimin e tij nga jeta Shanaj e komenton me një dhimbje të madhe dhe si një ikje jo vetëm për miqtë dhe të afërmit, por një humbje e madhe për kombin. Ai rrëfen se njohja mes tyre ka qenë familjare, duke theksuar se Dhimitër Xhuvani ka qenë ndër redaktorët e parë që ka botuar në gazetën "Drita" tregimet e gruas së tij, Natasha Lako.

Si e keni njohur për herë të parë Dhimitër Xhuvanin?

Në radhë të parë ju falenderoj për intervistën, pasi për familjen time ka qenë një humbje e madhe, po kaq edhe për kombin. Jam njohur fillimisht me Dhimitër Xhuvanin 40 vjet më parë, duke lexuar librat e tij. I kam prekur ato qysh kur isha ende një adoleshent, pasi vinim nga e njëjta shkollë dhe që në atë kohë kam qenë një fans i librave. Ai ishte një shkrimtar i përmasave të mëdha, i cili me krijimtarinë e tij ishte autori i letërsisë klasike, por shumë komunikues dhe modern njëkohësisht.

Cilat kanë qenë bashkëpunimet tuaja në kinema?

Kam qenë me shumë fat të punoja me të në filmin "Rrugicat që kërkonin diell", skenari i të cilit ishte i Taqos. Mbaj mend se ai ka qenë në të gjitha shesh-xhirimet e filmit, nga Durrësi në Korçë. Ai ishte një burrë shumë komunikues me të gjithë. Ndërsa darkave nuk mund ta harroj sesi Taqo jepte gjithmonë dashuri, një dashuri njerëzore, që ishte cilësia që e karakterizonte atë...!

Si i mbani mend raportet tuaja, personale apo familjare?

Kishte një të qeshur që rrezatonte gjithmonë një shpirt të dashuruar me njeriun dhe një shkrimtar që më ka lënë gjithmonë mbresa. Mbaj mend herën e fundit pas botimit të "Tuneli", ai u kthye për t'i tronditur të gjithë, por edhe për të konfirmuar penën e tij si shkrimtar i madh, prandaj dhe them me bindje se ikja e tij ishte e përmasave kombëtare. Raportet tona kanë qenë edhe familjare, pasi Dhimitër Xhuvani dhe Ismail Kadare kanë qenë redaktorët e parë që kanë mbështetur Natashën në botimet e saj të para në gazetën "Drita". Madje, mund të them se Dhimitër Xhuvani ka pasur një rol shumë të rëndësishëm në mbështetjen që ka dhënë ndaj Bilal Xhaferrit, duke deklaruar që në fillimet e tij se ishte një djalë i talentuar, me të ardhme të madhe...!

Çfarë do t'ju mungojë më shumë nga humbja e mikut tuaj?

Mendoj se humbja, ikja e tij do të jetë një mungesë e madhe për çdo lexues, pasi ai gjithmonë ka thënë diçka me karakteret e tij, janë ato karaktere që i shoqërojnë në jetë me qindra dhe mijëra lexues, të cilët nuk do të ndihen aspak të qetë. Për ne do të ketë një dhimbje të madhe, pasi do të na mungojë buzëqeshja e tij rrezellitëse që falte gjithmonë dashuri.

Te pakten kto shkrime nuk besoj se do i fshini apo mbyllni si temat e tjera shigjeta?


Dhimitër Xhuvani: Lëreni shkrimtarin të lirë

Shekulli Online | 21/10/2009 | Kulture

Afro njëzet vjet më parë, shkrimtari Dhimitër Xhuvani do të jepte këtë intevristë për në redaksinë e revistës "Nëntori" për kryeredaktorin e saj Kiço Blushi. Për herë të parë ai shpjegon gjatë dënimin e "Tunelit" dhe kthimin teposhtë që mori jeta e tij.


Rehabilitimi me dy vepra që ai nuk i quan letërsi. Kjo intervistë "ka humbur" si pasthënie e romanit kyç në krijimtarinë e Xhuvanit, i ribotuar pirat pas nëntëdhjetës. "Shekulli" e sjell dy ditë pas vdekjes së shkrimtarit


Siç dihet, romani "Tuneli" pati jehonë të madhe në shtyp në vitin 1966. Pas kritikës, autori u çua për riedukim në Hidrocentralin që do të ndërtohej asokohe në Bistricë, aty ku zhvilloheshin ngjarjet e romanit. Atje punoi si punëtor krahu në transport, saldator, elektriçist, hekurkthyes etj. Pas shumë vitesh, u kthye redaktor në Kinostudio.


Dhimitër, mbaj mend që romnai yt u përpi nga lexuesi shqiptar, si asnjë vepër tjetër e botuar pas Çlirimit. Sidomos pas kritikës në shtyp, ai kaloi dorë më dorë edhe pse u ndalua qarkullimi i tij si një krijim heretik. Kritika, në vend që ta shuante e rriti kërshërinë.


Kanë kaluar qysh atëherë 25 vjet dhe besoj nuk jua ka ënda të kujtoni ngjarjet pas botimit të "Tunelit" që ju çoi fizikisht të punonit në tunnel. Si fillim, mund të na thoni si lindi "Tuneli"? Lindi si një vepër që vinte nga nevoja e brendshme e autorit, apo ndikuan edhe rrethanat shoqërore e politike të viteve 1960?


Romani "Tuneli", si shumica e veprave të mia letrare, mund të them se lindi nga mbresat dhe përshtypjet e forta që pata mbledhur si gazetar. Mbaj mend se Hidrocentrali i Bistricës, që u quajt "J. V.


Stalin", ishte në faqet e para të gazetave e revistave, si dhe të kronikave filmike e të radios. Ishte një ushqim shpirtëror i përditshëm, i mbushur me shpërthimet e minave në tunnel, me heroizmin e klasës punëtore, me vetëmohimin e inxhinierëve të rinj, me cicërimat e bilbilave të Muzinës etj.


Të gjitha këto i shpreha në mënyrë të kursyer në reportazhe, tregimin "Magnetofoni", si dhe në skenarin e filmit dokumentar "Bistricë '63" me regjisor V. Gjikën, që u mirëprit dhe u nderua me çmim Republike. Sigurisht, edhe unë që pashë me sytë e mi, njoha e ndjeva nga afër sakrificat sublime, s'mund të isha gjakftohtë e larg ndikimeve të rrethanave shoqërore e politike të viteve '60, kur po vendoseshin e po bëheshin norma të jetës sonë mbështetja në forcat e veta deri në vetëmohim.


S'mund të them se isha i ndërgjegjshëm për prognozën e pasojat kësaj teorie që na çuan dhe në izolim nga bota. Si shkrimtar intuitiv dhe realist shkrova atëherë një të vërtetë të hidhur.


Ç'kujtime keni sot, pas kaq vitesh, nga kitika e ashpër që u bë për "Tunelin"? Ekziston kjo kritikë në koleksionet e gazetave dhe revistave. Kishte dhe një kritikë tjetër "të pagabuar" të opinioneve shoqërore?


Edhe pse me veten time dhe në raste të rralla, kur ka rënë fjala për romanin "Tuneli", kam thënë të shkuara të harruara, kujtimet e hidhura në çdo jetë njeriu, mbeten të hidhura.


Fushata e kritikave të shumta zgjati qamet, mbi disa muaj, që nga gazetat e përditshme, si "Zëri i Popullit", "Bashkimi", nga gazetat periodike si "Zëri i Rinisë", "Drita" dhe nga revistat mujore si "Nëntori", "Rruga e Partisë" etj. Shumë kritikë, amatorë dhe kolektiva pnëtorësh e inxhinierësh shkruan kundër "Tunelit", duke mos e ndarë veprën nga autori.


Dhe unë vetë shkrova autokritikë kundër vetes. Ishte e pamundur që t'i bëje ballë asaj stuhie. Ma do mendja se ashtu siç më detyruan mua të shkruaj kundër vetvetes, u kanë kërkuar dhe të tjerëve të shkruajnë kundër "Tunelit".


