Halil Kajtazi

I nderuari z. Ferit Ramadani,


Pata do punë rreth formimit të këtij shkrimi, dhe kërkoj ndjesë që po ta dërgoj pak me vonesë.

Shkrimi “Erërat e Kosovës” ka për qëllim të caktuar, ku shihet se në këto erëra ende po gjedet vëllazëria jonë shqiptare. Duke e përfunduar këtë letër, më ra në sy një poezi e Milaim Berishës, ku shkruante:

“Nënë, unë do të vdes prej mallit
– Po nuk të pashë Ty dhe Arbërinë time...

Madje, vijon:

“Anës detit pa yll, pa hënë.
Dymijë vjet gjëmon një Nënë.
Plagë e moçme ther në gji,
Pikon gjak - në Kosovë, në Shqipëri.

Këto erëra të Kosovës e kanë trazuar botën, po edhe Nënën Shqiperi. Poeti vijon:

“Trupi im do të digjet nga rrufetë,
Po, Shqipëria do të rrojë përjetë.
Dhe kur të bëhem shpuzë e hi,
Prapë të dua, Nënë Shqipëri!”

SHËNIME PËR AUTORIN

Halil Kajtazi u lind më 21 qershor 1935 në Vitak të Drenicës, Kosovë. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, Gjimnazin e ulët në Skënderaj, shollën normale dhe shkallën e parë të Fakultetit Filozofi – Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqiptare, në Prishtinë. Puni mësues në disa shkolla tetëvjeçare: në Llushë, Likofc dhe në Runikë, pastaj edhe arsimtar i gjuhës shqiptare në Shkollën tetëvjeçare të Rakoshit të komunsë së Istogut(Burimit). Punoi gazetar në Radio-Prishtinë, pastaj në gazetën e punëtorëve “Kombinati Kosova”. Më vonë disa vjet punoi edhe si përkthyes.
Me shkrime letrare u paraqit për herë të parë më 1952. Një kohë ishte edhe bashkëpunëtor i disa gazetave dhe revistave shqiptare që botoheshin në Kosovë, Maqedoni si dhe në Mal të Zi.
Merret me mbledhjen dhe studimin e folklorit burimor shqiptar si dhe me krijimtari letrare kryesisht në prozë.
Ka botuar këto vepra:
Xingli-mingli, 1972
Nga lirika popullore e Drenicës, 1972
Proza popullore e Drenicës, 1970 (botim i autorit)
Proza popullore e Drenicës, 1972
Proza popullore e Drenicës, I,II,III, 1986
Proza popullore e Drenicës, IV, 2007
Nina-nana(grup autorësh),1978.
Veprat letrare:
I treti, roman, 1979
Në shtëpinë e bardhë, roman, 1995
Një kohë tjetër, tregime, 1996
Pehlivan Guri, roman, 2002
Loti në tri kohë, roman, 2002
Shkrime letrare, 2002
Norka, roman, 2003
Orët e mëngjesit, roman, 2005

Halil KAJTAZI





ERËRAT E KOSOVËS
1943



Në vend të prologut?


Greqia antike ishte shkollë për shqiptarët, sikurse ishte edhe Serbia e formuar shumë më vonë se shteti shqiptar. Greku për grekun ishte vetëm grek, e serbi për serbin ishte vetëm serb. Duke parë se greku herët ishte diferencuar se ishte grek, pse të mos bënte edhe shqiptari një punë të tillë? Duke parë se serbi jepte jetën më së pari për Serbinë, pse vallë edhe shqiptari të mos jepte jetën për Shqipërinë?! “Këtu është nënë Serbia!” pohonin ardhacakët serbë, e shqiptarët frikësoheshin të pranonin një të vërtetë e të mbronin idenë për nënën e tyre!…Aksioma e Ilirisë është e gjatë dhe e përjetshme. Kroma e luftës iliro-romake kishte marrë përmasa të gjëra. Iliria tërësisht ishte pushtuar nga Roma dhe kroma! Romakët me zjarre arritën t’i ftohin ilirët dhe kështu nisi shpërngulja sipas planeve romake. Prej kusarisë që ua morën ilirëve, i detyran që me dhunë të vendosen nëpër vende malore. Deti ilir mbeti pa ato anije që lundronin nëpër tërë botën. Oficerët romakë që i kishte rekrutuar perandoria romake nga forcat ilire dhe me shpirt ilirësh, vepronin kudo. Dhe, aty ku hetohej se përkrahnin luftërat ilire, përndjekeshin me të madhe. Po qe se Roma hetonte se flitej mirë për oficerët ilirë, i shkarkonte nga posti, ua heqte gradat dhe i qortonte, ua humbte fijet në shkallë të botës. Koha e Ilirisë ishte mbushur me të dhëna të huaja, me sfida, gënjeshtra e çfarë më tepër, edhe me veprime që nuk dihej me ç’lugë trazoheshin? Mjerisht që kishte shumë e shumë mëdyshje kombëtare. Përkundër erërave të luftës ata parandjenin se po vjen epoka e lavdisë shqiptare! Pritej akti i parë i dramës së madhe shqiptare, pritej edhe akti i dytë, si dhe akti i tretë i fitores… Fatbardhësisht që shqiptarët e mbajten gjithnjë lart flamurin e përjetshëm të rebelimit kundër shkelësit… “Feja e shqiptarit është shqiptaria”, ka thënë Pasko Vasa. Kjo tezë romantike, ishte e pranishme në të gjitha lëvizjet shqiptare të bërjes dhe ruajtjes së shtetit. Prandaj, mbijetesën dhe mirëqenien ekonomike shqiptarët e konceptonin gjithmonë me krijimin e shtetit kombëtar. Pikëpamja e tillë mund të haset edhe në mesjetë. “Skënderbeu u lind ortodoks, u rrit si musliman, vdiq katolik, por lufta e tij përtej principatës së trashëguar nga i ati, alenaca me princërit e tjerë shqiptarë - katolikë dhe artodoks - ishin dëshmi e një luftë kombëtare që tejkalonte barrierat fetare”, përkujton Agron Shala, në shkrimin e botuar në gazetën “Koha ditore”, 15 mars 2008.
__________________

PËR SHTET DHE PUSHTET DEMOKRATIK!

Mjerisht që në Romë nuk qesh asnjëherë, por fatbardhësisht që kanë qenë të tjerët, dhe më kanë shpjeguar se mbi derë të një kishe të vjetër është shkruar thënia: “Quo vadis...?” që në gjuhën tonë shqipe do të thotë: “Ku po shkohet?...” Thënies latine nuk kam çka t’i shtoj e as çka t’i heq. Nëse kam të dreejtë për momentin e gjendjes faktike në ditët e sotme, do të bëja një përmirësim, apo një shtesë: “Quo vadis, Kosovë...?!”
Kosova e pas luftës është duke pritur si në ankth çdo lloj ndryshimi, qoftë edhe në dobi të të gjithë qytetarëve, apo në dëm të njërës palë, që gjithnjë nuk është pajtuar me ndryshime të reja. Ka të tillë që përpiqen të lidhën e çlidhen edhe me dreqin me bisht që të pushojnë zënkat dhe të mos këtë luftë në këto troje të Ballkanit. Me sa po shihet, ende jemi nën hije të luftës së fundit, apo, mos vallë janë hijet e luftërave të mëparshme të shqiptarëve për çlirim kombëtar? Me sa po shihet, ende nuk po dihet se nga po shkon fati i Kosovës. E vërteta për të mbeti gjithnmjë e hidhur. Kahet e Kosovës për ribashkim kombëtar po zbehen, duke premtuar se Kosova po formohet si shtet i ri në Gadidhullin Ballkanik, dhe në Evropë. Edhe këto përpjekje janë të mirëseardhura, por siç po shihet, çdo gjë po vjen me vonesë, kur të tjerët po fitojnë nga amullia që po i krijohet Kosovës së nëpërkëmbur.

(Përmbajtja do të duhej të riformulohej për shkak se ndërkohë është shpallur pavarësia e Kosovës)
__________________

PERANDORIA

Sa e kam të njohur edhe në kohën e Perandorisë turke, shqiptarët luftuan për të krijuar shtetin si dhe pavarësinë dhe lirinë e tyre në trojet shekullore. Në ato pesëqin vjet të sundimit turk këtu e gjetiu, shqiptarët e Kosovës dhe serbët u trajtuan si rajë! Më 1389, kur përfundoi Lufta e Kosovës, turqit u shporren nga Kosova, raja serbe priste me padurim që Serbia ta ripushtojë Kosovën. Ashtu edhe ndodhi, sepse nënën Rusi e pati krah të djathtë. Kështu, lufta e shqiptarëve kundër ish-regjimit pesëshekullor turk nuk iu pranua rajës shqiptare. Serbia në kohën e Car Dushanit e shtriu pushtetin e vet kudo ndër shqiptarë. Arriti ta krijojë edhe Serbinë e madhe me toka të shqiptarëve, por Shqipëria mbeti e cunguar. Mjerisht që asaj iu këputen disa degë. Kosova si degë me sytha e nënës Shqipëri mbeti nëpër shekuj e pikëlluar. Përpjekjet e pareshtura qenë dhe mbeten se si sllavët ta gllabërojnë edhe atë copë Shqipëri. Edhe pse të coptuar nga nëna, shqiptarët nuk nënshtroheshin, por gjithnjë flijoheshin dhe kishin pasoja të shumta. U bënë edhe shumë përpjekje për t’u sqaruar luftërat e shqiptarëve për një shtet etnik, por çdo përpjekje, pala serbe me ndihmën e gishtit të madh të nënës Rusi, ia vente velin e zi: “Shqiptarët janë shumë të papërshtatshëm dhe të pacivilizuar. Ata nuk e meritojnë ta kenë shtetin e tyre, edhe pse u është pranuar një trohë shtet”.

(Është fjala për Shqipërinë e copëtuar më 1912-1913).
__________________

HISTORIA E PASHKRUAR

Madje, të kthehen edhe pak në historinë e pashkruar apo të shkruar nën rrethana shumë të ndërlikuara, kur ajo ishte e pushtuar brenda nga të tjerët. Thuhet se më 1924, Shqipëria u shpall si shtet demokratik, i pari në Gadishullin Ballkanik! Mos qofshin të gabuar ata që në atë kohë patën guxim, që para rebelimit të ballkanasve e shpallen shtetin e parë demokratik! Ai shtet e shpalli fitoren e revolucionit të atij qershori. Pavarësia e shtetit nuk ecte përpara në mungesë të mjeteve financiare. Ekonomia kishte rënë nën zëro. Këtë varfëri të skajshme e pritën fqinjtë e parë, dhe demokracia e shpallur e Shqipërisë së Nolit nuk zgjati më shumë se gjashtë muaj. Sërish me ndihmën e Serbisë dhe të Rusisë cariste ra “qveria demokratike”! Demokratët shqiptarë u degdisen kudo nëpër botë. Ra qeveria e Fan Nolit, pa pëlqimin e tij dhe të demokratëve të tjerë!... Vallë, pyes, a kam arsye ta shprush fjalën latine: “Quo vadis, Shqipëri...?”
Me ndihmën e N. Pashiqit, dhe me luftën e shkurtër që bëri z. Ahmet Zogu me demokratët e vendit, ai erdhi në krye të shtetit që e kishte vetshpallur veten si mbret i Shqipërisë. Në luftën që u zhvillua ndërmjet shqiptarëve me shqiptarë, vonë e hetuan që të dy palët kundërshtuese luftonin me pushkë(mauzerka) të Serbisë...! Siç po shihet, gjithkund po po mbizotëron politika e jo arsyeja për zgjidhjen e problemit të shqiptarëve. Ajo(politika) është një shtrigë që i fut hundët kudo! Po, tani çmendojnë shqiptarët e Kosovës dhe mërgimtarët e nderuar!?
__________________

SHKAPËRDERDHJA

U bë një kohë e gjatë që s’u pamë, por vetëm u dëgjuam gojarisht me anë të telit. Edhe këto “takime” janë të mirëserdhura, të mirëpritura. Ç’të bëjmë kur nuk po mund të shihemi e të çmallemi apo të rrimë së bashku, sikur kur ishim këtu në Kosovë, pikërisht në Prishtinë. Çfarë ditësh na erdhën? Tash, po më duket se do të ishte mirë që të ishim në atë vlug të bisedave, edhe pse shpesh ishin të zjarrta dhe me nervozizëm, apo mos vallë ato qenë pikërisht që na motivuan të shkapërderdhemi në të katër anët e botës?! Mospërputhjet e pikëpamjeve në familjet shqiptare ndodh se do t’i kenë hapur dyert e botës... apo mos i paskemi mpiksur qysh herët. Është kjo kënga e vjetër që u përsërit për ne shqiptarët? Pra, pas çdo rrëzimi të një pushteti, shqiptarët e mjerë qenë të detyrueshëm të kërkojnë strehime në vende të huja! Unë, kur e pata lexuar librin “Historia e Shqipërisë” në kapitullin ku përkujtohen luftërat e Skënderbeut kundër osmanllinjve, mes të tjerash gjeta të shkruar porosinë e kryetrimit legjendar, që kur me fjalime patetike në Krujë dhe në Lezhë luste popullin: “Ju këshilloj që t’ju ikni fërkimeve me armiqtë!” Sa e kuptoj atë periudhë të luftës, po shoh se edhe atëherë qenka dashur t’ju iknim fërkimeve të luftërave me romakë e me osmanllinj. Pas çdo lufte ne paguam tagër. Po edhe ndryshimet e shpejta na sollën në prag të greminës.
__________________

FRIKA...

Ç’fat patëm ne nga ato luftëra të përgjakshme? U dëmtuam ne edhe kundërshtarët.... Pastaj me ata që lidhëm besëlidhjen, na futën frikën dhe na i futën që të dy këmbët në një këpucë! Shkuan turqit e na erdhen serbët në derë të shtëpisë. Të tillët na mashtruan se do të kapërcejnë nëpër Kosovë e po sundojnë mbi njëqind vjet. Ata u vendosen në këto troje që na robëruan e bënë më zi se të gjithë sundimtarët e mëparshëm. Po kush do ta dëgjonte zërin tonë? Së pari klithmat nuk i lejuan të dalin jashtë pragut të shtëpisë, e lëre më edhe jasht Ballkanit të trazuar, e sa për Evropë, kur patëm ndonjë ndihmë prej saj? Evropa deritash e kishte bërë veshin të shurdhër, sikur fare nuk dëgjonte asgjë, apo, përpiqej të fitojë prej padrejtësive që na i bëri, pikërisht pse nëpër shekuj qemë popull i pakrah dhe i pambrojtur? Evropa e re, vallë çfarë do të na sjellë? Tash do të shohim, ku bën pjesë harta e Evropës, e ku gjendet Gadishulli i Ballkanit!? Pastaj do të shihet edhe ku bën pjesë Shqipëria dhe Kosova, që të dyja të copëtuara! Ku qemë ne!? Ç’bëhet vallë tani në Shqipëri?... Mbetem të grindemi për nënën që shumë veta e lamë të shkretë, të mallkuar, të krasitur, e lamë si degë e këputur dhe kurrë s’i vajtëm pranë të pyesnim: “Ç’ke moj nënë, edhe po vajton? Dhe u bëre si lulez me kokë të unjur ngase nuk shëkon diell?” pohonte Noli ynë. Në një intervistë të zotit Fan Noli dhënë korrespondentit të gazetës së Beogradit “Vreme” (“Koha”), më 13 shtator 1924, ai shprehte pikëpamjet e tij: “Ne dëshirojmë marrëdhënie fqinjësie të mirë me shtetin jugosllav, se kemi nevojë për qetësi që të mbledhim tërë vemendjen tonë në organizimin e shtetit dhe zhvillimin e ekonomisë”, ku mes të tjerash theksoi edhe çështjen e zgjidhjes së nyjës Kosovë: “Lidhur me kosovjotët, që qeveria mori masat që ata të qëndrojnë urtë dhe ju siguroj se kanë për të ndenjur urtë(...). Në qoftë se ju dëshironi që kosovarët të mos jenë shkak i grindjeve dhe urrejtjeve midis dy shteteve, atëherë ju silluni mirë kundrejt popullsisë shqiptare në Jugosllavi. Konstatoi me kënaqësi kohën e fundit... autoritet tuaja lokale sillen më mirë kundrejt shqiptarëve të Kosovës. Shpresoj që edhe qeveria e re juaj, gjithë këtë politikë do ta ndjekë në interesin e të dy shteteve”. Mirëpo, me sa shihet zoti Noli ishte që të krijohej një gjendje paqeje e qetësie në Ballkan. Ai shpesh i vlerësonte se këto ishin premtime të thata. Gjendja ndërkombëtare dhe lufta e ftohtë ndaj shqiptarëve e bëjnë këtë periudhë shumë të papërshtatshme. Ndodh se i frikësohej luftës së re dhe “... do t’i ngrejë duart drejt qiellit dhe do të bërtasë: “Oh! Më mirë luftë sesa të gjitha këto llomotitje të mërzitshme për paqen!... Ku jemi ne? Ç’ka bërë Lidhja e Kombeve? Përgjigja është shumë e lehtë: Do ta gjeni te Shekspiri: “Fjalë, fjalë, fjalë”, domethënë erë e asgjë më tepër”
Kultura e paqes, më sa shoh, s’është përhapur sa duhet në botën e re. Kush e vë gishtin pa gjak të paqes në letër të bardhë, i lumtë! Por, kjo ndërmarrje kërkon edhe ithtarë të denjë. Sa i përket Ballkanit të vjetër, janë shtresuar sa pikëpamje të gabuara që i kanë mbjellur luftërat për liri, e pas përfundimit të luftës çdo gjë është dhunuar deri edhe historia!... Mund të ndodhë se kanë pasur të drejtë turqit kur thoshin: “A bën që mbreti t'ju flas maleve!?”

(Qevria e Nolit nuk ishte konsoliduar, meqë pati jetë të shkurtër dhe nuk mund të merret si argument kërkesa e tij që kosovarët të rrinë urtë. Mendoj se ky fragment e lëndon veprëm meqë Noli është aq i madh dhe i përkushtuar për Shqipërisë, sa kjo fjali edhe ashtu del e zvenitur)
__________________

BALLKANI I TRAZUAR

Këto male e gurë të ashpër të Ballkanit, vërtet s’po e dëgjojnë askënd, s’po ia pranojnë askujt! Po, ç’bëri ajo Turqi që ndër shtetet e para e formoi Ballkanin, ia caktoj kufijtë dhe e mbrojti? O Zot, në ç’korniza të hekurit jetojnë ballkanasit? Tash kush po e mbron Ballkanin e Vjetër? Po Evropën dhe mbarë botën?! Kush po i mbron shqiptarët që me luftëra të detyrueshme dhe me kërkesa për të drejta e patën trazuar Ballkanin legjendar? Ç’mbet prej luftërave? Asgjë! Luftuam dhe çdo luftë e fituam, por fitoren na morën prej dore në mënyrë paqësore! Pas ndjekjes së çdo pushteti dhunues, na shkelën me pushtet të rinj më të ashpër sesa i vjetri. Serbia fill pas pushtimeve të Osmanllinjve u bë tutelë mbi kokë, duke përhapur gënjeshtra në Evropë, kinse shqiptarët nuk dinë të krijojnë e të mbajnë shtet? Luftërat në Ballkan i motivuan ardhacakët e ri, dhe ne nuk ditëm, se çdo hyrje në luftë, edhe pse nuk e gjunjëzuan dot popullin, na kushtoi me kokë dhe me tokë... Humbem shumë njerëz pa nevojë, por edhe tokat e shqiptarëve u copëtuan nga fqinjët? Pas çdo përpjekje që të bëhen thyerjet në dobi tonë, të tjerët i rrëmbyen dhe i përvetësuan të gjitha të mirat para nesh. Ata që kapërcyen nëpër male të Karpateve me djepa nën sqetull, pas shumë përpjekjesh, vunë pushtetin e tyre në këtë pjesë të Ballkanit. Mbetëm "të mirë" dhe "të mjerë"! Sepse, pa arsye u përpoqen që të mohojnë gjenezën dhe të na shlyejnë çdo luftë e përpjekje për vetëqeverim e pavarësim... Ndodh se kjo klithmë që e bëre Ti në përmbledhjen më të re do të hap udhë të re, në mos asgjë shqiptarët të dalin me pikëpamje të qartësuara për fatin. Shqiptarët duhet të zgjohen njëherë, të futën në çdo pore jetësore dhe ta ndriçojnë fatin e tyre, jo sipas asaj që u përpoqen të na detyrojnë të huajt, por siç populli vetë dëshiron. Zëri i këtij populli është edhe zëri i Zotit!
__________________

FITUESIT PËRCAKTOHEN NË TAVOLINË

Historia jonë ishte e pastër si loti, por atë e ndërlikuan fqinjët për t’i përfituar “alibitë” e tyre së ata janë shpëtimtarët tonë! Sikur të dinim t’ju shpëtonim kthetrave të tyre, apo edhe të mos futeshim në luftë me ta e kundër tyre, ndodh se nuk do të mbesnim kështu të copëtuar dhe me pak tokë? Qëllimi i çdo lufte ishte që të na rebelojnë dhe të na motivojnë për luftëra të reja. Pas përfundimit të luftës, të tjerët e shaluan atin kudo kundër nesh. Kështu bëri edhe Serbia si në Luftën e Parë Botërore, po ashtu edhe në ketë të Dytën - kundërbotërore! E morën fitoren të gatuar dhe të ulur në tavolinë, pa fije droje. Çfarë do të bëhej sikur fare të mos ngriteshim në luftë? Vetëm sa u përshkllimë se luftuam kundër nazifashizmit, kurse erdhi nazifashizmi me petk të ri!
Zoti na ndihmoftë! U ndihmoftë edhe popujve të tjerë, por shqipshkelësve, kurrë mos iu ndihmoftë! Ka shqipshkelës edhe në mjedisin tonë, që ende nuk po duan të lirohen nga tutela e ish-regjimit, ka edhe të tillë që i kanë lidhur interesat materiale, e fat që tash po ua lexojnë gjithkujt letrat në gji...
__________________

UDHA E MASHTRIMEVE

Në 40-vjetorin e Bujanit, u mbajt një takim në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Mjerisht nuk erdhi asnjë ish-pjesëmarrës i gjallë i Konferencës, as të tillë të përlyer që tërë jetën bërë me gisht dhe asnjëherë nuk kanë menduar se me popull nuk luhet në bisht!
Salla e kujtimit të përvjetorit ishte mbushur me studentë, historianë dhe politikanë. Pritej se do të vinte Fadil Hoxha, por as ai nuk erdhi! Desh të ndaheshin edhe historianët në dysh; sa ishin me mendimin se Konferenca e Bujanit mbeti akti më i lartë historik për bashkimin e kombit shqiptar, sa të tjerë e qortonin si konferencë moniste? Bujani është akti i kryer, thoshte njëri nga historianët që nuk kishte shkruar asnjë shkronjë, por e kishte përsiatur në vete atë kohë. Bujani ishte një Konferencë nën kontroll të serbëve dhe malazezëve. Ata e përkrahnin vetëm sa për t’i parë se cilët nga radhët e shqiptarëve ishin eksponentë të irredentizmit dhe të separatizmit! Bujani ishte konferencë, që as që duhej të mbahej, pohonte njëri, dhe atij nuk i vëhej veshi. Ndër të tjerë, foli edhe Ali Rexha!
- Ju, të gjithë po gaboni se nuk duhet të thuhet: “Konferenca e Bujant” por “Konferenca e Bujanit”. Qeshën të gjithë pjesëmarrësit. Ishte njëfarë krize nervore! Thonë se vendimet e kësaj Konference i kanë nënshkruar edhe serbët e malazezët. Bujani ishte nën kontroll të madh dhe fare nuk ishte përgatitur psikikisht asnjë luftëtar. Mashtrimet e premtimet lëviznin në çdo anë. Bujani kishte përparësi se mbahej në Malësi të Gjakovës, dhe mendohej se Malësia do ta përkrahte, por kush e kishte pyetur atëherë atë Malësi? Ç’mund të bënte Malësia, kur dihej se ajo Malësi ishte e lidhur gjithnjë me Shqipërinë! Bujan dhe Malësia me pilëpamje të ndryshme ishin larg njëra-tjetrës. Malësia do të thoshte: “Me Konferencën e Bujanit ne ia ndërsyem vetes qentë! Qemë të bashkuar, por nuk ditëm ta gëzojmë. Na mashtruan kopilat e huaj…”
Ç’fat patën ata delegatë që udhëtuan nga anë të ndryshme, e ç’fat pati edhe Svetozar Vukmanoviq-Tempo, që ishte në korrent të asaj ngjarje? Ai kishte marrë përsipër se si ta bojkotonte atë, por pasi ia kishte shkruar një letër Titos, dhe iu kishte ankuar se shqiptarët nuk do të ngriten në luftë, po qe se nuk bashkohen Kosova me Shqipëri. Tito iu kishte përgjigjur me shkrim: “Çështja e bashkimit të Kosovës dhe të Rrafshit të Dukagjinit me Shqipëri duhet të jetë ekskluzivisht çështje propaganduese”… Ishte nënshkrimi i tij enkas: To! dhe pikë! Ndiqej fryma e Rezolutës së Bujanit edhe prej atyre që e kishin nënshkruar, ndiqej edhe prej Tempos dhe Titos, dhe marrëveshja gojore u bë më e rëndësishme se ajo me shkrim. “Të luftojmë, dhe ta shporrim okupatorin prej këtij vendi, e pas luftës, të gjithë do t’i gëzojmë të drejtat e barabarta!...”
Udha e mashtrimeve ishte hapur pikërisht në Bujan. Nënshkruesit si dhe nënshtruesit e Bujanit përparonin në brigada të ushtrisë, por kishte ndër të tjerë që përjetonin përndjekje sekrete.
Për Bujan nisën të nxehen hekurishet në Institutin Albanologjik të Prishtinës, që mezi merrte frymë ato ditë, se edhe ata që punonin njëzet vjet nuk e dinin se ishin në shenjestër. Bujani dhe Instituti ishin në të njëjtin provim sikurse para 40 - vjetësh Malësia e Gjakovës, apo ata që deshën t’i jepnin zë asaj se bëri një punë të madhe! Po të pyetej Malësia nuk do të bëhej asnjë fjalë në ato rrethana? Po të ishte ky zëri i Malësisë, do të lëshohej kushtrimi i saj, por ishte një zë i një kaste njerëzish që mbetën faraonë të dy zonave shqiptare? Faraonët e historisë, dhe faraonët e politikës së ditës që ditën të tjerët t’i ngrisnin në metafora nisën të përçajnë. Ata dërdëllisnin për ura të bashkimit të të gjithë popujve me parullën: “Proletarë, të të gjitha vendeve, bashkohuni!”
U ngrit Ahmet Kelmendi, ish-nxënës i Zekeria Rexhës, dhe përkundër asaj që nuk diti apo nuk desh të thotë asgjë për Bujann, ia përmendi emrin profesorit të tij:
-Të diskutojmë mes vetes deri në ngritjen e karrigeve, por të mos i mëshojmë njëri-tjetrit! - thoshte profesor Zekeria Rexha i ndjerë që nuk ishte në atë mes ku flitej për 40-vjetorin e Konferencës së Bujanit!
Fjalët rreth karriges më tingëlluan ndryshe. “Lufta për shkam!”, kisha dëgjuar shpesh në popull: “Na i ka lidhur duar dhe këmbë!”. Mos vallë, edhe aty qenka bërë luftë e tillë! T’i ngrisim karriget këtu? Karriget i ngritën të tjerët kundër nesh, dhe heshtja u bë moto e luftës “Ndjefsh e mos pafsh!” luteshin ata që s’mund të bënin asgjë. Dhe kështu lufta vazhdonte edhe pas aprovimit të Rezolutës së Bujanit, hartuar nga Hajdar Dushi, i cili nën rrethana sekrete të asaj kohe u zhduk. Jeta e tij ishte jeta e një luftëtari të vendosur që nuk pushoi së luftuari dhe punuari për lirinë e atdheut. “Çdo i ri don liri!”, dëgjohej fjala e urtë. Liria për atdhe ishte në shpirtin e tij. Ai me një grup njerëz të tjerë të penës, kudo ku shkeli, maleve e fushave, kasolleve e staneve, mbolli zjarrin e luftës për liri, zjarrin e dashurisë për tokën amtare që Kosova të bashkohej me Shqipërinë!…”Pa tokë, s’ke as qiell, as diell, as kokë!” përsiasnin në vete ata që nuk kishin aftësi e guxim të kundërshtonin haptas.
__________________

LOJËRAT E ROBËRISË

- Kush e ka nënshkruar Rezolutën e Bujanit? - pyesnin shpesh ushtarët nëpër brigada luftarake, por ata i hante nata…
-A do të bashkohemi ndonjëherë me Shqipërinë? - pyesnin edhe ata që ishin në krye të ushtrisë, por që shpesh me fjalë e shprehje të tilla provokonin prapavinë e shëndoshë, dhe cilindo që dëgjonin se ekspozohej, nuk e çelte drita të gjallë!
Mëngjesi i gjente të pushkatuar, dhe vetëm kur shokët bënin me kokë prej njëri-tjetrit, dihej se çfarë bëhej me shokët e luftës natën, e çfarë ditën? Dita dhe nata ishin të tyre! Ditën ishin me ushtri, natën ishin - kundër ushtrisë!... O bubu, çfarë ishte ajo kohë e luftës? Profesori im, Zekeria Rexha ishte i shkolluar. Ishte kreator i luftës dhe i arsimit shqiptar? Dinte gjuhën shqipe dhe frengjishte, dinte edhe latinishten, e kishte mësuar për zor edhe serbishten! Shumë kohë ishte njeriu i pare në Shqipëri, minister i arsimit si dhe këtu në Kosovë. U bë edhe shkrimtar!
Dukagjini, djali i Zekeria Rexhës ishte një klasë para meje. Ai ishte orientuar në lëndët shkencore, thoshin se merrej me fizikë dhe se ishte regjistruar në Institutin e Vinçes të Beogradit! Ishte punë e madhe kjo atëherë për ne. Sihariqe! Ishte punë mbi punë të shkonte ndonjë shqiptar e të studionte në Beograd, dhe arritën dikur edhe shumë të tjerë. Dyert e Beogradit i hapën luftëtarët. Harruan Tiranën!... Çfarë u bë me atë Bujan? A do të ishte më mirë që të mbahej apo të mos mbahej? A ishte mirë që t’ia bëjmë vetes me gisht apo atë që na bënë të tjerët? U apostrofuan njerëzit që adhuronin bashkimin. Bëhej një luftë e ashpër përbrenda ushtrisë shqiptare, që çonte në udhën e dështimit. Dyshuesit i ndoqën dhe u poqën në mënyrën më perfide!

REZOLUTA E BUJANIT

Rezoluta e Bujanit ishte hartuar mirë, dhe në çështjen shqiptare, më sa shihej sipas të gjitha paragjykimeve, do të bëhej bashkimi i Kosovës me Shqipërinë! Po, vallë, për çfarë bashkimi ishte fjala, kur Kosova, në ditët e fashizmit, në kohë të Shqipërisë, edhe pse dukej e pushtuar, ajo ishte tërësisht e bashkuar! Ishte një shtet etnik, dhe kështu, zoti Zekeria Rexha, ende pa u nënshkruar Rezoluta, gjërat ishin pezulluar herët se si do të vihej deri te vendimet e një Konference që fare nuk do të kishin peshë as gjatë luftës e as pas pushimit të saj. Nënshkrimin e Rezolutës, dihet se kush e pagoi me kokë, e dikujt i shpëtoi koka dhe trupi, por më vonë përbeheshin me kokë, trup e shpirt për vendime të reja, më drastike dhe më tragjikomike. “Konferenca e Bujanit akt mashtrues-pseudohistorik i fatit të shqiptarëve!” pohonin në vete. Ajo u bë vazhdimësi e kurtheve të mëparshme të Mbledhjes së Mukjes, e cila po kështu me vete mori shumë njerëz, dhe ata që mbetën të gjallë, e mbajtën në këmbë Shqipërinë me kompromisin që ia bënë Kosovës së mjerë! Konferenca e Bujanit ua lidhi këmbë e duar komunistëve të Shqipërisë dhe të Kosovës! U formuan çetat dhe brigadat partizane, me një yll të përbashkët pesëcepash! U formuan dy Ushtri Nacionalçlirimtare dhe u caktuan dy komandantë shumë të rinj, që vranin dhe kthjellonin në atë kohë. Çfarë hapash të sigurt: “Dy ushtri Nacionalçlirimtare, me dy komandantë shqiptarë. Komandant i UNÇ të Shqipërisë u zgjodh Enver Hoxha, kurse komandant i UNÇ për Kosovë dhe Rrafsh të Dukagjinit, Fadil Hoxha! Dy komandantë të një ushtrie e dëgjonin një komandant suprem të UNÇ të Jugosllavisë, Titon që i fuste në regjistër hiqërrat! Konferenca e Bujanit, si të atyre që dhanë jetën, e po kështu edhe të atyre që e vazhduan luftën, ua lidhi këmbë e duar! Ata mbetën me trup e me shpirt pengje të Serbisë, po edhe të Shqipërisë. Trupin e shpirtin e patën në bahe! Për gjendjen kaotike që mund të krijohej gjatë tërë luftës, lëre që ishin përgjegjës dhe të përcjellur nga njëri-tjetri, sakaq udhëheqësia serbe nuk kishte nevojë të ngutej fare, kur çdo lëvizje e re ishte nën mbikëqyrje të tyre.