Sigurisht, që pati dhe të zellshëm e të bindur. Të ishin shkrime pluralsite dhe pa pasoja për mua, s'do të më vinte dhe aq keq. Pluralizmi qe i heshtur, pëshpëritej në vesh, madje me frikë, se fatkeqësisht, pati dhe dy raste që romani "Tuneli" shërbeu si dëshmi për agjitacion e propagandë në dosjet e një letrareje të re e të një shkrimtari të ri.


Me kalimin e kohës ra furia e stuhisë. Mbetën të dukshme e të fshehura njëkohësisht dy qëndrime: njëri zyrtar e i ftohtë që më ndoqi pas për një kohë shumë të gjatë, edhe pas periudhës së kryerjes së dënimit me punë krahu, edhe pse kisha botuar dramën "Pas dy vjetësh" e romanin "Përsëri në këmbë" dhe tjetri dashamirës e mëshirues, miratues i veprës, e cila lexohej në mënyrë klandestine.

Ç'pasoja pate pas kritikës dhe dënimit?


Sapo filloi kritika, nisën dhe pasojat. Nisi me një tingëllim të ziles së telefonit në redaksinë e gazetës "Drita". Sapo dëgjova zërin e kryeministrit ia zgjata dorezën e telefonit shokut të zyrës, Andon Kuqalit, i cili mori porosinë që unë duhej të shkoja në Hidrocentralin "J. V. Stalin", dhe të shikoja me sytë e mi gabimet e mia, të punoja e të jetoja...


Po atë ditë, apo të nesërmen, më thërret në zyrë Shefqet Musaraj, sekretar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Ai mbante në dorë librezën time të punës dhe pa sqaruar asgjë, si e qysh, më thotë:


"Nashti, si t'ja bëjmë, si ta shkruaj këtu largimin tënd nga Lidhja e Shkrimtarëve?"
"Si të keni marrë urdhër", i them tepër i trishtuar dhe i habitur që s'do të jem më në Lidhjen e Shkrimtarëve, që s'do të jem më shkrimtar, që s'do të kem më as të drejtën e botimit me afat të pacaktuar, fjalë të cilat i kisha dëgjuar korridoreve të Lidhjes.

"E di si është puna? Të shkruajmë në mënyrë të atillë që most të të shohin shtrembër kudo që të vesh. Ja, për shembull, largohet me dëshirën e tij, mirë?"
Të pasneërmen u bë një mbledhje e madhe në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, e drejtuar nga Ramiz Alia, po unë s'vajta.


U nisa me autobusin e linjës për në Hidrocentalin "J. V. Stalin", "vullnetarisht", "me dëshirën time", duke lënë në shtëpi babanë dhe nënën e sëmurë, motrën studente, dy fëmijët e vegjël dhe gruan. S'kam udhëtuar kurrë në jetën time aq i trishtuar.


Gjashtë vetë me një rrogë të vogël mësueseje filloreje. Ngushëllimin e gjeja vetëm te shprehja e popullit "ka edhe më keq". Ka edhe burg, ashtu siç u burgosën shumë krijues në ato vite. Unë isha "i lirë" veçse shumë larg, në ekstremin më jugor të vendit.


Në pikat e kontrollit të policisë, si te Ura e Rrogozhinës, në Sevaster, në Tepelenë, në të hyrë të Gjirokastrës, në Qafë të Muzinës, policët qëndronin gjatë para pasaportës sime e fytyrës sime. Vështrimet e tyre tpër të vëmendshme, sikur paralajmëronin një prognozë të hidhur, që fatkeqësisht u vërtetua më vonë.


Sa më shumë që kalonin muaj e vite, unë do të zhvendosesha e vërtitesha në kantiere, si në Sarandë, Durrës, Elbasan e Tiranë, gjithnjë si punëtor krahu vështrohesha nga sekretarët e instruktorët e komiteteve të Partisë, nga sekretarët e komiteteve ekzekutive, nga shefat e kuadrove si një njeri i dyshimtë, i rrezikshëm.


Kretj i kundërt me këtë pozicion ishte qëndrimi punëtorëve, brigadierëve, inxhinierëve, kuzhinierëve, bufetierëve, shoferëve të kantierëve. Të gjithë këta më trajtonin si një "mik të rrallë, të vjetër e të sëmurë", që kisha nevojë për miqësi, dashamirësi dhe ushqim.


Si prototipa për të ilustruar këtë fakt "sipas tipikes së realizmit socialist" dhe në pamundësi për të përmendur të gjithë, kujtoj me mirënjohje të thellë ing. Sokrat Koliropullin, Bardhyl Balzën, Fiqiri Veizin, Sami Karapicin e shumë të tjerë, si dhe të birin e kryinxhinierit, Ladin, që asokohe bënte praktikë në kantier.


Përzemërsia e tij, respekti e shoqëria me të, ishte për mua diçka e habitshme. Atë e bir, njëri kundër e tjetri pro, jo vetëm ndaj romanit tim, por ndaj meje, njëlloj siç ishin kundër e pro dy qëndrime të dy sferave të gjera: zyrtarëve dhe njerëzve të thjeshtë.


Për gjithkënd që dënohej, me ligj ose pa ligj, rëndë apo lehtë siç qe rasti im, përnjëherësh vinte dhe binte hija e dënimit dhe mbi familjen. Çdo sferë nëpunësish tregonin devotshmëri e besnikëri ndaj fushatës së madhe "Anti-Tunel".


Disa burokratë parimorë iu sulën shtëpisë sime në Rrugën e Durrësit, një apartament i zakonshëm prej dy dhomash e një kuzhinë, ku jetonin pa mua, tri kurora; ata të seksionit të arsimit iu sulën gruas sime për ta nisur në fshat; vëllait tim të vogël në Elbasan që sapo ish kthyer nga ushtria jo vetëm ia morën apartamentin, por për një kohë të gjatë nuk i dhanë strehim, ndonëse ishte i martuar e me një fëmijë të vogël.


Prindërit e sëmurë vdiqën njëri pas tjetrit brenda gjashtë muajve. S'do ta kujtoja vdekjen e prindërve, sepse para vdekjes jemi të pafuqishëm dhe se njeriu me të s'duhet të abuzojë, por unë s'besoj të jem rast tjetër për t'i kërkuar ndjesë nënës, të cilën kur po mbyllte sytë e po jepte shpirt, e gënjeva, i thashë se dënimi im mori fund, se unë u ktheva në shtëpi, gjë që u realizua shumë vonë, dhe me shumë peripeci, sa qesharake aq dhe tragjike për fatin e njeriut të shkretë, jeta e të cilit çuditërisht është lodër fjalësh në gojën e zyrtarëve.

Kisha filluar të botoja tregime në gazetën "Drita", drama "Dasma e madhe e dritave" ishte vënë në skenë nga trupa amatore e Kombinatit të Tesktileve "Stalin" dhe kishte fituar flamurin e kuq të asaj gare festive të Nëntorit, apo çmimin e parë, megjithëse i bënë shumë luftë nga Ministria e nga një delegacion i ardhur posaçërisht nga Elbasani e megjithatë unë akoma s'kisha të drejtë të jetoja pranë familjes sime në Tiranë, qoftë dhe si punëtor, tani me kategori të tretë si elektricist, të dytën si hekurkthyes e të gjashtën (të pestën të re) si saldator.


E ç'rëndësi kishte, e ç'dëm i sillte djersa ime ndërtimit të socializmit, tashmë krejtësisht me forcat tona (se parrulla kishte avancuar) që unë të punoja në rrethin e Tiranës, ku kisha dhe kam pashaportizimin dhe jo në rrethet larg saj? Diplomat e mia si ndihmës-mjek i shkollës më parë të mesme mjeksore, si mësues i gjuhës, letërsisë e historisë i Universitetit të Tiranës, si shkrimtar që kisha sudiuar në "Institutin e Letërsisë Gorki", u kthyen në të zezën time.


Jo vetëm që këto diploma s'pinin ujë, por ishin ato që s'më lejonin të hyja përsëri në Tiranë. Si e qysh ndodhi, do të përgjigjem në pyetjen se si e sa ndihmon e interesohet organizata jonë e "Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve" për antarët e saj.


A e kanë pësuar, veç teje, redaktorët, botuesit apo edhe prototipët tuaj?


Po. Sidomos Vandush Vinçani, po më e dhimbshme është që e pësoi dhe një personazhe e romanit, ish infermierja e kantierit të Muzinës. Meqë në realitet ishte një infermiere e vetme në ambulancën e kantierit, gjë që përkonte dhe në roman, të quajtur nga unë me emrin Vaide e të krijuar si personazh letrar me një biografi letrare të fantazuar, e cila; ndonëse e martuar me Kasemin (po personazh letrar), bën dashuri me inxhinierin e kantierit Gjin Kulprin (po personazh), u ngatërrua, u njësua dhe më saktë të themi iu atribuan asaj peripecitë e heroinës së romanit.


Nga personazhi real, infermierja e kantierit, ajo që e kisha njohur në kohën kur grumbulloja material, kisha futur te Vaideja personazhe të fantazisë, cilesitë e saj të rralla si infermiere, dashurinë për punën e për njerëzit, devotshmërinë e saj, po jo korrektësinë e ndershmërinë e saj si qytetare, Vaideja përfaqëson një kategori të grave shqiptare që jeton në kushte shumë, shumë të vështira të një kantieri të izoluar, që sakrifikon në mënyrë sublime e të heshtur, që ëndërron marrëdhënie të reja e të lira, që është e predispozuar të mbushë boshllëkun shpirtëror pa e ditur se si.


Është një flutur që shkon drejt dritës, pa e ditur se i digjen krahët delikatë. Kritika e atëhershme mbajti qëndrim ndaj Vaidesë dhe burrokracia atë gjë bëri. Meqë u shkurtua vendi i punës së infermieres së kantierit në Muzinës, e dërguan në prodhim, i dhanë një lopatë që mbushte gropat e rrugëve të kantierit, pavarësisht se ajo ishte një infermiere e mirë dhe një grua e respektuar.
Sapo kisha vajtur në kantierin e Bistricës.


Bashkë me dy punëtorë ngarkim - shkarkimi grumbullonim trarë, dërrasa e hekura të mbetura e i transportonim nga kantieri ne qendër me një makine tip "Zis". Duhej të bënim pesë rrugë në ditë që të nxirrnim pagën minimale. Makina qëndroi.


Para nesh një grua, që kish mbuluar fytyrën me një shami të bardhë si mandilet e dropulliteve, mundohej të mbushte me lopatë një gropë në mes të rrugës. Ajo po na vononte. Si më i riu që isha, zbres nga makina, ia marr lopatën nga dora dhe nisa të mbush gropën. Nuk e njoha fare dhe nuk i fola, i bindur se do të më thoshte faleminderit që po e ndihmoja.


Ishte e djegur nga dielli dhe e rrudhur. Dhe ne moshë m'u duk e madhe. S'di pse, vështrimet tona kryqëzoheshin. Sytë po më dukeshin si të parë. Ata sesi qeshën, sikur fshihnin një kënaqësi. Dhe buzët lëvizën. Nuk buzëqeshën.
"Ti je ai shkrimtari, Dhimitri?" foli ajo.


Nuk u befasova, sepse e dija që në kantier ishte bërë një mbledhje e madhe, ku qe diskredituar "Tuneli" dhe ishte shkruar një letër kolektive.


"Po" i thashë, duke mos duruar atë nënqeshje të hidhur që shprehte dhe një kënaqësi.
"Mirë ta paskan bërë edhe ty. Mua në lopatë, ty në ngarkim - shkarkim. Nuk po më njeh, ë? Jam Vaideja jote" shtoi ajo me përbuzje (duke e quajtur veten me emrin e personazhes).


"O Zot!" thashë me veten time dhe u mundova t'i shpjegoj teorinë e letërsisë, tipizimin, gërshetimin e spuntos reale me fantazinë, por qe e kotë. Ajo humbi durimin dhe më përcolli. "Hajt, e mbushe gropën? Hip në makinë e mbaj hekura e dërrasa".
Hipa në makinë. Më dhembi zemra.


Dhe nuk di pse ajo grua në udhë, me lopatë në dorë, e përcëlluar nga dielli, më dukej se ishte gruaja ime, tamam si ajo që kish mbetur në Tiranë e lidhur pas pleqve të mi, pas fëmijëve të mi. Për të dyja fajtor isha unë.


Unë i kisha dënuar. E përse? Për kënaqësi egoiste të krijimit, sepse me fantazinë time kisha krijuar, pjellë (jo pa dhimbje) një personazh letrar, një Vaide të brishtë, të pakënaqur nga jeta, që protestën e saj e shprehu si ato fluturat mendjelehta që kanë etje për pak dritë.


Si mendon ti, kritikat e bëra vinin nga një kritikë "zyrtare", domethënë e diktuar nga lart, apo vetë kritika, kritikët dhe opinioni shoqëror nuk ishin aq të emancipuar sa të mirëprisnin një vepër realiste si "Tuneli"? pra, ky roman ishte i parakohshëm, apo reagimi erdhi sepse kjo vepër cenoi "moralin zyrtar"?


Ai telefon nga lart që ra atë ditë në redaksi e që sugjeroi të shkoja në Hidrocentralin e Bistricës, autokritika që u kërkua me aq ngulm e që u shkrua në disa variante nga unë e nga shoku im, Dalan Shapllo, më i mërzitur se unë nga ç'po ndodhte, e që përfundimisht u kërkua jo e daktilografuar, por e shkruar thjesht nga dora ime, dhe ai shënim diplomatik në librezën time u konkretizuan e u zbuluan se gjithçka ishte menduar nga maja e piramidës.


Një delegacion i madh i rëndësishëm qeveritar kinez (duhet të ketë qenë i madh, derisa shoqërohej nga kryeministri), qëndron një ditë para tunelit të Bistricës.


Disa ditë më parë agjencitë telegrafike të botës jepnin një lajm shumë sensacional; Go Mo Zhoja, një nga personalitetet e mëdha të Kinës së madhe, një politikan e letrar kishte deklaruar dhe ishte nisur për në Komunë e atje do të hante bar e baltë. Këtë gjë e dinin anëtarët e delegacionit kinez, e dinte edhe udhëheqja shqiptare.


Kryeministri, duke zgjatur dorën e duke treguar se ky është tuneli më i madh, tri kilometra e tri metra, i çarë me forcat tona, tha dhe këto fjalë: "Ashtu si ju dërguat në Komunë Go Mo Zhonë edhe ne kemi futur në atë thellësi, mes minatorëve, një nga shkrimtarët tanë më të mirë".


Asnjëherë nuk është e parakohshme të thuash të vërtetën. E vërteta dhe vetëm e vërteta është misioni i shkrimtarit, aq sa ka mundësi, aq sa i lejohet në kohëra diktature, sepse të thuash më shumë s'të lë censura.


Më mirë të thuash aq, qoftë dhe pak të vërtetë, sesa të bësh të kundërtën, të këndosh hosana. Kritika zyrtare burokratike është tjetër gjë dhe opinioni shoqëror tjetër. Dhe në opinionin shoqëror të manipuluar, shkrimtari gjen një shtresë të gjerë të një opinioni të vërtetë, realist, që diferencon e mirëpret veprën realiste.


Sa është interesuar Lidhja e Shkrimtarëve si organizatë shoqërore (funksioni i së cilës, siç dihet, është të mbrojë shkrimtarët) për fatin tënd, ose më saktë, për kohën kur ti ishe në prodhim?