* * *

Në kohën e pushtimit nga Italia dhe Gjermania kufijtë për të dy palët ishin formalë, dhe mund të krijoheshin lëvizje në të dy anët! Nuk dihet a tradhtoi PKSH-ja Kosovën, apo PKJ e Jugosllavisë, përmes Komitetit Krahinor të PK për Kosovë dhe Rrafsh të Dukagjinit! I nderuari Zekeria Rexha çdo të thoshe ti, sikur të ishe i gjallë, apo mos vallë ke lënë diçka në dorëshkrimet tuaja të pabotuara! Ç’fajtorë qemë ne këtu në Kosovë, kur u ngritëm në luftë kinse me zërin e Shqipërisë dhe pësuam e fare asgjë nuk mësuam? Një shmangie nga vendimet e marra në Bujan, në Prizren, si dhe në Beograd, po të dëgjohej se kishte ngritur kokën ndonjë filiz, politikanët e heshtnin me mjeshtri e mençuri: “Heshtni, se edhe këtë që e fituam me luftë, mund të na e marrin!” Po, vallë, ç’mund të merrnin prej nesh, kur kishim mbetur asht e lëkurë, të lodhur nga vuajtjet dhe nga lufta. Vrasje, burgosje, me bukë e pa bukë… “Heshtni! Heshtni!” Me heshtje shprehej edhe mospajtimi, me heshtje shprehej edhe ndjenja e zemërimit, me heshtje shprehej edhe ndjenja e robërisë.
Dhashtë Zoti dhe u bëftë siç thotë Rezoluta e Bujanit më 31 dhjetor dhe 1 e 2 janar të vitit 1943!
__________________

LETËR ZEKERIA REXHËS

As vetë nuk më kishte shkuar mendja gjatë asaj kohe kur isha nxënës i Gjimnazit të Prishtinës, se do të më vjen radha të shkruaj për Ty, e besoj se edhe ti këtë nuk do ta prisje mirë, sikur të ishe i gjallë. Lufta dhe jeta na ka ndarë gjithnjë, e veçanërisht kjo Lufta e Dytë Botërore, na ndau më së shumti, kjo që edhe ti more pjesë në të, me pushkë në supe, por një kohë pate mundësi ta thoshe mendimin tënd edhe me penë. Me penë dhe me gojë, dhe sa për atë që je zotuar me penë, ja tërë atë veprimtarinë tënde e kam para vetes, në një libër që në fakt, me detyrë të caktuar, pas vdekjes tënde, e përgatiti dhe e botoi Redaksia e botimeve “Rilindja” e Kosovës. Për këtë u përkujdes Ali Jasiqi, dhe për fat tonë, po edhe për fat tëndin, që gjithnjë mendoje të na leje diçka të shkruar, dhe pate dëshirë të mbeteshe shrimtar, libri doli në dritë, por doli edhe një pjesë e psikologjisë tënde. Shkrimtar të quajta Ty. Të deshi apo nuk i deshi populli si shkrimtar, mjafton se pas luftës duhej të paraqiteshin edhe shkrimtarë të tjerë!


* * *
Bujani nuk ishte hapi i parë i bashkimit? Për bashkim dëshmojnë viktimat, që u bënë pas çdo tubimi, kinse ishte historik për bashkim? Përndjekjet e atdhedashësve kurrë nuk pushonin, para dhe pas tubimeve; ndjekjet mes vetes dhe kurthe të kurdisura nga të tjerët. “Krijuan dhe trilluan armiq pa nevojë, shpallën veten miq të bashkimit, miq të luftës, dhe më në fund mbetën me fytyrë një kohë, e pa fytyrë tërë kohën? Karremi i Serbisë ishte i gatshëm për ne, e ju nënshkruanit fatin tonë? Një kohë ngjitjet iu pëlqenin, por fare s’i keni menduar rëniet. Qëllimi i pushtuesve serbo-malazezë, karrem pas karremi, ushtronte dhunë se cili nga ju do të jetë më i dalluar kundër njëri-tjetrit dhe të punojë në dëm të tjetrit.

KUVENDI I PRIZRENIT (1945)

Trajtimi i shqiptarëve sikur shëmbëllen edhe me historinë e LNÇ! Historia e hapjes së shkollave shqipe para luftës në Kosovë dhe gjetiu, ishte shtresuar në bazë, dhe ishin vënë bazat e arsimit shqiptar. Ato nisën të ndryshohen që në ditët e para të pas luftës, më 1945! Çdo gjë ishte këputur me ato ditë kur luftëtarët shqiptarë me një breshër lotësh u ndanë dhe të gjithë u kthyen nga kishin ardhur. Luftëtarët e pasionuar se do të bashkohej Kosova me Shqipërinë, kur panë se kjo perëndoi, thanë: “Më mirë sikur të më kishte mbetur varri në Kosovë, e të dihej se kam luftuar për bashkim, se sa që po kthehem i gjallë në Shqipëri! Ç’kam për t’u thënë atyre të mive në shtëpi? Luftova, e për kënd luftova?!...

* * *
Bujani nuk ishte hapi i parë i bashkimit? Për bashkim dëshmojnë viktimat, që u bënë pas çdo tubimi, kinse ishte historik për bashkim? Përndjekjet e atdhedashësve kurrë nuk pushonin, para dhe pas tubimeve; ndjekjet mes vetes dhe kurthe të kurdisura nga të tjerët. “Krijuan dhe trilluan armiq pa nevojë, shpallën veten miq të bashkimit, miq të luftës, dhe më në fund mbetën me fytyrë një kohë, e pa fytyrë tërë kohën? Karremi i Serbisë ishte i gatshëm për ne, e ju nënshkruanit fatin tonë? Një kohë ngjitjet iu pëlqenin, por fare s’i keni menduar rëniet. Qëllimi i pushtuesve serbo-malazezë, karrem pas karremi, ushtronte dhunë se cili nga ju do të jetë më i dalluar kundër njëri-tjetrit dhe të punojë në dëm të tjetrit.
__________________

KUJTIMET E NJË MALËSORI

Ishte mbajtur edhe një këshillim për Konferencën e Bujanit dhe çdo e mirë dhe e ligë ishte folur për atë Bujanin, por kot së koti, kur u mbajt këtu në Prishtinë, asnjë pjesëmarrës i asaj në mbledhje, as serb e as shqiptar serish s’ishte kujtuar të vinte në prani të historianëve e t’i evokonte kujtimet e sinqerta. Nisën grindjet e kohës për një ngjarje që viktimat e saj ende janë të freskëta? Në përvjetorin e fundit të Bujanit, të njëjtit njerëz që ishin deklaruar në shtyp se çfarë ishin vendimet e Bujanit, i mbronin tezat e tyre. Edhe Zekeria Cana, që herët i kishte hulumtuar këto tema, fare nuk merrte pjesë në këtë përvjetor. U ngrit Islam Dobra, i Drenicës i thanë, sikur thoshin edhe më parë kur donin ta ndalnin veprimin e mirë të drenicakëve, dhe foli, por ata e nëpërkëmbën, e mbledhja pritej që sa më parë të përfundohej.
Por, më sa shihej, historianët e mjerë frikësoheshin që të botojnë libra vetëmbrojtës me emrat e vasalëve, që nuk e kishin hequr nga shpina thesin e ish-misionarëve të lartë dhe të drejtpërdrejtë të partiakëve shqiptaro-serbë, duke u përpjekur që ta fshehnin rihabilitimin publik, por që prej kohësh kanë prekur edhe rrashtën e shtetit shqiptarë.
I nderuari Adem Çelaj, tregon një histori për të shkuaren e tij “Nga Vuthaj në Amerikë” (Kujtimet e një malësori), botuar më l998, kur pas 50 - vjetësh kthehet në vizitë përkohësisht në vendlindjen e tij: “Nuk mund ta lë pa përmedur vizitën e paharruar që bëra në katundin Bujanit në shtëpinë e Salih Manit. Në këtë shtëpi ishte mbledhë Konferenca historike e Bujanit në dhjetor l943, janar l944, ku u nxor vendimi për bashkimin e Kosovës me Shqipëri. Në qoftë se do të ishte zbatuar ky vendim, do të ishte korrigjuar një padrejtësi e madhe historike, por Titoja e shkeli me të dy këmbët dhe Shqipëria mbeti edhe sot e kësaj dite e copëtuar, sikurse me përfundimin e Luftës së Parë Botërore. Atë ditë që e vizitova shtëpinë muze e ndjeva veten të nderuar, por edhe të mërzitur. Mendova se sa padrejtësisht është sjellë historia me ne shqiptarët…”
.
__________________

VETËVENDOSJE, SHKËPUTJE, BASHKIM APO MASHTRIM?


Më 14 e 15 dhjetor 1979, Instituti i Historisë së Kosovës kishte organizuar një simpoziumin: “Forcat e armatosura revolucionare të LNÇ të Kosovës më 1941-1945”, në të cilin me pos shumë historianëve të ftuar, të shkencëtarëve dhe të intelektualëve të tjerë, ishin ftuar edhe veteranët e luftës: Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Ali Shukriu, Xhevdet Hamza e shumë të tjerë. Për fat të luftëtarëve, serbët dhe malazezët nuk merrnin pjesë. Patën nisur të ftohen marrëdhëniet me ta! Në atë Simpozium, siç përflisnin historianët, iu kishte ofruar rasti më i volitshëm që luftëtarët shqiptarë të rrëfeheshin lirisht për të kaluarën e tyre. Fillimi i punës në Simpozium mori udhë të mirë. Pastaj u bë një pushim i shkurtër dhe të gjithë ishin ndarë në grupe dhe bisedonin jashtë sallës ku po mbahej tubimi shkencor. Fadil Hoxha kishte mbetur me grupin e tij dhe me gruan në sallë. Kur historianët e hetuan këtë vetmi u prekën shumë dhe u kthyen e morën Fadilin dhe gruan e tij dhe së bashku e gostitën me nga një kafe. Ai i kishte bindjet e tij se historia mund të kthehej edhe ndryshe dhe se armiqtë e vjetër mund të na korrin!...
Pas pushimit të gjithë u kthyen në sallë, dhe puna filloi të zhvillohet mirë dhe në frymë të kohës…Historianët me shënimet e tyre shkencore si dhe me vlerësimet që i kishin bërë për LNÇ-në, prisnin me padurim se kush prej veteranëve të luftës do të futej në këtë temë, që kishte nisur t’i shkundej pluhuri dhe t’i hiqej pëlhura e zezë e komunizmit… Ata, pas fjalës së hyrjes, me dëshirë prisnin se njerëzit do t’i çjerrnin maskat pas luftës… Pas një pushimi dhe pritje të shkurtër, papritmas u ngrit Xhavit Nimani. Pasi e mori fjalën, ai gjatë i evokoi kujtimet e tij për luftën e mbramë. Foli edhe për krimet që janë bërë dhe siç pohonte ai, nuk i kemi ditur sa punë! Vetëm kur kemi dëgjuar se u bë kështu apo ashtu e asgjë tjetër…
Ai foli edhe për Informburonë që sipas tij ishte më shumë thikë ndaj shqiptarëve se sa ndaj të tjerëve.
- Shokë! - e ngriti zërin Xhaviti - s’qemë të aftë dhe s’e kërkuam që Kosova të shpallej Republikë. Serbët do të na jepnin Republikën…Mendoj se mungesa e vetëdijes sonë ishte që të shkojmë së bashku me popujt e tjerë të Jugosllavisë. Çfarë bëhej me ne, asgjë s’merrnim vesh!?… Ne s'i kuptonim ndërrimet derisa shkonim në Beograd. Mendonim se të tjerët do të na i ndreqin punët tona, por nuk doli ashtu…! Patëm besim se edhe ne do të futeshim në proceset e Jugosllavisë, por u mashtruam, se Serbia i lëvizte punët vetëm si dëshironte ajo, dhe krejt në emër të Jugosllavisë e ne shqiptarëve na shkëputën nga sistemi…
- Përmendët shtetrrethimin, shok Xhavit? - e pyeti historiani Tahir Abdyli, - Për ty është e vërtetë se s’ke qenë i rrethuar, se ti ishe në atë ide, po të tjerët po?…Gjatë kohës së pushimit të Kuvendit në Prizren e keni hequr flamurin shqiptar. Me aklamacion keni votuar që t’i bashkëngjiteni Serbisë dhe pikërisht aty është thyer integriteti i Kosovës - arsyetonte ai.
- S'kemi qenë të rrethuar! Me vullnet kemi hyrë! - ndërhyri në bisedë edhe një herë Fadil Hoxha.
- Është thyer edhe integriteti i Shqipërisë - ndërhyri historiani më i ri, Tahir Abdyli.. - Sepse, më thotë një mendje, pa pëlqimin e saj është bërë një marrëveshje e tillë. Kob i madh për shqiptarët!…
Fadil Hoxha në vete ndrydhte mendimin e tij: ”Me vullnet jemi bashkuar me Serbi. Ishim të rrethuar ushtarakisht! Të flijohemi!?…Çfarë të bëjmë? Sikur të gabonim edhe njëherë, nuk do të na lante as Drini i Bardhë!…”
Mehmet Shala, si diskutues i ceku shumë çështje lidhur me Bujanin dhe Kuvendin e Prizrenit, dhe iu drejtua Fadilit:
-Këtë mendim e ke pasur më l945, po këtë mendim e ke pasur më l981, po këtë e ke edhe sot, që janë tërësisht në dëm të kombit tonë.
Kur diskutuesi i shtroi këto çështje salla ra tërësisht në heshtje. Kryesuesi për t'i shpëtuar kësaj krize, tha:
- Njëzet minuta pushim e pastaj vazhdojmë…
Në një bisedë miqësore me Fadilin lidhur me këto çështje e që ishte i pranishëm edhe Tahir Abdyli, ndërhyri Hajredin Hoxha, që sipas mendimeve të historianëve thuhej se ai kishte një nderim të posaçëm ndaj Fadilit, po edhe sikur ta qortonte nuk i hidhërohej fare atij. Ai, duke shikuar në drejtim të Fadilit, i tha:
- Shok Fadil, me vullnet iu bashkëngjitëm Serbisë, me vullnet do të ndahemi prej saj - dhe nisi t’i elaborojë sa pikëpamje të tij rreth Kosovës dhe pavarësisë së saj.
Ai foli edhe për ato çaste të vështira të Konferencës së Bujant, pastaj edhe për pjesëmarrjen e njerëzve sidomos të rinj, që atëherë nuk dinin për çka bëhej fjalë.
- Ka dhe shumë faktorë të tjerë që kishin ndikuar në mjegullimin e çështjes shqiptare. Për sa i përket Kuvendit të Prizrenit, më 1945, ndër pjesëmarrësit edhe delegatët shqiptarë, serbë, boshnjakë e malazezë ka pasur të tillë që fare nuk e kishin nënshkruar këtë aneksim. Siç po shihet ajo punë ishte bërë me dhunë. - Janë bërë gabime e lëshime të mëdha. Po e zëmë, na u desh ta elaborojmë Konferencën e Bujant, që u mbajt më l943, ku ishte në spikamë bashkimi i Kosovës me Shqipëri. Deri atëherë faktikisht e teorikisht Kosova ishte me Shqipëri. Duket se qysh atëherë ia ndërsyem vetes qentë, se qemë të bashkuar. Lufta na ndau dhe na përçau gjatë!
Tahir Abdyli sërish i kthehet asaj periudhe që kërkonte të sqarohej gjendja e popullit shqiptar, dhe ndërhyri.
- Mirë do të ishte sikur të mos hynim fare në luftë së bashku me serbë. Mbaj mend se qysh herët më thoshin pleqtë tanë se Serbia është tradhtare dhe vërtet dolën fjalët e tyre. Atëherë do ta kishim më lehtë, e tash? Nuk dëshironim t’i shpallnim luftë Gjermanisë, dhe pikë! Ajo, hë për hë, nuk do të mund të qëndronte në këto troje. Si kishte ardhur këtu, edhe do të shkonte! Kur është çështja e Kosovës ajo territorialisht gjithnjë trajtohej si Shqipëri. Çfarë pështjellimesh bëhen tash, ne nuk do të pajtohemi… U hartuan konkluza të gabuara, se qysh atëherë dihej se shqiptarët nuk do të kërkonin bashkimin as me Bullgari? Logjika e bashkimit me Shqipëri qëllimisht shkaktoi viktima të shumta edhe gjatë luftës, po edhe më vonë… Konventat ndërkombëtare që ishin përqafuar në atë kohë ishin shikuar në mënyrë të gjjithanshme dhe ato në tri pika thlebësore, caktonin fatin e popujve:
1. vetëvendosja,
2. shkëputja, dhe
3. bashkimi…
Këto tri parime për çështjen shqiptare mjerisht nuk janë jetësuar.
- U përsërit Konferenca e Bujant edhe në Prizren më 1945 - fliste sërish Hajredin Hoxha nga Shtimja, në ato bisedat miqësore dhe sytë i kishte përqëndruar nga Fadili dhe Xhaviti. - Në atë Kuvend apo Konferencë, në vend që të fuqizohej vendimi i Konferencës së Bujanit për bashkimin e Kosovës me Shqipëri, miratohet me duartrokitje vendimi tjetër më fatal për bashkimin e Kosovës me Serbi! U miratuan proceset e Bujanit me pak ndryshime dhe ku jemi? Çfarë na sollën ato marrëveshje të mbrapshta? Dëshira, vullneti deri në vetëvendosje dhe shkëputje nga Republika e Serbisë e bashkëngjitja me Shqipëri, mbetën të shkruara në letër, por që kurrë s'u përmbushën në vepër!…
-A s’ishte vërtet kjo vetëm çështje propaganduese dhe asgjë tjetër…? Mashtrues të çdo kohe mbetet ju, shok Fadil - ndrëhyri Tahir Abdyli dhe nisi t’i fshijë djersët. - Ne në historinë tonë krijuam tragjikën e urave të bashkimit dhe e paguam shtrenjtë! Nëpër ura të tilla kapërcyen të tjerët e ne ku qemë e ku po mbetemi? Në Kuvendin e Prizrenit u thyem edhe më keq se sa në Bujan. Ta them pa dorëza, ti shok Fadil vendose të hyjmë nën Serbi…!
- Mos ishte kjo akuzë e rëndë ndaj Fadilit, Tahir? - e pyeta dhe shtrova çështje të tjera. - Mendoj se asnjë konferencë për bashkimin e Kosovës me Shqipëri nuk solli rezultate të dëshiruara. U mbajtën konferencat, së pari në Spaq, pastaj në Pezë, në Bujan dhe në Prizren dhe asgjë… Sa për vendime me peshë historike dhe kombëtare veçohet vetëm Konferenca e Pezës. Megjithatë, tradhtia hetohet në Konferencën e Mukjes, më 1-2 gusht 1943, midis KQ të PKSH dhe të Organiztës Kombëtare Antifashiste “Balli Kombëtar", për krijimin e një fronti të përbashkët gjithëshqiptar, por që nuk i shkonte për shtati KQ të PKJ dhe planeve pushtuese serbosllave.
Më l944, në ishullin Vis të Adriatikut po ashtu ishte mbajtur Konferenca ku trajtohej çështja e orientimit të luftës, ku patën marrë pjesë delegacioni nga Jugosllavia edhe delegacioni i shqiptarëve, ku ishin marrë qëndrime dhe ku u arrit marrëveshja famëkeqe për shqiptarë: “Kosovën ta lëmë në kufij të vjetër. Po t’ia bashkojmë Shqipërisë ajo bëhet e madhe dhe kështu po dobësohet socializmi…!” Kosova mbeti nën ombrellë të Serbisë, e lufta për bashkim kombëtar vazhdonte në të gjitha trojet shqiptare. U ekspozuan atdhedashësit, u zhduken dhe linçuan ata që kishin lufuar e dëshironin dhe punonin për Shqipërinë etnike dhe pastaj u degraduan në forma të ndryshme si të padëshirueshëm e tradhtarë të kombit! U bë dallimi i shqiptarëve kundër çështjes shqiptare! Pastaj u bë edhe një tragjikë tjetër, se të gjitha lëvizjet kombëtare, ia lëshuan udhën Partisë Komuniste të Shqipërisë me shpresë e besim të paluhatshëm se përmes saj do të arrihej bashkimi i kombit shqiptar! Çfarë ishte kjo dyftyrësi? Asgjë! Karrem i vjetër i Serbisë… “Të hyjmë në luftë, ta shporrim okupatorin e pastaj ua japim secilit atë që i takon…!”
Luftëtarët e mjerë i dëgjonin eprorët që dërdëllisnin me të madhe:
- Nuk është me rëndësi se nga shkon Kosova, por gjithsesi ta shporrim armikun e atëherë populli i Kosovës do të vetëvendos se nga do të shkojë!
- Përçarësit kryesor të këtyre lëvizjeve kombëtare ishin Miladin Popoviqi dhe Dushan Mugosha, të cilët vepronin sipas vijës së PKJ dhe direktivave të Titos! - përpiqej ta shpalos një pjesë të historisë gojore që koha do ta nxjerrë në dritë, siç pohonte Tahiri. - E kush dëshiron të mbes në histori, ani…!?
Tahir Abdyli në bisedë të lirë ia nisi të flasë për kushtet e tij të vështira në punën shkencore si dhe lidhur me problemin e dokumenteve që dergjeshin nëpër arkiva të Metropoleve evropiane, që bëjnë fjalë për luftën, që e bënë atëherë shqiptarët për t'i mbrojtur trojet e tyre etnike. Dhe, një pjesë e luftave mbeti në harresë dhe e pashënuar. Më kot pritëm që të na shkruajnë historinë tonë të tjerët dhe duke pritur e grumbulluar lëndën e historisë, ajo mjerisht prapë mbeti në duar të të tjerëve. Edhe këtë e pritëm e si e përjetuam ne historianët, vështirë se do të na kuptojnë të tjerët. Më sa hetoj, qemë në udhë të gabuar dhe me vonesë e pamë se ç’fituam me ato fjalime të liderëve shqiptarë? Liderizmi është thikë me shumë tehe! Ku gjendet tash Kosova e ku bën pjesë Shqipëria? Po, vallë, Evropa jonë, mos po bën sërish sehir me ne? Po qe se kthehet Serbia në kufij të saj të vjetër, në ata të Luftës së Parë Botërore, ateherë pritet se do të ketë demokraci i tërë Ballkani dhe më gjerë… Kufijtë e Ballkanit sikur të kenë mure më të forta se sa të Berlinit dikur? Na mbeten nën dry një pjesë e dokumenteve historike, kurse të tjerat na i mori Serbia dhe mbetëm me gishtërinj në gojë! Edhe lidhjet e brezave me breza u këputën…
__________________

HESHTJA E ARMËVE!
1945

Prizren, korrik '49
Ishte verë me shi dhe gjelbërim kudo. Ujët bilur të Bistricës së Prizrenit ecte nën Urë të vjetër, që lidhte dy pjesët e qytetit të vjetër, atë pjesën nga Kalaja e Prizrenit, si dhe pjesën tjetër në rrafshinë. Prizreni ishte qyteti i parë që në fëmijërinë e hershme kishte zënë vend në zemrën time për një kohë aq të gjatë. Ky qytet për një kohë të shkurtër ishte qendër e madhe kulturore dhe arsimore për të gjithë. Ato ditë, edhe pse kishin kaluar katër vjet pas pushimit të luftës së armatosur, qytetit ende i vinte era barut. Të shtënat me armë nuk pushonin; thoshin se përditë vriteshin ushtarë në kufi me Shqipërinë, dhe i bënin fajtorë udhëheqësinë e saj. Kufiri ishte zonë e rrezikuar dhe si nxënës të anëve të ndryshme nuk guxonim as të shkonim deri në Prizren pa leje të zonës kufitare. Të gjithë duhej t’u ruheshim armëve, edhe pse thoshin se lufta kishte pushuar, dhe se ishin pajtuar se më nuk do të kishte luftë; secili popull do t’i kishte të drejtat e tij, dhe ato askush nuk guxonte t’ia cenojë! Fjalimxhinjtë dolën në sipërfaqe, dhe me të madhe flisnin se si e kishin fituar luftën ndaj nazifashizmit, dhe në këtë mënyrë fshehnin me perfiditet fashizmin vetjak, por edhe të serbëve e të malazezve. Petës së hollë ia kishin venë edhe një petë më të trashë, dhe pas luftës, bënin çmos që në vende kryesore të caktoheshin njerëz të diferencuar dhe të devotshëm. Librat në gjuhën shqipe ishin shumë të kërkuara, ato librat që përhapeshin në kohën e Shqipërisë, dhe lexoheshin me të madhe, por tash e tutje as që guxonte kush t’i përmendte. Edhe profesorët e shkollave fillore dhe të mesme kishin hallet e tyre, dhe ngurronin t’i shpërndanin në lexim librat e paraluftës. Ishin lidhur nyjë sa punë, dhe askush nuk dinte dhe as që guxonte t’u jipte vijë. Në njërën anë ndiqeshin mësuesit dhe profesorët nga Shqipëria, e në anën tjetër ndihej mungesa e tyre, që zëvendësohej me mësues të pakualifikuar dhe me profesorë që të rrallë ishin ata që kishin kryer fakultetin përkatës. Ishin hapur edhe kurset pedagogjike në Prizren, në Gjakovë, në Pejë dhe në Prishtinë. Drejtorati i Arsimit të Kosmetit, siç i thoshin atëherë, bënte thirrje kudo nëpër shkolla të mesme që të paraqiteshin nxënësit e shkëlqyeshëm dhe të aftësoheshin në mënyrë më të shkurtër për profesionin e mësuesisë. Bëheshin zgjedhjet e nxënësve të familjeve të ndershme dhe të atyre që fare nuk i kishin përlyer gishtërinjtë me gjak të kësaj luftës së mbramë.
“Të bëhej një luftë aq e madhe e të mos përlyheshin gishtërinjtë me gjak!”, flitej me të madhe nëpër kuloare.

* * *

-Heshtën armët!, - thoshin njerëzit dhe përpiqeshin që me këtë shprehje t’i fshihnin ato, në mos do t’u duheshin për luftë.
-Luftë me armë nuk do të ketë, por lapsi do të ndajë shapin nga sheqeri-dëgjoheshin njerëzit në biseda e fjalë ngazëlluese.
Prizreni me ujët e Bistricës dukej se më lehtë i kishte larë udhët me gjak të dëshmorëve që kishin luftuar kundër pushtuesit, dhe kundër vetvetes. Flitej se po bëheshin ndryshime të shpejta, flitej se si në Prizren ishte nënshkruar tradhtia për Kosovën, flitej se Kosova me dëshirën e përfaqësuesve shqiptarë ishte pajtuar që të futej nën sqetull të Serbisë, dhe nuk bëhej fare fjalë se kjo klauzolë e vendimit ishte bërë me dhunë revolucionare! Ishte shtypur tërë ajo që kishte erë revolucionare, dhe njerëzit me të drejtë thonin: “Mos të kaptë dhuna se nuk të ndalë as Tuna!” Po, vallë, çfarë ishte ajo dhunë?, pohonin ata që nuk e kishin përjetuar dhe prisnin e premtonin se po të ishin në atë Kuvend fare nuk do ta ngrisnin gishtin që të bëheshin me Serbi. Dy vija ishin:
-Me Tiranë?
-Po.
-Ndaju këtej.
-Me Beograd?
-Po.
-Ndaju andej!
Dhe, aty u ndanë dhentë-dhish, dhe ata që thanë me Tiranë, i hëngri lima, e ata që u ndanë me Beograd, hynë në vallen e re të vëllazërim-bashkimit! Shumë të rinj fare nuk hetonin se ç’po bëhej? Vallja u nis pas nënshkrimit dhe pas duartrokitjeve të pjesëmarrësve të Kuvendit të Prizrenit. Serbia me shpejtësi përhapte lajme se Kosova me dëshirën e popullit, iu bashkangjit Republikës Federale të Serbisë! Lajme të shpejta ishin ato, dhe askush nuk fliste se edhe aty ishte miratuar se Populli i Kosovës dhe i Metohisë me dëshirën e tij i bashkangjitet Republikës Federale të Serbisë deri në vetëvendosje dhe shkëputje prej saj e bashkëngjitje me Shqipëri! Kosova dhe Rrafshi i Dukagjini ishin deri atëherë me Shqipërinë, e tash “me dëshirën e popullit” ato u bënë pjesë të Serbisë me DHUNË!
-Bira e minit treqind qese, - thoshin për ata që nuk ishin pajtuar se duhej të shkonin me Beogradin e Serbisë. Sa prej tyre u zhdukën, sa të tjerë u futën në burgje, e kishte ndër ta edhe që emigruan pa dëshirë. Shumë veta nisën ta qortonin veten se ishin pjesëmarrës, e radhën për diferencim e kishin edhe sa luftëtarë që edhe gjatë luftës nuk ishin pajtuar me atë vijë të gabuar të luftës, ishin në shenjestër të gjithë, sa vendi-vend nuk u zihej. Ata as që guxonin edhe të takoheshin me shokët që deri dje i kishin pasur armët në krah.
-Me Titon?
-Po.
-Ushtar?
-Po.
-I kujt?
-Ushtar i partisë!
Me kaq mirreshin vesh ata që trumbetonin vijën e pasluftës, kurse në pëshpëritje bëhej diferencimi tjetër.
-Me Enver Hoxhën?
-Jo.
-Ushtar?
-Po.
-I kujt?
-I askujt!…
-Ne hoqëm një armik të largët, e iu futëm në gji këtij të afërmit që kur të dojë na shtyp! Po, ç’bëmë ne? Luftuam kot, edhe mbetëm nën këmbë të Serbisë? Po, ç’mashtrim ishte ky?
Fadil Hoxha, në fillim të luftës e kishte dërguar misionarin e tij Ismet Shqiri te Selman Riza, intelektual i Gjakovës për të biseduar me të që si njeri me autoritet në popull, të organizonte luftën dhe të bindte njerëz që të shkonin partizanë! Në bisedën shumë të gjatë, siç pandehej atëherë, që kishte bërë me Ismetin, ai nuk ishte pajtuar që populli të ngritej fare në luftë. Pas bisedimeve, Selmani i kishte thënë Ismetit:
-Po qe se ngrihem në luftë kundër Gjermanisë, për cilët kufijë të luftojmë ne? Nëse luftojmë për kufijtë etnikë të Shqipërisë, unë do ta ngrejë në këmbë tërë popullin liridashës, ndryshe, Gjermania nuk ka qëndresë këtu, - i tha dhe që të dy ishin ngatërruar në bisedime. Ata u ndanë të papajtuar, madje Ismeti edhe tepër i dëshpëruar. I përgatitur me atë fjalorin e tij të kohës, dhe të urdhrit që kishte marrë, ia reshi ashpër me këto fjalë:
-Ti, Selman Riza je irredentist dhe me ty do t’i qërojmë hesapet!
Kishte kaluar shumë kohë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, dhe të kësaj luftës së përhershme këtu në Shqipëri e në Kosovë, Selman Rizës si dhe shumë të tjerëve që ishin kundërshtarë të luftës dhe të lidhjeve me Serbinë, iu desh të strehoheshin kudo nëpër Jugosllavi dhe jashtë. Atë e detyruan të kthehej në Shqipëri, edhe pse ishte i gatshëm t’i ndihmoj Kosovës. Kush mbeti në Kosovë, jetoi me shumë vuajtje!
__________________

MILADININ E KA VRARË OZNA!