A e ke ndier dashurinë e kolegëve shkrimtarë, përkrahjen e tyre, solidaritetin e domosdoshëm të intelektualit për intelektualin që bie në vështirësi?


Pozicioni im pas "Tunelit" është shumë i komplikuar, interesant dhe i pazbërthyeshëm. Fati i jetës sime varej diku, po se ku jo vetëm që unë nuk e gjeja dot, por as dhe nëpunësit e lartë, aq më tepër as vetë Lidhja e Shkrimtarëve, e cila siç dukej, i kishte prerë marrëdhëniet diplomatike me mua që kur më dha librezën e punës në dorë.


Vdekja e prindërve të mi, sëmundja e djalit, vështirësitë ekonomike, pamundësia për të ndihmuar familjen me rrogën time të vogël si punëtor, më detyruan që të ëndërroj e ta quaj veten time të lumtur, nëse do të më lejohej të punoja diku në periferi të Tiranës, që rrogën time ta fusja në shtëpi, të merrja dhe unë bukën të mbledhur me gazetë nën sqetull si të gjithë punëtorët.


Po i hyja një loje të guximshme, e cila do të më deziluziononte. Po i kundërvihesha një urdhri zyrtar që dhe vetë zyrtarët s'dinin se nga vinte e s'dinin si të vepronin ndaj një njeriu që do të jetojë në shtëpinë e tij, pranë gruas së tij, pranë fëmijës së sëmurë, pa kërkuar punë sipas diplomave përkatëse, përkundrazi pranonte çfarëdolloj pune.


J. Tole dhe H. Çobani, i pari drejtori dhe i dyti kryeagronom i fermës "Gjergj Dimitrov" japin miratimin e tyre. Shefi i kuadrit kërkoi fletën e punës, të cilën e jep Zyra e Punës e Komitetit Ekzekutiv te lagjes.


Ai, shefi i Zyrës së Punës, mblodhi supet e tha se pa urdhrin e kryetarit të Komitetit Ekzekutiv s'e bënte dot atë punë. Dhe kryetari i Komitetit Ekzekutiv mblodhi supet e tha se nuk ishte aq budalla sa të më jepte mua fletën e punës. Këto fjalë i tha, pasi lexoi të gjithë librezën.


"Ti qenke shkrimtar, qenke ndihmës mjek, mësues, gazetar, paske mbaruar edhe shkollën e lartë për këtë punë?"


Nuk po duroja dot ironinë e tij dhe iu përgjigja shkurt:
"Jo!"


"Si jo?"


"Lexoni më poshtë, aty shkruan se jam hekurkthyes, saldator dhe elektricist. Unë s'jam më ai që kam qenë. Jam një punëtor i thjeshtë që kërkoj një punë të thjeshtë, të cilën e kam gjetur. Jam qytetar i Tiranës me pasaportizim të rregullt, jam banor i lagjes që drejtoni ju, jam....."
"Je mor djalë, je, por s'je për mua, ti je shkrimtar, për ty u çanë gazetat dhe revistat dhe agjencitë e huaja."
"S'jam më shkrimtar. As kam qejf të shkruaj më. Jam saldator."


"A janë dakord ata të Lidhjes së Shkrimtarëve që ti të punosh si punëtor?"


"Sigurisht. Ata më nisën nëpër kantiere."


"Epo, meqë të nisën ata, ata e kanë në dorë të të kthejnë, jo unë! Pse të përgjigjem unë për ty?"


"Për veten time, unë përgjigjem vetë", i thashë i nxehur.
"Jo, mor bir! (nga mosha ai kish të drejtë të më quante bir). Ti nuk e ke në dorë vetveten. Ti varesh nga Lidhja. Derisa të nisën kantiereve, ata diçka dinë."


"Domethënë, po ta sjell unë një copë letër si kjo e J. Toles dhe H. Çobanit, nga ata të Lidhjes, ju ma jepni fletën e punës?"


Ai u mendua gjatë dhe mezi tha me gjysme goje "po".
Vete në Lidhje e riprodhoj me radhë gjithë dialogun dhe u zgjas dorën për atë copë letër, po ata nuk ma dhanë, më premtuan se do të flisnin gojarisht me kryetarin.


Dhe vërtet floën. Të pasnesërmen vete te kryetari. Ai më prêt me buzën në gaz.
"S'kam ç'të bëj, derisa s'ta dhanë me shkrim!"
Nuk e kam ndier veten aq të poshtëruar e të fyer nga ajo buzëqeshje burokratike, triumfatore dhe keqardhëse.


Nuk ishte fjala për një copë letër, siç ngulja unë këmbë. Kush e kishte në dorë fatin tim? Megjithatë, hyra në fermën "Gjergj Dimitrov", por ilegalisht. Dekonspirimi i këtij sekreti u bë shumë vonë, kur unë shkrova dramën "Pas dy vjetësh", që bënte fjalë për jetën e traktoristëve dhe të mekanizatorëve të fermës.


Dramën e vuri në skenë Kujtim Spahivogli, I cili e pësoi më keq se unë. Unë jam gjallë, m'u dha e drejta e botimit, kurse ai vdiq duke mbajtur në shpirt e në shpinë peshën shkatërruese të mosrehabilitimit.


Veç jehonës së "kritikës zyrtare", e cila është e njohur dhe e botuar, pjesë të së cilave ne po i botojmë në revistë, a pati romani jehonë jashtë vendit?


Sigurisht, pati jehonë. Ishte e pamundur që stuhiza e brendshme të kalonte pa zhurmë e sensacion në faqet e para të shumë gazetave të Evropës e Amerikës, zërave të radiove të ndryshme, madje edhe në gjuhën Esperanto, si dhe të agjencive telegrafike. Dhe titujt ishin bombastikë: "Një shkrimtar komunist persekutohet nga qeveria e tij". "Një shkrimtar në galeritë e Bistricës".


Agjencia bullgare e lajmeve njoftonte se së shpejti do të botoheshin nga letërsia ballkanike Ivo Andriqi e Dhimitër Xhuvani. Romani "Tuneli" përkthehet nga Marina Marinova, dërgohet në shtyp dhe pas disa ditësh tërhiqet nga shtypshkronja. Këto ishin të paktat informacione që unë munda të marr vesh atëherë.

Pas vendosjes së pluralizmit në Shqipëri, shkrimtari është më i lirë të shprehet, të kritikojë, të opozicionojë, të thotë të vërtetën. Për shkrimtarët shqiptarë, të mësuar prej shumë vitesh me tutelën, ose në mënyrë të figurshme, nën thundrën njëpartiake, liria e demokracisë, e botimit, e mudnësive për t'iu afruar së vërtetës, do të sjellë vepra të reja, cilësore, më jetëgjata e më të dobishme për shoqërinë, apo këtë mision mund ta luajnë brezat e rinj të shkrimtarëve që s'i kanë provuar "fushat me mina" të botimit?


A mund të ambientohen, pra, shkrimtarët me përvojë, që kanë krijuar e botuar prej shumë vitesh nën censurën e një ideologjie, me këtë klimë të re demokratike e pluraliste?


Shkrimtarët që kanë punuar në "fushat me mina" të botimit, që u ka plasur dhe ndonjë minë, që kanë patur pasoja më të rënda, kanë qenë nëpër kampe e burgje, kanë kënde vështrimi e krahasime shumë më interesante e më origjinale.


Shkrimtarët e rinj që s'e patën e s'do ta kenë këtë fat, do të kenë këndvështrimet e tyre, gjithashtu interesante. Unë jam i bindur që këta shkrimtarë të rinj do ta trajtojnë periudhën e "minave" dhe shpresoj e dëshiroj që ta trajtojnë më mirë. A mund të ambientohen shkrimtarët me përvojë që kanë krijuar e botuar prej shumë vitesh në censurën njëpartiake me klimën e re?


Klima e re demokratike është mjekimi më efikas.

Prej shumë kohësh ka ekzistuar jo vetëm në teori, por edhe në praktikë, parimi që shkrimtarët duhet të zbresin në bazë; të jetojnë poshtë, të njohin jetën, pra të vuajnë edhe fizikisht, edhe materialisht "njëlloj si populli". Shumë e shumë herë janë dërguar poshtë në kantiere e kooperativa kontigjente shkrimtarësh e artistësh.


Me sa di unë, nga këto "njohje jete", nga këto largime masive nuk kanë dalë vepra që mund t'i shpëtojnë kohës. Veç punës në Bistricë, ju jeni nga ata shkrimtarë që edhe pas "punës në prodhim" keni qenë vazhdimisht në listat e Lidhjes për zbritjen në bazë.


Pas një experience kaq të gjatë në "njohjen" e jetës, si duhet kupuar për shkrimtarin "njohja" e jetës? Mos vallë shkrimtari duhet të vuajë si "zbatharakët kinezë" që t'i afrohet së vërtetës dhe realizmit?


Sepse edhe në traditën tonë, edhe në atë botërore, shumica e shkrimtarëve s'kanë jetuar si "zbatharakë" e megjithatë, ata kanë bërë vepra realiste, të vërteta e me peshë kombëtare...


Ata janë bërë ndërgjegja e kombit! Cili është mendimi yt për këtë çështje që ka zotëruar aq tepër konceptet teorike të estetikës sonë, të kritikës dhe të dhe të opinionit shoqëror?


Kam qenë, jam e do të jem i mendimit se njohja e jetës është domosdoshmëri jetike për shkrimtarin, ndryshe nuk di se si mund të shkruhet pa njohje. Mënyra se si e njeh shkrimtari jetën është individuale dhe specifike. Njohja e jetës nuk bëhet e organizuar, ose me ekipe dhe nuk është e thënë që shkrimtari duhet të vuajë e të provojë gjithçka që të shkruajë.


Ç'duhet të bëjë një shkrimtar që përshkruan vetëvrasjen? Të vrasë veten? Lëreni shkrimtarin të lirë! Zemra e tij e ndjeshme është emërues i përbashkët i dhimbjes, mundimit, e gëzimit njerëzor.


Një intervistë e lënë përgjysmë dhe një tufë karafila nga vendlindja, Pogradeci sot, kur niset për në Sharrë


Pogradeci ka pasur mysafir çdo verë shkrimtarin Dhimitër Xhuvani. Nga dje do të mungojë përgjithmonë. Dhimitër Xhuvani ka lindur në vitin 1934 në Pogradec. Ishte djali i mësuesit të nderuar elbasanas Kostaq Xhuvanit.


Në vitin 1944 familja e tij shpërngulet nga qyteti, kur ushtria gjermane vjen në Pogradec dhe ikën muhaxhir në Mokër, ku qëndron deri në çlirimin e vendit, dhe kthehet në Elbasan.


Dhimitri pas shkollës së mesme mjekësore punon në spitalet rurale të Gramshit, Librazhdit, Cërrikut, Peqinit. Shkëputet nga mjekësia dhe vazhdon studimet e larta në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Tiranë dhe më pas studion në Institutin "Gorki" të Moskës. Krahas punës së shkrimtarit, ushtroi edhe profesionin e mësuesit, gazetarit, redaktorit, montatorit, elektricistit, saldatorit.


Ajo që do të shkruante më vonë kishte dy motive: dhimbje dhe indinjatë.
Autor i më shumë se 40 veprave: romane, drama, skenarë filmash, përmbledhje me tregime, novela dhe përralla për fëmijë.


Është fitues i shumë çmimeve letrare si dhe laureat i "Çmimit të Republikës", proza e tij është përkthyer në disa gjuhë si në italisht, frëngjisht, anglisht, rusisht, në gjuhën kineze dhe japoneze.


Nuk do ta rimerrnim këtë prezantim rutinë për jetën dhe çfarë shkroi Xhuvani, nëse ai nuk do të ishte mes nesh. Nga dje ai nuk është më. Dhe kjo është një intervistë e lënë përgjysmë nga biseda e gjatë që patëm bashkë verës që shkoi.


Vera e fundit e Dhimitër Xhuvanit në vendlindje, vera e fundit për fare. Si ishte vera e fundit? Mendoni një mëngjes herët. Nga një vilë trekatëshe fare pranë bregut të liqenit del një çift të moshuarish, të kapur pas dore.


Është shkrimtari Dhimitër Xhuvani dhe bashkëshortja e tij, Fatmira. Dalin qetësisht dhe çapiten ngadaltë. Me vështrim të qetë dhe pamje serioze, ai përshëndet kalimtarët, prej të cilëve ka shumë të njohur.


Veshja sportive e tregon Dhimitrin më të ri dhe më dinamik. Më pas qëndron në kafenenë që preferon. Tret vështrimin përtej qelqeve të dritares së kafenesë, ngatërruar me fjollën e tymit të cigares së tij, që i jep një tis të ëndërrt rrëfimit të tij, që e detyron atë të baresë në një kohë tjetër.


Ishte fillimi i tij si prozator që jo vetëm daton larg prej këtej, por afron të sotmen me kujtime të përziera: emocione të herës së parë, pëshpërima lexuesish të magjepsur, përgëzime kolegësh, po dhe zemërimi që u zbraz ndaj tij pas romanit "Tuneli" që i hapi jo pak telashe.


Dhimitri nuk ka dëshirë ta zgjatë bisedën për këtë temë. Diktatura kishte kornizat e saj dhe duhej që të qëndroje brenda këtyre kornizave, por kuptohet të dilje nga këto korniza do të thotë që të prisje pasojat. Për pjesën tjetër të pyetjeve ai iu përgjigj pa ngurrim.


Zoti Xhuvani pse kjo lidhje kaq e ngushtë me Pogradecin?


Unë në Pogradec kam lindur, kam kryer shkollën fillore dhe jam larguar në moshën 10 vjeç në kohën e Luftës së Dytë Botërore, për t`u rikthyer më pas çdo verë nga tre muaj. Pogradecarët janë njerëz të dashur dhe mikpritës, sidomos kur të japin çelësin e shtëpisë me qira ku pushon dhe të duket sikur e ke shtëpinë tënde.


Çdo verë këtu. A ka ndikuar kjo gjë në krijimtari?


Shumë, pothuajse të gjitha veprat e mia janë shkruar në Pogradec në këtë qytet me një sharm krejt të veçantë, ku ka buruar muza ime e krijimtarisë. Unë po ju rreshtoj disa nga veprat që janë shkruar këtu: romani "Përsëri në këmbë", skenari i filmit "Mëngjese lufte" me regji të Kristaq Dhamos "E diela pas vdekjes", "Jeta në arkivol", "I mbijetuari i Otrantos", "Kupa e Helmit", "Letra e Sonjës", "Dashuri e harruar" apo skenarët e filmave "I dashur armik", "Një ditë nga një jetë", "Lindje-Perëndim-Lindje" që është duke u xhiruar me regji të djalit tim Gjergj Xhuvanit e shumë tregime dhe novela.


Po fabula a janë marrë nga ky qytet dhe krahinat përreth?


Patjetër, Pogradeci është një zonë me një kulturë të veçantë vetëm një javë pas hapjes së Mësonjtores së parë të shkollës në Korçë, është hapur shkolla e parë në Pogradec. Ja p.sh, ju e keni parë filmin "Një ditë nga një jetë".


Unë ia kam kushtuar një infermieri pogradecar, Laqo Bushos, një hero i vërtetë, nuk ka lënë derë pogradecare pa i bërë injeksione dhe mjekuar plagë, njeri që rrezaton mirësi dhe dashuri tek njerëzit. Laqua është mishërimi i njeriut të mirë.