Kisha paralajmëruar fqinjin tim të parë, se do të dëshiroja të takohesha me z.Zekeria Canën, se një ditë ishte ankuar se lëngonte nga trysnia e lartë e gjakut, dhe tri herë shkova në shtëpi të tij dhe nuk e gjeta, e një mbrëmje, gruaja e tij, me korrektësinë e saj e të burrit trokiti në derë të shtëpisë dhe thirri:
-Thuani H., se Zeqa është në shtëpi, dhe po e pret!
Më lajmëroi e reja se isha i ftuar që të shkoja te z.Z. Cana në shtëpi. Pashë se tryezën e kishte të shtruar me materiale që i kishte përgatitur për botim.
-Shkruan diçka të re?- e pyeta sërish Zeqën..
-Po, - tha ai dhe nuk mundi të më shikojë gjatë në fytyrë, por uli kokën dhe u fut në ato punë të shkrimeve të tij.-Kam përgatitur një libër me punime dhe intervista që ua kam dhënë gazetave dhe radiostacioneve në botën e jashtme. Duhen para, -tha duke i fërkuar gishtërinjtë. - Dëshiroj t’i shoh shkrimet e mia të botuara.
-Po, moti s’i rrahëm mendimet, çfarë u bë me atë Miladin Popoviç? - e pyeta.- Një intervistë e kam lexuar në “Zëri”, më sa kuptova unë, Haki Taha thuhej se e kishte vrarë Miladinin.Tash gjërat po rrjedhin ndryshe? Mos ishte ky kulaç i gatuar për gjakovarë që ishin në pushtet, dhe kështu me këtë ata i mbanin peng, siç bënë me disa, apo diçka tjetër…?
-Jo, H. s’është fjala për Haki Tahën, ai s’e ka vrarë Miladinin.-tha z.Z. Cana, dhe shpalosi punimin e tij, që e kishte parashtruar në Tubimin shkencor për gjenocidin sllav ndaj shqiptarëve, dhe shtoi: -Miladin Popoviçin e ka vrarë “OZNA”! Këtë e kam thënë në punimin tim shkencor që do të botohet së shpejti…
-Po, mirë, po e kalojmë atë, ke dëshmi, dhe pikë, po çfarë mendimi ke për Konferencën e Bujant?-e pyeta.
-Kam parashtruar punimin shkencor, edhe për Bujann. Kam dërguar një punim lidhur me Bujann në “Zëri” dhe pres që të shoh dritën. Është aktual dhe kam shpresë se do të bëhet ndriçimi i drejtë i Bujant.
Zekeria Cana futej në botën e tij shkencore e unë në atë krijuese.
-Për Bujann, kam shkruar, por s’e paskan marrë për botim në këtë numër të "Zërit". Të tilla janë redaksitë tona, nga fryn era!…Nuk e paskan botuar!-tha edhe një herë.
-Ta botojnë në numrat vijues, o Zeqë! Për shkrime të mira s’është vonë kurrë? – i thashë.
-E po, por e humb aktualitetin. Kam shkruar për Bujann, pra Bujan është në shënjestër!. Çdo gjë e kam matur aty, a di sa fusnotat i kam shënuar, por mjerisht, që gazeta nuk po i duron ato. Kam vështirësi, se historianët i argumentojnë shkrimet e tyre shkencore me dokumente e me fusnota?
-Po, çfarë u bë me atë Bujann edhe sot, a? Po, të hiqnim dorë nga ato vendime të Bujant, çfarë do të bëhej me ne? Më mirë apo më keq?…
-Jo, nuk guxojmë të heqim dorë nga vendimet e Bujant?-nguli këmbë z.Z. Cana dhe sërish e hapi punimin e tij lidhur me këtë ngjarje historike.-Unë kam thënë: “Fadil Hoxha hoqi dorë i pari nga vendimet e Bujant”. Ai nxor punimin e tij shkencor për të dëshmuar një tezë të tillë, dhe fare nuk desh të flas më për Fadil Hoxhën.
-Ka pasur të drejtë, Fadili?!...
-Jo, nuk kishte të drejtë. Bujan për ne është akti i patjetërsueshëm historik…
Z. Zekeria Cana u kthye mbrapa dhe e mori një punim tjetër, që e kishte lexuar në Akademinë e Shkencave të Kosovës, dhe se qysh i ra ndërmend se kishte premtuar se do t’ia jepte edhe një dorë dhe t’ia dorëzonte për botim Dr.Gazmend Zajmit, kryetar i Akademisë së Shkencave të Kosovës, i emëruar pasi kishte dhënë dorëheqjen Dr.Mark Krasniqi, si kryetar i saj, ai shtoi:
- Më duhet t’ia dorëzoj Gazmend Zajmit shkrimin tim për botim lidhur me gjenocidin e Serbisë ndaj shqiptarëve - tha . - Në punim, pos të tjerash kam theksuar se kush e vrau Miladin Popoviqin - tha dhe materialin e hapi para vetes, e vuri mbi tryezë. Le të dihet se Miladinin nuk e kishte vrarë Haki Taha. Me vrasjen e tij Serbia ka fituar në kohë…

Ja çfarë thonë për vrasjen e Miladin Popiviqit disa komunistë shqiptarë që herët u distancuan nga PKJ-ja në fudvitet e ‘4o-ta: Vesel Rexhepi, Jusuf Zherka, Sami Peja, Faik Pruthi, Hivzi Sylejmani, Nexhmedin Hadri, Vehbi Rexhepi etj., është konstruksion i OZN-ës së Kosovës dhe i KQ të PKJ-së. “Sipas Vllada Rançiqit, Miladinin e ka vrarë Vasa Bogdanoviq i Gorazhdecit, - vërteton prof. Sami Peja”(Marrë nga shënimet e M. Pirrakut (“TIVAR 1945 KALVARI I KOSOVËS”, Prishtinë 2oo5. 160).

- E vërteta historike për vrasjen e Miladin Popoviqit dhe të Haki Tahës mund të përmblidhet në pak fjalë: OZNA e varu Haki Tahën, para se ta vriste Miladin Popiviqin, kurse skenarin për “vetëvrasjen” dhe Flamurin Kombëtar Shqiptar të Haki Tahës e krijoi në dy e më shumë etapa - pohon historiani Muhamet Pirraku.(Shih në “TIVARI 1945 KALVARI I KOSOVËS”, Prishtinë, 2005, 171).

- Vrasja e Miladinit nuk është edhe aq diskutabile. Atë e ka vrarë Haki Taha, ndërsa me një proces gjyqësor janë dënuar me vdekje bashkëveprimtarët e tij në mesin e tyre edhe Ibrahim Banush Hoxha. Është mirë të prezantohet edhe ky version, për mua krejtësisht i besueshëm - pohon prof. Ahmet Qiriqi.
Megjithatë, mendja më thotë se krimet, dhuna dhe ligështia e koniukturave të regjimit serbosllav ndaj shqiptarëve do të ndriçohen e zhduken me kohën.

SHPËTIMI – VETËM TAHIRI

Mixha Tahir Berisha i Drenicës, mjerisht që nuk dinte shkrim-lexim, por njerëzit e përkujtojnë kohën kur ai kishte rënë në burgje të Serbisë.
“…Atë natë që më futën në burg ata partizanë që u jepja bukë në kullën time, meqë e dija veten të pastër si loti, m’u tek dhe shkova te komandanti i stacionit të policisë që t’i ankohesha, por kujt t’i ankohesha? Ligjet, gjyqet s’ishin tonat. Secili frikësohej nga hija e vet!
“Mëkot!”, pohonte ai.-Kur rashë të fle, humba në një ëndërrr. "Po, po ëndërr ishte…!"
“Hë, hajër ishalla!”
“Iu drejtova Hazreti Muhametit. Shkova te ai, e thirra tri herë e si doli, kur më pa, më pyeti:
“Hë, ç’ke ardhur këtu?”
“Jam në burg. Kërkoj të më shpëtosh!” i thashë.
“S’mund të të shpëtoj!”
“Ani, halli im, ç’të bëj?”
“Shko te Hazreti Isa!”
“Mirë, shkova edhe te Hazreti Isa!”
“Hë, ç’kërkon ti te unë?”
“Erdha të më shpëtosh prej burgut!”
“Kot ke ardhur te unë. S’mund të shpëtoj!”
“Ani, ku të shkoj?”
“Shko te dreqi!”
“Te dreqi?”
“Po, se ai të shpëton!”
“Hyh, po fort u gëzova dhe shpejt shkova edhe te dreqi!”
“Hë, ç’ke ardhur ti këtu?” më pyeti edhe dreqi.
“Erdha të më nxjerrësh nga burgu…”
“Unë…?”
“Po, vetë ti!”
“Po, a e di se unë të kam futur në burg e tash të të nxjerrë, a? Jo!”
“Ani, ç’të bëj?”
“Hëm!”
“Fol, de! Kush mund të më shpëtojë?”
“Vetëm Tahiri, e askush tjetër!” më tha dreqi.
“Cili Tahir, ej?” e pyeta.
Dhe, në ato fjalë më doli gjumi.

NË PRIZREN U RRAHEN SHUPLAKAT!


Në Prizren, korrik 1945 “u rrahen shuplaka ”!, që delagcionet nga mbarë Kosova t’i bshkëngjiten Republikës Federale të Serbisë, kinse me dëshirën dhe vullnetin e tërë popullit shqiptarë! Pati pak kundërshtarë të këtij bashkimi dhe prej andej shkuan delegacioni shqiptar në Beograd, ku po ashtu “u rrahen shuplakat!”. Kishte shkuar një delegacion në krye me Dushan Mugoshën te kryetari Tito, për të arsyetuar se shqiptarët dëshironin t’i bashkëngjiteshin shtetit të tyre - Shqipërisë nënë! Me të arritur në Beograd, të gjithë ishin të armatosur, dhe kur u futen afër kabinetit të Titos, posa hyrën brenda, Dushan Mugosha, të gjithë i çarmatosi dhe urdhëroi:
-Shokë, ne tash do të hyjmë te shoku ynë Tito, dhe do t’i themi se populli shqiptar Kosovës dhe Metohisë, ka shpreh dëshirën që t’i bashkëngjitet Republikës Federale të Serbisë.
- Jo, shok, Dushan! - i tha Qamil Luzha, njëri prej luftëtarëve të LNÇ. - Ne i patëm fjalët që t’i themi Titos se dëshirojmë të shkojmë me Shqipëri e jo me Serbi. Kësaj i thonë tradhti! - e ngriti zërin Qamili dhe nuk u pajtua që të marrë pjesë në këto bisedime.
Dushan Mugosha e kreu detyrën e vet. Ai arriti t’i shpartallojë anëtarët e delegacionit dhe me një pakicë njerëzish hyrën te Tito. Kështu, shprehen dëshirën sipas skenarit që ishte hartuar qysh herët nga lufta e përbashkët për vëllazërim-bashkimin e popujve në një shtet…
Qamil Luzha me disa shokë, të çarmatosur mezi arriten të kthehen në Kosovë. Por, të gjithë në krye me Qamilin pastaj i futen në burg.
Nisën të këndohen këngë për Titon dhe Enverin:
“Enver-Tita, Enver-Tita!” u patën dëgjuar parullat edhe në sa qytete të Shqipërisë, e pas klithjeve të tilla kosovari fliste me tërë zërin dhe çirrej:
“E zezë dita, e zezë dita!”
Dhe, u kap se kishte folur kundër vëllazërimit dhe bashkimit.
Flamuri shqiptar, fill pas luftës, valonte në Kosovë, në Maqedoni dhe në Mal të Zi, formalisht e përkohësisht. Bëheshin plane që të mos përdorej më? Më 1948, u prishën marrëdhëniet mes Serbisë e Shqipërisë, e Serbia fliste se i kishte prishur marrëdhëniet me BRSS-në!?
E patën pranuar udhëheqësit shqiptarë se gishti i Rusisë për çështjen shqiptare ishte vendimtar! Para se të prishej Serbia me Rusi, së pari u hoq flamuri shqiptar dhe abetarja e gjuhës shqipe. Të gjitha planet mësimore të Serbisë, nuk lejonin të mësohej historia kombëtare, por vetëm ajo sllave. U mbyllën kufijtë Shqipëri-Kosovë-Serbi, pas luftës dhe ata u bënë të pakapërcyeshëm me dekada.
Shqipëria mezi qëndronte përballë Kuajve të Trojës! Moska fliste se ishte adhuruese e Shqipërisë, kurse nëntoka i mënjanonte nga skena intelektualët shqiptarë; shumica u burgosën, shumë të tjerë u zhduken, por pësuan edhe familjet e tyre.
Udha e shkronjave shqipe në Kosovë u vështirësua tepër dhe desh të hartohej e ashtuquajtura Abetarja e re e të pohohej zëshëm se ne s’kishim asgjë të përbashkët me Shqipërinë! U gjenden atëherë mësuesit e Shqipërisë dhe morën detyrë të partisë që sa më parë ta hartonin Abetaren e re!... Ditë e natë dëgjoheshin duke folur këtu në Prishtinë, ata punonin që abetarja jonë të shoh dritën… Thoshin se iu desh t’i përkthenin ato tekste prej gjuhës shqipe në gjuhën serbishte në mënyrë që të mos kishte lajthitje në çështje kombëtare, dhe se Abetarja duhej t’u ikte tërësisht çështjeve të ideshmërisë kombëtare dhe të depërtonte nga organet e arsimit të Serbisë!... “U rrahen shuplakat”, por çka do të bëhej pas shuplakave, pos shuplakave!?” Këkoheshin njerëz të shkolluar me qiri e me pishë që Abetarja e re gjithsesi të dallohej nga ish-Abetarja e Shqipërisë së paraluftës… Për fat, doli nga shtypi Abetarja e parë shqipe dhe u vu në përdorim në të gjitha shkollat shqipe…
U botuan pak vepra, me një censurë e aparaturë, dhe askush nuk guxonte ta zbulonte policinë shkencore e letrare.
Klanet qortoheshin kalimthi, e fare s’u dihej cili ishte sekretar i klanit përkatës! Njerëzit që adhuronin vijën e popullit dhe të tillë që familjarisht ishin përcaktuar për të mirën e kombit, vuanin shpirtërisht, përbuzeshin e i shpallnin edhe hardallë e budallenj!...
Luftëtarët e ndershëm që edhe gjatë luftës kishin luftuar tradhtinë, u tërhoqën dhe nuk pranonin se kishin qenë në luftë? U shkelën idealet, thoshin ata. Lufta përfundoi tradhtisht me Shqipërinë. Shqipëria u tradhtua nga Serbia, e fare nuk përmendej Rusia.
Përmendorja e J.V.Stalinit ishte deri vonë në sheshin e Tiranës. Rusët atë e kishin hequr më herët… (!!!)
Në një vjeshtë me shi, në Udhë të blirëve kisha takuar plakun e luftës, Qamil Luzha, që në kohën e pikërishme kishte ngritur zërin kundër bashkimit të Kosovës me Serbi. Ishim tre veta: Qamili, unë dhe Isa Veliqi, punëtor i Kombinatit “Kosova”. Në praninë tonë ai nisi të rrefehet:
-Tradhëtinë e Serbisë nuk e kam pranuar as atëherë e as tash - tha Qamil Luzha, e Isaja mezi priste të futej në bisedë.
Ecnim krah për krah me Isanë dhe mixhën Qamil. Udhe e blirëve sikur kishte harruar se kur ishim takuar me Isanë, kisha harruar edhe vetë, kishte harruar edhe Isai. Dhe shpejt nisi t’i rikujtoj bisedat qëkur së bashku ia tregonim njëri-tjetrit hallet e jetës sonë.
- Po të tillë jemi ne - vijon të flas Isai, dhe shikonte mos po na dëgjon dikush në udhë. - Anglezët janë populli më i vjetër në Evropë dhe shumë të mënçur. Kështu e kam të dëgjuar. Një anglez e kishte krah të djathtë një shok shqiptar. Një ditë në bisedë e sipër i tha shokut:
- Do të lë në një dhomë në vetmi dy orë, dhe mendo mirë. Çfarë dëshiron, kërko, unë të jap. Por, ta dish, atë që kërkon ti, një pjesë ta jap ty, e dy ia jap fqinjit tënd! – dhe e bëri mat anglezi shokun e tij.
-Shoku i anglezit, shqiptari i mjerë, kishte menduar dy orë. Ai fare s’mund të vendoste për dëshirën: çfarë të kërkonte? “Unë një pjesë e fqiu im dy pjesë!” mendonte ai në vete. Dhe në fund priste çastin kur do të bëhej koha, ora e caktuar. Anglezi pikërisht në kohën e caktuar u fut në dhomën e vetmisë dhe sërish e pyeti:
-Kërko, çfarë dëshiron? Një me dy e ke! - tha duke ia ngritur herë një gisht e herë dy gishtërinj.
Ishte para një provimi me shokun e tij anglez.
-A e di si? Mua edhe ashtu po më bjen më keq se fqinjit, unë fitoj një e ai dy herë më shumë se unë…Vendosa kështu: të më nxjerrësh mua njërin sy, kurse fqinjit tim që të dy! - dhe mendonte se shoku e kishte vënë anglezin në pikën e ngrirjes.
-O të mjerët ne! - tha Isai. - A sheh si na gatuajti historia e të tjerëve? Mbetëm të ndarë e të përçarë nëpër shekuj.
Nuk u ndamë shpejt pa i shoshitur edhe disa ngjarje të kombit tonë. Kësaj udhe i kemi borxhe të mëdha, desha t’i thosha Isasë, e të dëgjonte edhe mixha Qamil. Ishte mbrëmje, kur u ndamë. Ngjitesha Kodrës së Diellit që të qrrija në shtëpinë time. Isha thelluar në tërë atë që kasha dëgjuar nga një punëtor imi, që shpesh përpiqej të bëjë thyerje të shpejta dhe të mëdha në kolektiv, isha edhe vëtë ithtar e ndërrimeve, por më gjasë ishte herët. Kisha ardhur në shtëpi dhe përpiqesha të vë në skedat e mia ngjarjen që kasha dëgjuar në Udhë të blirëve. E ruaja si sytë, e mbaja, e shtrydhja dhe e ndrydhja në vete sikur djathin në kullojsë, pastaj edhe e përetypa mirë e mirë, desh ta fus në gërmqazin tim, por pashë se s’mund ta përpija. “Kafshata e madhe të jet në fyt!” më tingëllonte urtia. Isha ulur para ekranit të kompjuterit dhe mendoja t’ia thosha Isasë ato fjalë që nuk më ishin kujtuar.
“Hej, o Isa!” më dukej se e thirra me zë të thekshëm. “Unë nuk ta thashë mendimin tim për ata dy shokë!”, dhe mendja më treti në atë Konferencën e Ambasadorëve të Londrës. “Anglia është një rrobaqepëse e mirë! Dhelpëritë e saj e ndanë tokën e nënës Shqipëri. I nderuar, mos i harro këto fjalë të shkruara. Anglezi ia kishte nxjerrë jo vetëm njërin sy shqiptarit, por ndodh se edhe të dy sytë! Më sa kam dëgjuar unë një variant tjetër, ia kishte nxjerrë njërin sy shqiptarit, pastaj e kishte detyruar të dalë para popullit e të klithë:
-Oho, hooo, a po më shihni, se më mirë jam duke parë me një sy, sesa kur i pata dy!
Shqiptarit me një sy, pastaj vrik ia kishin nxjerrë syrin tjetër. “Askush nuk kërkon mëshirë ndaj të mjerëve! Uroj që ndonjë prej historianëve anglez do ta ngris zërin e arsyes për ne shqiptarët! Pastaj fqinjit të tij nuk i kishin bërë asgjë…Ç’fat patën shokët: anglezi dhe shqiptari, kur rrobaqepësit e mirë na i prenë dhe na i qepën teshat pa dëshirë! Të kërkojmë mëshirë ndaj fajësimeve që ende po paguajmë tagra të rënda!” dhe e mbylla një pjesë të monologut me Isanë, por në takimin e ardhshëm mendoja ta shpreh gojarisht edhe para Qamil Luzhës.
__________________