Ai duhet të ishte patjetër "Qytetar Nderi" për Pogradecin, por ky njeri që është shkrirë tërë jetën dhe nuk merrte asnjë grosh përveç rrogës simbolike, ndonëse nuk ia ka dhënë këtë titull Këshilli Bashkiak i Pogradecit titullin ia ka dhënë populli pogradecar që e respekton dhe ky titull është më i vlefshëm se ata që të japin pushtetarët.


Laqua sot jeton në varfëri me një pension modest...Apo skenari i filmit "Mëngjese Lufte" ku është tërë fëmijëria ime në qytetin e Pogradecit gjatë luftës të vështruar nga sytë e një fëmije të vogël.


Ka skenar tjetër që është ndërtuar nga kujtimet si ky që përmendët?


Në familjen tonë shpesh bisedat rreth temave të kinemasë kthehen në një debat artistik, nga i cili unë padyshim marr edhe mendimin dhe sugjerimet e Gjergjit dhe të nuses së djalit, aktores Liza Xhuvani.


Po ju them që merr pjesë në këto debate edhe gruaja ime Fatmira. Kështu filmi "I dashur armik" ka lindur nga një rrëfim i saj mbi një ngjarje të kohës së luftës që kishte ndodhur në familjen e saj.


Gruaja ime rrjedh nga familja elbasanase Belegu, një familje e nderuar që e mbante derën hapur për miqtë dhe njerëzit që kërkonin ndihmë. Vëllezërit e nuses kanë studiuar në Vjenë, madje dhe njërën nuse e kanë austriake (Pola).


Në shtëpinë e tyre vinte edhe Baba Faja Martaneshi, vinte strehohej edhe ndonjë partizan i plagosur që kërkonte ndihmë, po edhe ndonjë ballist i plagosur, një ushtar italian që kishte dezertuar, fshihej një hebre, vinte si mik një gjerman...


Pra në këtë familje nuk qe primare politika por njerzillëku. Kjo histori e rrëfyer nga gruaja ime Fatmira na ngacmoi me Gjergjin dhe unë shkrova skenarin "I dashur armik".

Çfarë ju pëlqen dhe çfarë nuk ju pëlqen në Pogradec?


Në Pogradec më pëlqejnë njerëzit, janë miqësorë dhe kanë një të folur të figurshme, prindërit i trajtojnë fëmijët e tyre si të rritur. Nuk më pëlqen kaosi urbanistik, ndërtesat shumëkatëshe që kanë bllokuar bregun e liqenit.


Kanë ardhur në vitet e tranzicionit shumë më tepër banorë sa mund të mbajë qyteti realisht. Ka shumë papunësi dhe varfëri, kjo më trishton.


Ashtu siç më vjen mirë që qyteti ka siguruar ujë të pijshëm 24 orë dhe ka mbaruar pjesa kryesore e kolektorit të ujërave të zeza dhe ato nuk derdhen më në liqen.
Gjithsesi Pogradecin e dua me të mirat dhe të këqijat e tij.

Çfarë po shkruan këtë vit Dhimitër Xhuvani në Pogradec?


Sapo ka dalë në treg "Dashuri e harruar", ndërkohë që jam duke shkruar një roman të ri të titulluar "Përdhunuesit".

Ju keni kaluar një kalvar vuajtjesh nën diktaturë, tregoni diçka më konkrete për lexuesin?
Është një temë shumë e gjerë dhe ka shumë episode dhe peripeci. Lëre të hapur këtë intervistë për ta vazhduar beharin tjetër kur të vij në Pogradec...


shekulli.

Gjërat e jetës, droga e artit

Elsa Demo | 20/10/2009 | Kulture

XHUVANI SKENARIST - Shkroi gjithë jetës skenarë që dolën nga letërsia e tij. Dhimitër Xhuvani, një fat më të mbarë me kinemanë pas vitit '90. Skenarët e tij, mbeten gjysma e suksesit të të birit, regjisorit Gjergj Xhuvani


Është si puna e lisë, po të zuri do të lërë shenja.


Bëhen dyzet vjet nga koha e një dokumentari për tunelin e Bistricës që shkrimtari Dhimitër Xhuvani shkruan skenarë.


Duheshin dyzet vjet që ai të jetë sot një ndër skenaristët më të mirë dhe ndodhi që filmi të fitojë mbi letërsinë. Megjithatë, kur dy gjëra, ose dy forma arti japin e marrin shumë me njëri-tjetrin, shërbimi dhe energjia i mbeten njërës prej tyre. Ngaqë e ka pasur gjithmonë gati një tregim, një roman, një histori, skenaristi u rrit duke u përsosur.


Ka punuar në ish-Kinostudio, në redaksinë e skenarit, por kjo armë e Xhuvanit nuk ka rënë në sy aq sa pas vitit '90-të, kur nisi bashkëpunimin me Gjergj Xhuvanin, të birin regjisor. Bashkë krijuan katër filma prej '89-ës e këtej dhe në dorë kanë një të pestë.
Ishte ndoshta edhe çështje lirie? Edhe çështje lirie ishte.


Ka një humor dinak, aq sa për ta fshehur përvojën e hidhur të lirisë së të shkruarit përballë censurës. "Shtatë hile dhe një trimëri" për Dhimitër Xhuvanin ishte formula që skenari të kalonte portën e shtatë të censurës.


Telashet e Xhuvanit me censurën nuk janë pak të njohura. Nisi me tunelin e Bistricës, me një skenar dokumentari me regji të Viktor Gjikës. Ishte viti '63, koha e veprave të mëdha të klasës punëtore.


Ç'kishte që i qepej këtij tuneli tre vjet më pas, për të shkruar romanin? Ishte një tunel i zi. Kishte vagonë të zinj, kabllo të zinj, çizme të zeza (të punëtorëve), xhupa të zinj. "Edhe kafen e pinim të zezë", thotë Xhuvani. Nga kjo shije shkroi romanin "Tuneli" më 1966. Fill pas tij u degdis për rehabilitim tre vjet, për në tunelin e Bistricës. Zakonisht thuhet "...dhe qysh atëherë hoqi dorë".


Dhe qysh atëherë Dhimitër Xhuvani pa se në ç'gozhdë kapej censura pas letërsisë së tij "tek historitë e vërteta, tek grimca të jetës që ia vlejnë të bëhen letërsi. Kjo nuk i pëlqen censurës. Sytë e një shkrimtari mund të shohin tunele, vagonë, çizme, xhupa, kabllo, por nuk duhet të shkruajë për "të zezën" që i rrethon.


Me t'u riedukuar e emërojnë në redaksinë e skenarit në ish Kinostudion "Shqipëria e Re". Është autor i skenarëve për filmat "Montatorja", "Brazda"... "Rrugicat që kërkonin diell". Ky i fundit ka historinë e vet, sepse skenari mbështetej në tregimin "Zgjimi i Nebi Surrelit".


Pasi skenari ishte shqyrtuar në 7 hallkat e censurës, nga instancat e brendshme në Komitetin Qendror, të cilat Xhuvani i quan "shtatë rrathët e ferrit", kishte lindur papritur një problem i mprehtë ideor.


Ishte personazhi i prostitutës e cila ndihmonte lëvizjen antifashiste. Kjo ishte shkruar në tregim, por në skenar duhej ndryshuar. Filmi dhe teatri ishin arte më popullore dhe për pasojë censura më shumë shtrëngonte darët.


Që skenari të kalonte duhej që autori personazhin e prostitutës ta bënte revolucionare të lëvizjes. Një personazh që Xhuvani e kishte ndeshur në fëmijëri, në kohën e luftës. Ashtu u bë. Ndoshta spektatorit i kujtohet ky rol i interpretuar nga aktorja Yllka Mujo, përkrah Mevlan Shanajt.


Përsëri shtatë hile dhe një trimëri. "Censura e madhe ishte gjimnastika jonë e mendjes", thotë shkrimtari tani kur kanë kaluar kaq vjet nga ai impenjim dogmatik dhe për të krijuar e ndjen që "është vërtet liri".