LOTËT E FADILIT

Në 20-vjetorin e vrasjes së Emin Durakut, pos gazetës “Rilindja” që e kishte shënuar atë përvjetor me një vështrim lidhur me të, edhe Radio-Televizioni i Prishtinës ia kishte përkushtuar një emision të posaçëm. Për jetën e dëshmorit, sikurse ishte programuar, pritej se do të fliste Fadil Hoxha. Me padurim prisja se çfarë do të rrëfente shoku i tij i jetës dhe i luftës, komandanti i UNÇ. Në orën 22,00, ishte ditë e diel, kur në pasqyrën televizive u paraqit Fadil Hoxha. Ai ia nisi të flasë për jetën revolucionare të Eminit si dhe për idetë e tij komuniste. Foli gjatë. Kur fliste me emocion ndalej në disa kujtime që fatbardhësisht nuk ia kishte tretur periudha e pasluftës.
“Emin Duraku është figurë e ndritshme e LNÇ-ës. Ai luftoi deri në vdekje për liri dhe barazi! Emini ishte trim dhe vdiq trimërisht!” fliste Fadil Hoxha.
“Emin Duraku u vra tradhëtisht nga serbët!” kasha dëgjuar nga disa pjesëmarrës të luftës, por këtë nuk e pohonte Fadil Hoxha.
Derisa fliste Fadil Hoxha për shokun e tij të luftës, në fytyrën e tij të vërenjtur pashë se i rrëshqitën sa lot, që spontanisht ma shtuan kureshtjen të pyesja veten: “Pse qan Fadil Hoxha? Për kënd qan ai?” Serish më thotë vetvetja: “Qanë për shokët më të mirë të luftës që ia krasiten!” Po, në luftë ç’bëri ai për shqiptarët? Çfarë po mendonte nëna e Eminit? "Paqja në botë nuk u arrit, biri im, edhe pse heshten armët! Edhe këtyre armëve mos ua ndjefsha zërin!”, do të lutej e mallkonte ajo. “Asgjë s’arritëm në mënyrë paqësore, vetëm mbeten klithmat… kurmat! Ma dogjen këtë zemër dhe s’më lanë ta shoh bimën time. Fara jonë u përzie me atë të dreqit, që erdhi këtu shumë kohë pas nesh…"
__________________

KRASITJA E ASHPËR!

Anjëherë nuk qesh në kopshtin e shtëpisë së z. Fadil Hoxha. E kam parë në fotografi duke i krastitur pemët dhe drunjtë. Por, më së miri më ka rrëfyer për krasitjen e ashpër të pemëve dhe të drunjvë agronomi Sylë Sylani, ku që të dy së bashku me inxhenierin e bujqësisë nga Plava, e kujtonin atë kohë në punë me ish-veteranin e luftës e heroin e popullit.
- Me kërkesën e z. Fadil Hoxha, u futëm në oborr të shtëpisë dhe së pari nisëm t’i shikojmë pemët dhe drunjët në kopsht, që sipas marrëveshjes duhej të bënim krasitjen e tyre. I ramë zilës disa herë dhe askush nuk dha shënjë se do të dalë të na përcjell e të na fus në proces të punës së krasitjes. Paksa u befasuam pse të mos ishte i zoti shtëpisë në oborr? Pritem një copë herë. Ishte kohë e pasdrekës. Menja na thoshte se i zoti i shtëpisë kishte rënë të pushojë apo ishte në gjumë të rëndë. “Pushimi i pasdrekës!” ia bëra shokut tim. Ndërkohë pamë se ishte zgjuar dhe ecte me hapa të shpejtë, e duke ecur erdhi para nesh, u përshëndet e pastaj u kthye dhe i mori veglat e punës në një shportë.
- Pritni pak derisa t’i marrë veglat e punës! – tha Fadili. – Do të punojmë së bashku në kopsht.
Pastaj doli gruaja e Fadilit e na luti të futeshim në shtëpi e të hanim drekë.
- Është kohë e drekës, ejani të hani bukë e pastaj dilni në punë.
- Jo, ne kemi ardhur të punojmë, sa për drekë, faleminderit - i tha Sylë Sylani. - Do ta kryejmë krasitjen e pastaj të shohim... Më ka befasuar Baca Fadil kur ia pashë atë shportë me aq shumë vegla të punës, dhe në dorë gjithnjë e mbante një sharrë të dorës. Ishte i gatshëm për punë dhe dolëm dhe i ndamë punët. Që në fill të punës në kopsht na pyeti.
- Si jeni me shëndet? – kurse me herët ishte njoftuar se nga ishim ne.
- Mirë jemi, po ju, si jeni me shëndet? - pyeti Syla.
- Pas disa peripecive shëndetësore, tani e ndiej veten mirë. - Këto ishin sëmundje të pleqërisë - tha ai dhe siç shihej përpiqej që t’i kapërcente sipas ligjeve të natyrshme.

Ai që në fill të punëve foli për luftën në Malësi të Madhe, në kufi të Valbonës – B. Curri, por meqë kishim marrë përsipër t’ia bëjmë krasitjen e ndali bisedën dhe nuk desh ta shpalos zemrën para nesh. Nisëm ta shikojmë kopshtin dhe te çdo pemë e dru tjetër, ndaleshim disa çaste që të vendosim se ç’duhet bërë? Pamë se ato pemë të vjetra lëre që s’ishin krasitur me kohë, por Fadili kërkonte që t’ju bëhet një krasitje e ashpër! “Krasitje të ashpër!” së pari e dëgjuam këtë shprehje nga Baca Fadil. Nisëm t’i krasitim mollët dhe dardhat, kurse të zotit të shtëpisë ia lamë t’i bëjë ato krasitjet e ulta, siç ishte rrushi i serezit e disa pemë të tjera. Edhe zonja e shtëpisë, Vahidja na shoqëronte dhe futej në proces të punës, duke i tubuar rremat e pemëve dhe i palonte në një kënd të kopshtit. Syla ia nisi të bëjë shaka.
Ah, po të mira këto degë kur të thahen me pjekë flija me to.
Punët e krasitjes nisën të shkojnë mbarë. Por, erdhem në përfundim se kopshti ishte vjetëruar, por shpresonim se diçka do të ringjallej pas krasitjes. Fadilit nuk ia shtruam mendimin tonë, se kopshti ishte në gjendje kritike. Por, sesi e pa këtë gjendje, ai u shpreh:
- Ky kopsht duhet të shkulet në tërësi dhe të mbjellet rishtas me fidane të reja, sepse kanë ndërruar format e kurorës, variatetet...
U befasuam me ato mendime të tij, se fliste sikur të ishte ndonjë ekspert i rryeshëm. Pastaj ia nisi të flasë:
- Mua do të më qesin nga kjo shtëpi, prandaj edhe nuk di kush do të vendoset në të.
Ai u ndal dhe e tregoj një anekdotë.
- E kam pasur babëgjyshin mbi tetë dhjetë vjet, që edhe në atë kohë mbjellte pemë e më thoshtë: “Unë nuk do t’i ha, por do të gjendet dikush që do t’i hajë!” Ky kopsht – tha me një qetësi shpirtërore - është jeta ime. Meqë në rini jam marrë me të gjitha sportet, më vonë, në vend të atij rekreacioni, jam marrë me kopshtari.
Pastaj nisi të flasë për pemët që i kishte mbëltuar në kopshtin e tij dhe secilës pemë ia njihte vetitë, përparësitë e dobësitë e tyre.
- E shihni këtë kumbull - tha. - I bën kumbullat e mira, por i krimbën.
Një ndër mollët që e përmendte shpesh ishte ajo që quhej ‘çadell”, mollë e Çaçakut të Serbisë!
- Serbët shumë e kanë reklamuar këtë llojë të mollëve “çadell” e asgjë s’ka dalë prej saj! Edhe Veli Devës ia kam dhënë një fidan të saj, por më është ankuar edhe ai se në kopshtin e tij nuk ka pasur sukses. Kjo toka jonë nuk po i rritë ato mollë!
Nisi të bie muzgu i mbrëmjes. Ne i shpejtuam punët e krasitjes. Prej një krasitje të ashpër që në fill, nisëm të bëjmë krasitje më të butë dhe paksa më të shpejtë. Ashpërsia jonë ndaj pemvë të këtij kopshti në fill ishte e çuditshme. Në vete thashë: “Pse vepruam ashtu? U desh të ishim më të matur, edhe pse Baca Fadik gjithnjë insistonte që të bëhej krasitja e ashpër!” Pasi i kryem punët e krasitjes, hymë në shtëpi. Ishte një sallon modest dhe me orendi modeste. Fadili u ul në një kanape, kurse gruaja e tij nisi të na shërbej. Vërtet, ishte një sallon me orendi të vejtruara, çka nuk do të besonim po të mos e shihnim. Pra, sipas mendjes sime, gjetem atë që na befasoj: jetën e një njeriu mesatar dhe shumë modeste. Orenditë ishin të viteve ’50 apo ’60-ta, gati tërësisht të amortizuara! Më parë mendoja se ai do të kishte orendi të modernizuara dhe të tilla që ua kapërcente faraonëve egjiptas! Muret e sallonit ishin të stolisura me shumë piktura e dhurata të tjera. Ndër pikturat që më ra në sy, ishin edhe ato të piktorit Engjëll Berisha. Kishte edhe një sërë pikturash të tjera, që më vinte keq t’i shikoja. Në një kënd të sallonit ishte një piano e vjetër, kurse mbi të ishte fotografia e Titos, fotos i kohës së tij, që lë përshtypje se ai e adhuronte edhe për së vdekuri! Në vete thosha: “Po, vallë, kush do t’i ketë rënë këtij instrumenti bashkëkohor? Mos Fadil Hoxha apo gruaja e tij? Mos bijtë e tij, ose ndonjë vajzë e tij? Sepse, të dish dhe të përdorësh pianon, ishte një shprehi e kulturës së vjetër” fliste me ëndje atë që kishte vërejtur në sallon Sylë Sylani.
“Më ka bërë pëërshtypje të mirë sesi kur e përfunduam krasitjen e pemëve, para pak çastesh ai i kishte hequr teshat e punës dhe kur erdhi në sallon i veshur me tesha të reja e kravatë, na dukej se nuk ishte ai punëtori i mëparshëm me vegla të punës që na ndihmonte në krasitjen e pemëve të kopshtit të tij. Po ashtu edhe gruaja e tij i kishte ndërruar teshat e punës dhe dukej një femer shumë e hijshme dhe e nderuar. Ajo përgatiti ëmbëlsira dhe çaj me limon. Ia nisëm bisedës. Dëshira jonë ishte që ta dëgjonim fjalën e Fadilit si luftëtarë dhe hero i popullit. Ndërsa po pihej çaj, filloi biseda e lirë. Nisëm t’i shpalosim ato biseda edhe gjatë procesit të punës në përpjekje për krasitje sa më të ashpër Më kujtoeshin ato fjalët e Fadilit pas luftës, kur shkruante në gazetë: “T’i përvishemi punës!”, dhe ne kureshtja na futi në punë serioze...
- Lufta jonë - tha Fadili – ka qenë luftë në stilin kaçak.(Të sulmojmë e të ikim sa më larg!). Këtë zeje e mësova që në rininë time, kur kam ndenjur dy-tri vjet me radhë te hoxha i Gashit, në Malësi të Madhe. Ai më këshillonte: “Në atë vend ku mendon të shkosh në konak, duhet të shkosh i fundit, ndërsa në mëngjes duhet të zgjohesh aq herët sa kur të gjithë njerëzit janë në gjumë, së paku të ecësh dy orë larg, pasi në mbërmje mund të zbulojë dikush dhe të qet në kurth, ty dhe të zotin e shtëpisë. Ai pastaj mund të thotë: “Ja, i dhashë bukë dhe më mori në qafë mua dhe veten!”. Hoxha më ka dhënë edhe shumë këshilla e rregulla të tjera jetësore për luftën: “Për të dalë prej fshatit që s’e njeh, çdo njeri duhet ta marrësh prej atij fshati që i di udhët e të qet jashtë fshatit të tij dhe të mos e lëshosh derisa të largohesh”. Në Gjilan e patëm një rast gjatë luftës, kur fshatarët na dhanë një djalosh të ri nga qyteti e ai nuk i dinte udhët e malit e gati na qiti në kurth të italianëve. Na pruri në qytet dhe ishte një mjegull e madhe e kur e pyetëm: “Ku po na çon?”, e ai na futi në qytet e qëlllimi ynë ishte si të dalim jashtë qytetit. “Tjetër udhë nuk di!”, tha djaloshi. Por, megjithatë, ia arritëm qëllimit dhe dolëm prej qyetit pa therrë në këmbë! Na futi në rreth të Livoçit, por edhe aty shpëtuam.
Duke biseduar në mënyrë të qetë dhe shumë të lirë, ai më pyeti:
- Po, ty djalosh, nga të patëm? – iu drejtua Sylë Sylanit.
- Unë jam i Drenicës – iu përgjigj Syla.
Ai sikur u frikësua, mërrolat i kërcyen sa gishti. U pendova dhe u bëra helm, pse ia tregova të vërtetën. Kahet e bisedës sikur u thyen shpejt, apo mos vallë i pëlciti diçka e papritur në kokë?
- Kam vuajtur shumë gjatë luftës – tha Fadili. – Tërë ditën na duhej të flemë në borë e shi e tërë natën ecnim. Ishin parimet e njëjta “Ku të ka zënë dita, në dushk, mbi krande dhe në marshime...”
Pas një pushimi të shkurtër kolegu i Sylës e pyeti:
- Ore, burrë, burri, si ka qenë koha e luftës e si e përjetove atë kohë na tregovë, e si ishte pas luftës e përcjellem edhe ne pak, por tash çdo të bëhet me ne? – pyeti inxhenieri nga Plava.
Ai heshti një kohë dhe pastaj me një gjakftohtësi e duke u thelluar në jetën e tij, nisi të flas:
- Është shumë vështirë të parashikohet diçka për të ardhmën. Mirëpo, për shqiptarët s’ka qenë kurrë lehtë e as që do të jetë lehtë. Ne ishim keq, por u bëmë edhe shumë më keq. Gjendja jonë këtu është duke u keqësuar përherë... Ato që i patëm fituar me shumë mund e flijime, Milloshi na i mori krejt, ndërsa Shqipëria qëlloj edhe më keq sesa që e kemi menduar. Ne çdo herë e kishim korbin e zi mbi kokë, por ata s’e di kënd patën mbi kokë?
(Desh t’i themë: “Ata patën korbin rus, si ne?”). Por, megjithatë, jam optimist... Sepse, politika që është duke e ndjekur Ibrahim Rugova dhe Fehmi Agani është shumë e mençur. Edhe, si duket, perëndimi me qëllim që të mos i lërë të bashkohet ortodoksizmi, e ka tërehqur një vi të kuqe dhe ua ka tërehqur vemendjen: “Se këtu s’bën të prekët!”. Spastrime etnike nuk do të lejojnë të ketë në Kosovë, ndërsa në këto të tjerat do pasur kujdes. Unë po u them: “Ruajuni se u rrahin, u lënë të gjymtë!”. Serbia s’heq dorë lehtë nga Kosova, se është pikërisht shumë e pasur. Ka shumë lignit, energji të madhe, ka metale, ka edhe ari, por jo edhe aq shumë. Por, Kosova pa kosovarë shqiptarë është e vdekur. Edhe Serbia s’mund ta mbajë Kosovën pa njerëz. Trepça është shpirti i Serbisë, motor! Srebia ka interesa të mëdha për Trepçën. Që të mund të punojë i duhen njëmiliardë dollarë, që nuk i ka Serbia! Edhe sikur t’i ketë, pa shaljanë, Trepça është e vdekur, se vetëm shaljani ia di domarët e Trepçës. Trepçën vërtet e kanë hëngër, e kanë gërryer e çkrryer mirë, ndërsa Serbia po i ruan rezervat e veta nëntokësore në Kopaonik.
Ai fut në një hidhërim që s’e pritëm.
- Po, jo, s’mund të nxjerrin ata as një gram xehe, pa shaljanë. Ata e dinë se qysh merr frymë Trepça. Askush nuk lëshohet në nëntqind metra thellësi në nëntokë, pos shaljanit...
Ai foli me afsh të madh për tërë atë që është arritur, në veçanti gjatë viteve 1965-1985.
- Ne bëmë një luftë të vazhdueshme që Kosova të përfshihet në projektin për viset e pazhvilluara, sikur ishin Mali i Zi dhe Maqedonia, që kur ndaheshin mjetet nga Fondi ndërkombëtar, një sasi e tyre të ndaheshin edhe për ne. Kemi hequr të zitë e ullirit derisa biseduam me Titon, se edhe ne duhet të futeshim në atë fond. Kur u arritë ajo, kërkuam që mjetet të ndahen për kokë të banorit. Në mbështetje të kritereve të ndarjes, ne merrnim pjesë më shumë se Mali i Zi dhe Maqedonia. Mbi njëmilionë dollarë i morëm për zhvillimin e Kosovës. Në këtë drejtim na pat ndihmnuar edhe i ndjeri Xhemajl Bjediqi. Por, edhe pas tij e kemi dëgjuar Titon kah thotë: “Ki kujdes, Gjuranoviq, Kosovën!”. Në këtë kohë i morën krahët edhe shqiptarët dhe përjetuan lulëzimin – zhvillimin më të madh. Pesëqind mijë nxënës e mësues t’i kemi me arsim të ulët dhe të mesëm, arritëm t’i kemi tridhjetë mijë studentë, kurse Shqipëria i kishte tridhjetë mijë studentë, edhe pse është më e madhe së Kosova. Duhet pasur kujdes në politikë, se ajo mund të ndryshojë shumë shpejtë, edhe sekondi është shumë më i madh për të. Politika të ngritë, të qet në majë të kodrës, por ruaju se mund të rrëshqitësh dhe bjen në fund të përroit, e pastaj s’ka dreq që të nxjerrrë – dhe pasi e bëri një pushim të shkurtër shtoi: - Mua më ka ardhur koha të shkoj atje ku e kam vendin. Ju jeni më të ri dhe mund t’i përjetoni disa gjëra, por atë që e kemi përjetuar në vitet 1965-1985, kurrë s’kemi për ta përjetuar.
Në këtë bisedë ndërhyri e zoja e shtëpisë.
- Mos, se këto janë fjalë të rënda. Ndoshta pas pesëdhjetë vjetësh do të bëhet më mirë.
- Moj zonjë, unë po them, se unë s’e pres, edhe këtyre që u tregova, s’do ta presin.
Këtu u prish biseda.
- Tua paguajmë hakun – tha zonja e shtëpisë. – Zotëri, paguaj njerëzit për punën e kryer.
- Sa u kam borxh? – pyeti Fadili.
- Asgjë! Ne e ndiejmë veten të lumtur që patëm nderin të punojmë te ju njëherë në mënyrë solidare, të takohemi me Ty dhe të dëgjojmë diçka të mirë nga Ju. Pra, vetëm mund të përshëndetëm apo edhe të vazhdojmë të bisedojmë për gjëra të tjera. Syla i thoshte vetes: “Po heroit të popullit kush i merr para!?”
Sylë Sylani tha:
- Çdo herë kur ke nevojë, ne vimë t’ju ndihmojmë në krasitejn e pemëve në kopshtin tuaj.
Zonja e shtëpisë insistonte me këmbëngultësi që të na jipte ndonjë dhuratë me dezerto dhe këtë e pranuam. Duke dalë prej oborrit të shtëpsë së Fadil Hoxhës, edhe njëherë e shikuam gjatë atë kopsht dhe na dukej se po ndahemi për herë të fundit nga ato degë që mbeten të krasitura. Vetëm sa nuk thashë: “Kjo është ndarje e përjetshme me shokun Fadil!” Zonja e shtëpisë na përcjelli deri në shkallë, kurse Fadili deri të dyert e oborrit. U përshëndetëm duke i uruar atij jetë të gjatë e të lumtur dhe shëndet në këtë moshë të thyer.
Harrova të rikujtoi edhe një biseë që e nxiti kolegu im.
- A ekziston rreziku i luftës të haptë, të na sulmojnë?
- Vetëm një mundësi është. Nëse shqiptarët e Maqedonisë i rrokë euforia nacionaliste, e në veçanti shqiptarët e Maqedonisë! Çdo gjë euforike është katastrofale. Në rast se ato provokojnë luftën në Maqedoni, Serbia mezi pret të futet në lojë për aspirata të veta. Por, ka shumëpak shanse, pasi që si duket, Shqiptarët e Maqedonisë janë nën kontrollin e Ibrahim Rugovës dhe të Sali Berishës, dhe ata nuk do të lejojnë një gjë të tillë. Por, edhe Amerika i kontrollon këto veprime, pasi që është rrezik i madh për tërë Evropën, se do të luheshin lojëSra të mëdha, po qe se futemi në luftë...
Mezi u ndamë nga ato biseda spontane me shokun Fadil, duke shpresuar se jeta e tij dhe e kopshtit do të përtëritën.

(PS: Këtë bisedë me Sylë Sylanin e bëmë në Vitak, më 8 mars 1995, kur pas njëzetë e pesë vitesh, ai erdhi dhe me ndihmoj e këshilloj se si t’i krasitja mollët në kopshtin tim).
__________________

REAGIMI QË NUK PA DRITË!

-Ç’kujtime ke nga botimi i “Historisë së kombit shqiptar”? - e pyeta z. Tahir Abdylin, me dëshirë që të shpaloste kujtimet e tij si historian i ri.
-Autorët e veprës historike “Historia e Shqipërisë”, e botuar në Tiranë, me të dëgjuar se vepra e tyre ishte botuar edhe në Kosovë, por me shumë ndryshime, kur e morën atë botim dhe e rishikuan çfarë ishte futur brenda ballinave të tekstit shkencor të historisë, patën reaguar me shkrim, dhe zyrtarisht ia patën dërguar Entit të Teksteve dhe të Mjeteve Mësimore të Kosovës, por reagimi nuk e pa dritën as në shtypin kosovar, as në atë shqiptar, në Shqipëri! Letrat e shkruara me mllef i kishin rënë në dorë edhe Dr. Tahir Abdylit. Ai i kishte shikuar dhe lexuar disa herë, dhe i kishte futur disa ditë në sirtar të tij, e pastaj “ e lash në arkiv”! Koha e nxjerrë në dritë edhe historinë, por ç’fajtorë jemi që e mbyllën Arkivin dhe Institutin e Historisë së Kosovës ? Letra e hartuesve të kësaj historie mbeti në sirtar të arkivit, që një ditë do të shpaloset …
- Kohët po ndryshojnë - tha Tahir Abdyli, që i kishte caktuar vetes detyrë të takohej me mua dhe të bisedonim shtruar. - T’i shërojme komplekeset tona dhe të mos plakemi me një palë mend…, përsëriste ai.
- Pata raste të rri shpesh me Fadil Hoxhën. .Kam biseduar shpesh për historinë tonë, dhe kam hetuar se ai e njihte historinë, sidomos atë pjesë prej vitit 1878, pra atë prej Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e njihte, madje edhe në detaje . Më vinte mirë, se njeriu nuk mund të flasë për atë periudhë historike që fare nuk e njeh, dhe që nuk ka lexuar. Ai, siç edhe është e vërtetë, edhe Vahidën, gruan e tij e kishe historiane. Ndodh se edhe ajo do t’i ketë mdihmuar në njohjen e historisë kombëtare…, - tha Tahiri.
-Do të mbesë në histori Fadil Hoxha ?- pyeta dhe kjo e bëri historianin që të ngritej në këmbë .
-Le të mbes edhe ai, kur mbetën edhe shumë të tjerë,- tha ai, duke dëshiruar që kjo temë të mos shterohej…
__________________

KOSOVA - PA INTELEGJENCI?!

Kosova në ato ditë të pas Luftës së Dytë Botërore ndjente një zbrazëti të madhe të intelegjencies, sepse të gjithë ata mësues e profesorë që kishin qenë para luftës, u desh të ktheheshin në Shqipëri. Kosova mbeti me pak mësues e pa intelegjenci!...
Në fillim të luftës fjalët ishin të mira dhe gjithkund premtimet miratoheshin si të tilla, po pas luftës, ato shumë shpejtë ndryshuan. Lufta kishte pushuar, kurse përndjekjet e njerëzve që kishin qenë në anën e kundërt bëheshin nën pretekstin e banditëve, të ballistëve dhe të ekstremistëve! Ndjekjet nga pushteti i njëjtë mbuloheshin me formimin e këshillave të vendit, të komunave të vogla, të rretheve, organizimit të kurseve kundër analfabetizmit, të hapjes së shkollave në gjuhën shqipe, duke filluar prej shkollave fillore e deri te ato të mesme. Kuadri i arsimtarëve që kishte qenë këtu në Kosovë e gjetiu, ishte kthyer në Shqipëri. Ata deri atëherë me dashuri të madhe kishin mbjellur farën e diturisë në tokën shqipe, por ishin kthyer të zhgënjyer. Bëheshin ndjekje pas ndjekjeje, derisa trevat shqiptare mbetën pa arsimtarë.
Thyerjet politike të Rezolucionit të Informbyrosë më 1948, kur kinse Jugosllavia I këputi marrëdhëniet diplomatike dhe ekonomike me rusët, e thelli edhe më shumë përndjekjen e kuadrove nga Shqipëria. Shqipëria e asaj kohe edhe më tutje mbeti nën tutelën e politikës së BRSS. Ajo me udhëheqësit e saj krenohej me diktatet e Moskës, dhe e qortonte Jugosllavinë, duke menduar se ajo po hante otavë!
Hapja e shkollave vazhdonte. Për të fshehur ndjekjen e arsimtarëve që kishin ardhur me detyrë si mësues dhe edukues, pushteti i posaformuar nuk çante kokën për mungesë të kuadrit. U hapën dyert e një jete tjetër. Nëpër shkolla të mesme me zotimin e Drejtoratit për Arsim dhe Kulturë të Kosovës, kudo që kishte nxënës të rritur, dhe të pashëm, i bindnin se duhej të dalin në detyrë, dhe kështu zbrazeshin bankat e shkollave të mesme. Nëpër fshatra e qytete, kush dinte shkrim-lexim, iu kishin krijuar mundësitë që të bëhej mësues. Kishte ndër të tjerë edhe hoxhë, që heqnin qallmën dhe ktheheshin në detyrë të mësuesisë. Kudo hapeshin shkolla, dhe fare nuk bëhej pyetje se çfarë cilësish edukativo-arsimuese kishte. Formoheshin edhe kurse pedagogjike, gjatë pushimeve verore, tremujore, dhe kështu bëhej përgatitja e kuadrit të ardhshëm.
Viti i ri shkollor 1952/53 i gjeti shumë mësues e intelektualë të dëshpëruar. Më në fund, rrethanat që u krijuan, bënë që shumë nxënës patjetër t’i lëshojnë bankate shkolave të mesme dhe të bëhem mësues të fshatit.
__________________

Ç’PO BËHET ME NE!?

…Shkëputja e tërësishme e Kosovës nga Shqipëria bëhej nga përçarësit e heshtur dhe të padukshëm, të cilëve nuk iu shiheshin këmbët më sa të gjarprit! Dikush fliste ngapak dhe sa veta shpesh kundërshtonin, e sa të tjerë i iknin çdo fërkimi me ata mësues e profesorë që në ditët më të vështira e kishin mbjellur farën e arsimit dhe të gjuhës shipe kudo që ishin stërpikur shqiptarët. Mësuesit e pasionuar që kishin ardhur në Kosovë dhe gjetiu ishin të shumtë. Këto lëvizje ishin bërë pikërisht në kohën kur Ernest Koliqi ishte ministër i arsimit dhe i kulturës në Tiranë, dhe se ai me një qarkore vetëm në Kosovë i kishte dërguar 270 mësues. Në takime me arsimdashësit e asaj kohe, përcilleshin bisedat e Ernest Koliqit me mësuesit:
-Të dërgojmë sa më shumë mësues në Kosovë, se atje është rrezik të humbet fara e arsimit dhe e gjuhës sonë, - thoshte ai kudo që arrinte, dhe kjo kohë e tij vlerësohej si kohë e fashizmit!
-Si mund të pagëzohej kështu, koha e lulëzimit të arsimit shqip në Kosovë.. Kisha një nderim të madh ndaj punës që kishte bërë Ernest Koliqi. “Kjo do të ishte kohë e lulëzimit të arsimit shqiptar!” pohonin të gjithë ata që ishin të paluhatshëm në qëndrimet e tyre të pastra. Shkolla Normale në Elbasan dhe profesorët e saj kishin bërë një punë të madhe atdhetare. Ata kishin pranuar edhe mbi 150 mësues nga Kosova, dhe vende të tjera, si nga Maqedonia, Mali i Zi, e kudo! Ishte bërë ajo shkollë vatër e madhe e arsimit dhe e edukimit, strofkë e madhe e përhapjes së kulturës së shkrimit, dhe misioni i saj ishte i pranishëm kudo. Ardhja e mësuesve nga Shqipëria kishte bërë jehonë të madhe. Shkollat që kishin qenë të hapura në gjuhën serbokroate, u shndërruan në shkolla shqipe, por edhe serbët i kishin shkollat e tyre. Atyre fare nuk u mohohej gjuha, kombi, e as të drejtat. Ishte kohë kur vendasit shqiptarë i kishin afruar mendimet me rajën e vjetër, dhe askush askë nuk përpiqej ta dëmtonte! Pronësinë e gëzonin të gjithë njësoj. Kudo kishin filluar lëvizjet, dhe hapja e kufirit Shqipëri-Kosovë, Mali i Zi, e Maqedoni, kishte bërë kthesa të mëdha. Zhvillohej tregu i lirë, arsimi, lidhej miqësia në të dy anët, dhe për ç’arsye shqiptarët të mos ishin të lumtur? Kosova ishte bërë një truall i plleshëm; kërkesat që ajo i kishte bërë qysh herët, sikur vinin papritmas dhe ad hok! Punë e madhe ishte bërë në atë kohë, pohonin ata që çmonin vullnetin e mësuesve dhe të profesorëve për t’i përhapur rrezet e dijes dhe të arsimit shqip. Kishin ardhur këtu edhe profesorë që kishin kryer akademitë në botën e jashtme, si në Vjenë, Francë, Bukuresht e vende të tjera, dhe në qytet ku ishin shkollat e mesme ata me dashuri kishin formuar kore nëpër shkolla, ku merrnin pjesë nëpër qytete me programe dhe me koncerte. Bëheshin vizita mes qyteteve dhe shkëmbeheshin përvojat. Shkolla Normale e Elbasanit ishte bërë xixë e arsimit dhe mësuesit e saj që vinin në Kosovë, me valixhe të tyre më shumë sillnin libra se sa rroba të tjera. Libri ishte shumë i kërkuar në Kosovë. Nuk kapërcente askush në këto treva e të mos sillte ndonjë libër. Ishte kohë kur libri shqip doli nga atje ku ishte, nga nënrrogozi. Shkollat shqipe dhe këngët që i këndoheshin Shqipërisë, i mbajtën gjatë në këmbë gjithë ata që e duan Shqipërinë e lirë. Këndohej kudo Himni i Flamurit! Asnjë shkollë nuk lente pa e kënduar këngën për pavarësi. Himni i Flamurit, por edhe himn i punës, mund të quhej ajo kohë!
Kohë e fashizmit dhe duhet t’i shpallim luftë fashizmit, thoshin kudo që vinin brigadat shqiptare nga Shqipëria në Kosovë. Ishin sa eprorë të rinj, që kishin marrë grada e premtime të thata, ishin sa njerëz të familjeve që asnjëherë në jetën e tyre nuk ishin diferencuar se punojnë për Shqipërinë, ishin edhe të tillë, që ndodh se iu kishin djegur shtëpitë në kohë të ballistëve, dhe ishin tërësisht të mllefosur në ta, e duke mos mundur t’u bënin asgjë atyre, torturonin partizanët që pa hile i kishin marrë armët që të luftonin kundër pushtuesit. Por, ishin bërë edhe shumë lojëra, dhe në ato kohë nuk dihej kush ishte pushtues më i madh: Gjermania apo Serbia? O Zot, të flitej për këto punë, të kushtonte me kokë! E haje plumbin në lule të ballli, sikur të pikte nga qielli dhe shkoje si qeni në rrush! Të gjithë i ruheshin armës dhe atyre që për herë të parë kishin marrur armët në dorë! Nuk kapërcente asnjë natë e të mos flitej për fatin e Shqipërisë, të Kosovës, të Plavës e të Gucisë, si dhe të Maqedonisë. Nuk kapërcente asnjë ditë tregu ku njerëzit të mos pyesnin njëri-tjetrin se çfarë po ndodhte me shqiptarët? Tema të përditshme ishin këto: gojë pas goje, edhe pa asnjë gazetë apo diçka të shkruar! Dëgjoheshin aty-këtu radiostacione nga bota e jashtme, por gjithkush ia përshtaste punët vetes dhe interesit të shtetit të vet.
“Po, ç’po bëhet me ne?” pyesnin njerëzit kudo.