Atë liri që nuk e pati romani tjetër "Dashuria e fundit" edhe pse i botuar atëherë kur censura duhej të ishte më pak shtrënguese, në vitin 1989, do ta kishte skenari i tij për filmin me të njëjtin titull nga Gjergj Xhuvani, ku realizohet edhe një nga skenat e para të përdhunimit në kinema.


Do të vinin me radhë skenarë të tjerë për filmat e të birit "E diela e fundit", "Funeral Business", deri tek "Blegërima e deles" i cili në vitin 2001 fiton në Nju Jork, çmimin e më të mirit skenar nga Evropa.


Kjo i dha shanse regjisorit Xhuvani të fillonte nga puna për filmin tani i përfunduar me titull të ndryshuar "Mirupafshim armiq". Ky skenar ngrihet mbi sagën familjare të bashkëshortes së shkrimtarit, një familje feudo-borgjeze nga Elbasani. Por Dhimitër Xhuvani vet i ka përjetuar skenat që përshkruhen në film. Ishte dhjetë vjeç kur ushtarët e mbetur italianë, me ardhjen e gjermanëve kërkonin një strehë shqiptare.


"Koha e luftës i ngatërroi njerëzit", thotë Xhuvani. Në atë shtëpi janë strehuar dhe kanë jetuar së bashku deri në fund të luftës një partizan, një italian, një çifut, një ballist dhe një gjerman njeri si gjithë njerëzit, që u vra aksidentalisht në derën e kësaj shtëpie. Kishte shkruar me një dele në krah për t'i thënë lamtumirë familjes shqiptare. Këto histori tregoheshin mbrëmjeve nga e shoqja e Xhuvanit, ndërsa i biri, Gjergji i bluante për filmin e ardhshëm.


"Kemi një unitet mendimi ne të dy, të njëjtin mendim estetik. Skenari pasi shkruhet kalon nga dora e të dyve deri në versionin e fundit, kur skenaristi duhet ta lërë të qetë regjisorin. Në fund të fundit, nga filmi nuk mbetet më as emri i skenaristit, as ai i regjisorit. Të gjithë harrohen. Është aktori ai që kujtohet." Në rastin me Gjergjin ai e quan veten bashkautor të skenarit.


Xhuvani është i mendimit që pavarësisht se tradita e skenarit në Shqipëri ka qenë mbështetur te letërsia, te shkrimtarët, ne kemi një shkollë të skenarit. Në kohën e artë të Kinostudios kur prodhoheshin 14 filma në vit, në garë hynin rreth 50 skenarë, dhe nuk është pak. 70 vjeçari nuk i hyn diskutimit të cilësisë.


Ai vetë është këtu ku është. Konkretisht, është në përfundim të skenarit "Misionari", që do të jetë filmi më i ri i Xhuvanëve. Bën fjalë për vitin '97. Një misionar i huaj në zemër të shtëpisë së fëmijëve në jug të Shqipërisë.


Një njeri që iu predikon 14 fëmijëve "mos shaj, mos vidh, mos shko me gruan e tjetrit, mos vrit". Është viti absurd shqiptar, trauma psikike që kaluan njerëzit, prishja e kodit moral që shkatërroi edhe shpirtin e misionarit. Tani janë fëmijët mësuesit e tij që "predikojnë": shaj, vidh, shko me gruan e tjetrit.


Një dritare tjetër e shkrimtarit dhe skenaristit Xhuvani, ashtu vetëm ai di ta shohë realitetin, jetën. "Historitë janë droga letërsisë. Se si bashkohen më pas një Zot e di. Por, të gjitha këto nuk mund të lindin në studion e artistit, veç nga historitë reale të jetës së përditshme."

Portret i botuar në "Shekulli" 7 shkurt 2004

Dhimitër Xhuvani, Njeriu që u tall me vdekjen e Stalinit

» Dërguar më: 25/10/2009 - 13:18



Mbrëmë nata ish te tjetër soj. Yjet, hëna ushuan befas dhe errësira mbuloi mendjen dhe zemrën time. Në lajmet e TV dëgjova: Dhimitër Xhuvani vdiq... Vdiq shkrimtari dhe skenaristi, njeriu i halleve dhe i burrërisë, bashkë-nxënësi dhe shoku im i klasës në Shkollën e mesme Mjekësore të Tiranës.
Taqua kishte ardhur nga Elbasani me zemër të lënduar, se atje kishte lënë të dashurën e tij besnike, Fatinë. Rastisi të ulemi në një bankë. Nuk ishim kamës, por dy fukarenj, që rastësia na çoi në atë shkollë, se të dy kishim ëndrra të tjera - ai të bëhej shkrimtar dhe unë gjuhëtar. Iu nënshtruam fatit, me mendimin se nuk prishej bota nëse mbërrinim atje ku donim nga rrugë të tjera. Erdhëm në shkollë me një këmishë, një palë pantallona dhe sandale të lira. U lidhëm ngushtë dhe ashtu mbetëm, në shkollë dhe në jetë. Isha i ndrojtur, nxënës i bindur brenda kornizës së rregulloreve të shkollës dhe të konviktit. Të dy nuk kishim vënë akoma brisk në faqe, madje dhe vitin e lindjes e kishim të njëjtë. Në orët e studimit të detyruar, shpesh shtynte librin dhe hapte fletoren - shkruante vjersha kushtuar të dashurës. M'i lexonte dhe unë qeshja. Ishin vargje të shkruara nga malli dhe dhimbja e ndarjes, në të cilat shihnja pesimizëm, gjë që ia thosha duke qeshur. Mirëpo, ato vargje më shtynë të provoj dhe veten. Shkruaja dhe grisja pa i treguar qoftë një varg. Një herë, në vit të dytë gjeti një vjershë nga të miat. E pëlqeu dhe ia tregoi Naum Priftit, edhe ky shok i klasës, por që kishte hyrë në letërsi para Taqos, botonte në gazetën 'Letrari i Ri' dhe revistën 'Letërsia jonë'. Më nxitën ta çoj për botim, por xhahili Kasem Trebeshina ma refuzoi, si një lojë fjalësh. E ndjeva veten të fyer dhe hoqa dorë. Taqua më qortonte, por nuk dëgjoja. I shkruante çdo javë letra Fatisë, përmbajtjen e të cilave e mbante për vete dhe për atë. Për t'i postuar ishte pak vështirë, se si ai dhe unë shpesh nuk kishim asnjë lek në xhep. U kërkonim shokëve 2 lek e gjysmë për të blerë pullën. Kur rastiste në letrat që na dërgonin nga familja të gjenim brenda zarfit 100 lekë, bënim festë.
Kishim filluar vitin e dytë. Ai erdhi me një javë vonesë. Nuk shqitej dot nga Elbasani. Një mbasdite duke bërë sullaco në oborr, befas qëndroi, më vështroi në sy e më pyeti: Më thuaj, cilin ke shok më të ngushtë? U habita. Pse nuk e di? Kë tjetër mund të kem veç teje? - i thashë dhe e vështrova në sy. Më mori dorën, e kaloi në faqen e tij: Epo, mëso se shokut tënd më të mirë i kanë dalë qimet. Kishte vënë briskun e parë. E ndjente veten të burrëruar, më të sigurt. Atë mbrëmje u arratisëm nga konvikti dhe vamë në birrarinë "Donika", në bulevardin, që në atë kohë mbante emrin e Stalinit ('Dëshmorët e Kombit'). Ishte hera e parë që do të provoja atë pije, në një kohë që veç ujit s'kisha provuar asnjë lëng tjetër. Se si e gëlltita atë kriko, unë e di. Përdori gjithë mjeshtërinë, madje dhe forcën. Më vonë do të ndieja mirënjohje...
Humori i tij e sillte gjithë klasën në qejf. Dhe, kur vendosnim të bënim ndonjë prapësi, si për shembull të mos futemi në klasë për kontroll me shkrim, ai kurrë nuk u nda nga të tjerët. Hartimet i shtjellonte në atë mënyrë, që mësuesi vihej në siklet. Hidhte në letër mendime, për të cilat nuk dinte ose nuk donte ta pyeste. Lexonte shumë libra të letërsisë artistike, për të cilat interesohesha dhe unë. Ai gjente dhe libra të ndaluar, të verdhë siç quheshin atëherë. Kur i lexonte thoshte me ironi: Hugoi të ketë qenë kinez? Dyma të jetë fis me të verdhët?
Kam përpara një fotografi të shtatorit 1952, kur sapo kishim filluar vitin e tretë. Taqua ka dalë i menduar, me sytë drejtuar diku larg. Në atë vështrim duket si në pasqyrë figura e shkrimtarit mendimtar të ardhshëm. Sapo kishim mbushur të 18-at dhe bashkë me pjekurinë, kristalizoheshin tiparet e së nesërmes, që për të dy do të kishte mundime e tronditje, por që te Taqua do të ishin më të rënda.
Shpesh strukeshim qosheve dhe flisnim për botën në të cilën do të jetonim e punonim, të mbyllur në një rreth vicioz, brenda të cilit do ta ndjenim veten si në kafaz. Në shkurtin e vitit të 1952, kur sapo kishte rënë muzgu mbi Tiranë, rrinim më këmbë prapa murit të oborrit me sytë nga perëndimi - sodisnim horizontin që zbehej ngadalë. Befas ajo pjesë u ndriçua për një çast dhe pastaj u dëgjua një plasje e fuqishme. Ngjan me bombë, - tha ai. Ngrita supet. Të nesërmen lexuam njoftimin e shkurtër në 'Zërin e Popullit' për bombën në Ambasadën Sovjetike. Nuk foli - vetëm qeshi...
Më 9 mars të vitit 1953 - dita e varrimit të Stalinit - u detyruam të gjunjëzohemi në sheshin 'Skënderbej', para monumentit, të betohemi për besnikëri ndaj tij dhe bolshevikëve. Ishim ngjitur me njeri-tjetrin. Më pëshpëriti: Baba Stalini na e mori të keqen. Por, kjo që bëjmë këtu nuk më duket punë me mend. Megjithëse fjalët m'i tha në vesh, më hyri frika mos kishin dëgjuar të tjerët. I rashë me bërryl duke i bërë shenjë të heshtë. Vrenjti vetullat.
Shkollën e mbaruam shkëlqyeshëm në lëndët e kulturës së përgjithshme, të dobët në ato profesionale...
Ai u caktua inspektor sanitar, diku në Elbasan, unë ndihmësmjek në Vlorë. Por, tani ai e kishte përcaktuar rrugën e vet, shkruante dhe botonte. Ia njohën talentin dhe e lejuan të shkëputej nga mjekësia. Dy a tre vjet mbasi ishte kthyer nga studimet në Institutin e Letërsisë 'Gorki' të Moskës, shkroi romanin e guximshëm "Tuneli", e para vepër e letërsisë artistike që pasqyroi realitetit tonë, të cilin e fshihte regjimi i diktaturës. Romani u gëlltit shpejt nga lexues të shumtë, por censura më në fund u zgjua. Iu bënë në shtyp kritika nga më makabre nga njerëz që ndofta nuk e kishin lexuar. E dërguan hekurkthyes në Cërrik, që të riedukohet.
Goditja ishte e rëndë, aq sa mendoi të hiqte dorë nga të shkruarit. Askush nuk i ndodhej pranë, veç Fatisë së tij të shtrenjtë. Ishte atëherë kur mora penën dhe i dërgova, dorazi me një shokun tim besnik, një letër të gjatë. Nuk ngulja këmbë, por i lutesha të vazhdonte të shkruante, se mund t'i japësh shumë letërsisë, të shkruash vepra të bukura, që do t'i lexojnë me dëshirë lexuesit e shumtë. Më dëgjoi. Kur riedukimi ishte kryer, e takova në shtëpinë e tij, mbi pastiçerinë "Flora". Bëmë shakara, folëm pak për atë që hoqi dhe shumë për më tej. Folëm për djalin tim, Robertin, që kur fëmijë tre vjeç, ishte shtruar në spitalin e Tiranës, Dhimitri shkonte ta shihte për ditë. Kur i thashë se Roberti, i rritur, kishte hyrë në rrugën e letrave, i ndriti fytyra. Duke pirë rum, më tha: Letra jote më dha shumë kurajë. Vëlla Taqo, sa më emocionuan ato gjashtë fjalë... Në parashikimet e mia nuk u zhgënjeva. Romani tjetër ishte "Përsëri më këmbë". U takuam në Pallatin e Kulturës në Tiranë. Më priste në një tavolinë afër dritares. Pa i dhënë dorën, e pyeta nëse titulli shprehte atë që mendoja. Kur pohoi, e përfshiva, mbetëm ca të shtrënguar me njeri-tjetrin dhe putheshim si fëmijë. Të tjerët na vështronin me një farë habie. Po! Ishte ngritur përsëri më këmbë dhe më këmbë do të mbetej deri sa mbylli sytë. Diktatura nuk e theu. E bëri më të vendosur, më të fortë, e bëri të papërkulshëm.
Do të më vinte në shtëpi, në Himarë, befas, pa më lajmëruar. Kaluam bashkë një natë, e cila nuk do të doja të mbaronte kurrë. Më foli për krijimtarinë e tij. Në atë kohë kishte shkruar skenarin e parë, të suksesshëm. Por, "Tunelin" nuk e kishte mohuar dhe nuk e mohoi kurrë.
Takimin e fundit e bëmë po në Tiranë, në nëntorin e vitit 1987. Sapo isha kthyer nga Greqia, ku kisha shkuar me shoqen time si Fatinë, për të takuar vëllanë, me të cilin ishim ndarë 43 vjet më parë. Në vend të përshëndetjes, më tha: E, budalla, u ktheve? Pse nuk ndenje atje? Vizita në vendin fqinj më kushtoi shtrenjtë. Më hoqën nga spitali, në të cilin isha mjek për 26 vjet. Më dërguan fshatrave për riedukim, si Taqon. Më 1991 ika në Greqi, dhe nuk e pashë më shokun, mikun e halleve, shkrimtarin e denjë, Njeriun e veçantë, të mirin Dhimitër Xhuvanin.
Vdekja më tronditi. Mendoja se do të jetonte për shumë vite akoma, për të na dhënë gjithnjë vepra të mira, të cilat i shkruante me mendje të kthjellët e zemër të ngrohtë. La pas një boshllëk, na hidhëroi e na trishtoi të tërëve, por mbi të gjithë, Fatinë e tij të shtrenjtë, gruan e dashur që i ndenji si yll mbrojtës, si balsam për zemrën. U dashuruan aq shumë që fëmijë, dhe ajo këtë goditje nuk e meritonte.
Shkruaj këto rreshta me dhimbje dhe lot. U njohëm fëmijë, duke hyrë në shpirtin e njeri-tjetrit. E njoha më mirë se askush tjetër dhe them me zemër se Dhimitri qëndron në radhët e para të krijuesve, artistë të letrave dhe, mbi të gjitha Njeri i lirë në mendime e në fjalë. Ngushëllim gjej në atë që Taqua ynë do të jetë midis nesh me librat e tij. Në to ka lënë shpirtin dhe dashurinë. E donte jetën shumë, me të mirat dhe të këqijat, se në fund të fundit kurrë ajo nuk mund të jetë e përkryer. Kush e ka jetuar pa dhimbje e mundime, nuk mundet t'ia dijë vlerën. Dhimitri është kthyer në yll, atje lart në qiell, midis morisë yjësore dhe ne do ta shohim vazhdimisht.
Lamtumirë, o shok, o mik, bashkëshort, baba e gjysh si askush tjetër...
Himarë, 20.10.2009