***
Gjithkund ishin në fuqi klanet e politikanëve dhe të intelegjencies që i kishin mbajtur frerët në duar të tyre gjatë katërdhjetë vitesh, dhe vështirë pranonin çthurjen e tyre. Veçanërisht klanet rajonale dhe qëndrore, kudo që ishin në kryeqendër të Prishtinës, nuk mund të pajtoheshin fare me thyerjet që kishin nisur dhe demonstrantët që nuk i përkrahnin.
Inspektorët e arsimit ishin atëherë një lloj policie arsimore! Madje, në orët e gjuhës shqipe, të historisë dhe të gjeografisë, gjithnjë bënin vërejtje. Mjaftonte të shkruanin: “Arsimtari nuk ka punuar sipas planit dhe programit mësimor” dhe kështu merreshin masa të ashpra kundër tij. As vetë nuk e dinim në fillim, çfarë ishte kjo klauzolë: “nuk iu ka përmbajtur planit dhe programit mësimor”? Kjo ishte një diferencim në arsim. Thoshin se ata që nuk i përmbaheshin planit dhe programit mësimor, ishin kundër Serbisë, dhe përhapnin idenë e ndarjes dhe atë të bashkimit të shqiptarëve. Qarqe të tilla ishin krijuar gjithkund: në arsim, në kulturë, në politikë, në fshat dhe në qytet.

DEMONSTRATAT E SRUDENTËVE TË VITIT 1968

27 nëntor 1968
Ishte një mbrëmje e nëntorit.
Isha së bashku me Norën, dhe nëpër Udhë të Blirëve kapërceym e arritëm në dugajë të Mynib Canhasit. Thoshin se aty kishte shtroja me çmime të volitshme, dhe mbasi gjetëm një shtrojë të bukur për banjo, e blemë një copë. Mynibi desh të bisedojë në atë mbrëmje të vonë, por ne i kishim lënë fëmijët në shtëpi e na dhembesj nëna; dolëm prej dugajës me atë copë shtrojë që na kishte mbështjellur në letër dhe lidhur me një spagë, e futa nën sqetull. Kur dolëm në udhën kryesore, te dugaja “Varteks” dhe te libraria pamë se ishin thyer xhamat dhe malli ve tëm sa nuk kishte dalur në udhë. Bëmë e s’bëmë asgjë, dhe heshtëm, duke mos ditur fare se ç’kishte ndodhur me ato vitrina dhe se iu kishte prishur pamja udhëve të Prishtinës. Matanë udhës pamë disa vetura të rrokullisura, e rishtas kurreshtja ishte e madhe për të hetuar se ç’kishte ndodhur në qytetin tonë, që për ne ishte diçka shumë i madh, krahas fshatit që e lamë atje ku mbeti si hije nëpër shekuj...Njeri të gjallë nuk pamë më në qytet, të gjithë sikur kishin rënë në gjumë të përjetshëm, kurse në udhë të tjera dëgjoheshin sa zëra të çjerrë. “Duam liri për shqipëtarët, Duam fakultet e duam Kosovën republikë!...” Zemra nisi të më dridhej, sikur hetova se gjatë e patëm harruar emrin Kosovë. Kur e lexoja poezinë e z. Latif Berisha “Kosovës”, zemra më bëhej mal, por ç’u bë me atë poetë, kur botoi vetëm një “Tufë” poezish dhe heshti? Kosova ishte emër i ri për mua, them, ta dëgjoja se klithej për të nëpër udhë të Prishtinës. Ç’është kjo: duam Kosovën Republikë?, mendoja në vete. Kujtesa më treti në ata filmat që i kisha parë herët, dhe që me ëndje i përcillja demonstratat e studentëve në Paris, në Mynih, në Moskë e vende të tjera. Norës i them: “Demonstratat e studentëve, moj Norë!” Po, ç’janë ato demonstrata? më pyeste ajo e s’kisha kohë t’ia shpjegoja më gjatë.
Ecja me atë copë shtrojë në supe, dhe mendja më thoshte mos po dyshohej se kisha ndonjë armë të rëndë. Mëtutje edhe vlime të tjera studentësh. Ata klithnin: “Republikë, kushtetutë, ja me hater, ja me luftë!” Kur Nora pa turmën që po vinte në drejtim tonë, shtoi:
- Bardh, ec të shkojmë në shtëpi. A e di se i kemi lënë fëmijët vetëm. Hidhe atë shtrojë dhe të ecim, Bardh! Kujtojnë njerëzit se ke në supe pushkë të vjetër! - tha ajo, duke u frikësuar nga lëvizjet e reja të studentëve shqiptarë.
Asnjëherë s’kisha qenë kaq i shqetësuar në këto udhë të Prishtinës.
Vjeshta ishte e ftohtë, me riga shiu. Unë kisha hetuar se asgjë s’na kishte prurë vjeshta e tillë...Me sa di, kjo vjeshtë e Prishtinës, së pari në historinë e saj, të ketë kaq shumë studentë e nxënës nëpër udhë. Edhe vjeshtës i falej çdo gjë, që në atë nëntor të trazuar, fryu një erë që sadopak do t’u bënte njerëzve një psherëtimë:
- Ja, këto janë kërkesat tona për Kosovën Republikë!...
Dyshoja se asgjë nuk kishte të shkruar dhe që demonstrantët të dalin me dëshmi, se Kosova i plotësonte të gjitha kushtet për të qenë republikë në vete!
Kisha lexuar libra edhe për ngjarje të tjera, e në veçanti në Serbi. Libri më i ri që kishte lënë vragë, ishte ai “Republika e Uzhicës”. Në mendjen time ishte Uzhica dhe kërkesat e serbëve që ajo të bëhej Republikë. Por, ja, ajo Uzhicë, s’arriti të bëhej Republikë, por i parapriu që Serbia të bëhej Republikë! Dhe, ja, u bë ajo Serbi, e pagëzoi veten me fill të emrit të qytetit të Uzhicës. Mendja më thoshte a do të jenë hidhëruar ata banorë të qyetit që s’arritën ta pagëzojnë republikën e tyre me emrin e Uzhicës, apo vetë u pajtuan që të gjitha qytet e Serbisë ta kenë një republikë të moderuar. Po, Kosova, çfarë ishte, asgjë!? Vetëm emri Kosovë ishte bërë qëllim i luftërave të shumta. Përmendej shpesh në histori: “Lufta e Kosovës” më l839, e asgjë tjetër, por që askujt s’i kishte shkuar në mendje që pas luftës, ajo të shapllej edhe Republikë e Kosovës! Kosova ishte bërë një log tregu i të gjithëve. Këtu shitej e blehej çdo gjë, shiteshin sende të lira, por kishte edhe sosh që kërkoheshin me qiri e me pishë e s’ishte kohë e tyre.
Vjeshtës së Prishtinës sikur i kishin shpëtuar nga rrënimet kazermat e ushtrisë serbe, që për fatin tonë, së pari nisi të trazohej ushtria serbe! Kjo ishte heshtje. Policia sikur u zgjua nga gjumi i rëndë, dhe shprehu tërë mllefin ndaj demonstrantëve të parë që me klithma e kërkesa joligjore dhe të ndaluara, u futën kudo, në udhë, në shtëpi, në shkollë, e në fabrika. Sa shpejt dëgjoj bota për këto kërkesa jetësore, sa shpejt Serbia nisi të trazohej e të kërkonte me çdo kusht e me dhunë të bëhet shpërndarja e demonstrantëve. Serbët dhe malazeztë kishin dalë nëpër skaje të udhëve, sa të tjerë nga ballkonet e banesave hedhnin ujë të valë në demonstrantë, kurse turqit dhe jevgjit as që dëgjoheshin se ishin të gjallë. Çdo gjë kishte ndërruar në qytet. Përditë qytetit i shtoheshin klithmat e studentëve.
Vjeshta e vonë trokiste pak në Kosovë. Ndihej mungesë e ushqimeve, ndihej mungesë e miellit, ndihej edhe mungesë e librave. Në vitrina të librarisë kryesore në Udhë të Blirëve, shtandin e hijeshonin dy vepra: “Historia e kombit shqiptar”, si dhe vepra e gazetarit slloven Pero Zllatar “ Shqipëria e Enver Hoxhës”, madje shihej edhe fotografia e parë, që kureshtarët ndaleshin dhe i shikonin me dashuri e frikë, mos po i përcjellte ndokush i sigurimit. Krahas shtimit të studentëve, tekstet universitare në gjuhën serbe s’mund t’i plotësonin kërkesat e studentëve shqiptarë. Përkundër marrëdhënieve gjoja se të mira me profesorë e studentë serbë, ata shikonin punët e tyre. Hallet e shqiptarëve vinin duke u shtuar. “Kërkojmë bukë dhe liri më shumë” qenë klithma që udhëheqësia shqiptaro-serbe s’desh të dëgjojë për to.

Fundi i kësaj vjeshte më përkujtonte fundin e Pranverës, të qershorit, kur më l966, kreu jugosllav u gjend i përçarë për llogaritë e gabuara të Aleksandër Rankoviqit si dhe të matrapazëve rusë. Edhe në atë mbrëmje të vonë, si zakonisht kisha dëgjuar lajmet e fundit në Radio-Beograd. Isha tepër i lodhur, por as vetë s’e di sa mirë i pata marrë vesh ato vendime të Plenumit IV të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, me në krye Titon, renegatin dhe politikanin më të spikatur të asaj periudhe. Pranvera e atij vjeti sikur i kishte ndërprerë pushimet e kreut të lartë. Askush s’kishte marrë udhë të largët. Jugosllavia përjetonte një trans! Rankoviqi u rrëzua nga pozita, duke i shfajësuar shqiptarët, e duke mos bërë asnjë akuzë ndaj tij dhe klanit në fuqi, që ushtroi terror ndaj shqiptarëve. Me rrëzimin e Rankoviqit, më sa hetohej, Tito kishte marrë hov që ta vazhdojë luftën kundër serbëve që s’e duan Jugosllavinë e “AVNOJ-it”. AVNOJ-i ishte temë kyçe, me vendime të të cilit nuk lejohej të luajë askush. Edhe Plenumi sikur u dha hov matrapazëve shqiptarë. U bë një vlerësim tjetër, pak më i lirë ndaj lëvizjeve të reja, u hoqën nga puna pjesëtarët e UDB-ës, u vënë në shërbim edhe shqiptarë të besuar. Në fakt, flitej, se çdo gjë po ndryshonte në dobi të shqiptarëve dhe në dëm të serbëve e të malazezve!
As që kisha fjetur atë natë! Nëna herë përpiqej të di se ç’po ndodhte në qytet, e herë hapte derën që të më shoh se a po fle i qetë? Por, ç’qetësi ishte kjo? Duke u kthyer natën prej qytetit pashë studentët shqiptarë me shtretër e batani në supe, por edhe me ndonjë trastë librash, vraponin udhëve të lagjeve, duke u përpjekur të gjenin ndonjë strehim, se serbët i kishin dëbuar nga banesat, duke i sharë e duke u çjerrur në mënyrë ç’njerëzore:
- Tphu, nënën shqiptare! Të tillë jeni ju! Ne u japim bukë e ju kërkoni më shumë se bukë! Çfarë dëshironi e çfarë kërkoni ju: mac! Kosova jonë! Kosova serbe! Mund të shkoni në Shqipëri! Këtu s’ka vend për ju e për republikë!
Nëna më kishte treguar se shtëpia jonë ishte mbushur me studentë.
- Mirë, - i thashë - moj nënë. - Le të vijnë. Ka këtu vend edhe për një tog ushtarësh!...
Dita e nesërme ku do të më gjente, mendoja në vete. Nënës s’i tregoja se kisha lënë një material në zyrë që duhej të botohej në gazetën “Kosova”. Çfarë ishte ajo gazetë, kur pak merrte frymë nga shtypësit drejtorë që ia ndërronin gishtërinjtë të njëjtit kavall të vjetër të Serbisë. Rrëzimi i Rankoviqit i kishte lënë do kohë në mjegull. Tash, medoja se do të kenë rast të ngriteshin në hakmarrje kundër shqiptarëve. Bëhej fjalë se pas rrëzimit të Rankoviqit, shqiptarët u liruan për së dyti herë. O bubu, moj kujtesa ime, çfarë trillesh ishin këto? Premtonin se shqiptarët do të trajtohen ndryshe, e jo si minoritet në Jugosllavi. Trille kalamajsh, thosha në vete. Më bëhej të vjellë. Gazeta jonë kishte kryeredaktorin nga Uzhica, një zeshkan, me një ble të flokëve të zezë, që kur e shpaloste, po të mundej do të më përpinte si një gërçamë ujë!
- Ç’po kërkoni ju shqiptarët? - çjerrej shpesh në Redaksinë “Jedinstvo” ku ishte gazetar e kryeredaktor i gazetës “Kosova”. - Mjaft u kemi dhënë ne juve. Edhe ketë mund t’ua marrim! Nëse doni kështu, mirë, nëse jo, larg duart nga ne!... Lirisht mund të shkoni nga keni ardhur!
Për çdo ditë, kryeredaktori Luçiç gjente diçka që të më ngacmojë. Ai tërë atë mllef që kishte ndaj studentëve që demonstronin nëpër udhët e Prishtinës, e zbrazte dhe e shprehte në mua, por qe në asnjë çast nuk i jepja ndonjë shenjë të frikës dhe servilizmit.
Flitej se çdo gjë që ishte e ndaluar për shqiptarë, do të dalë në shesh, flitej se ishin ndaluar edhe veprat e një shkrimtari me ide socialiste, pra ishte fjala për Migjenin tonë! Tash e tutje çdo shkrim të tij do ta lexojmë lirisht. Po, vallë, një shkrimtarë patëm ne të ndaluar? Po, ku janë të tjerët? Ne kemi shkrimtarë që s’guxuam t’ua përmendim emrin e lëre më veprat! Ku janë shkrimtarët e tjerë: Fishta, Koliqi, Naimi? Një Migjen doli dhe na liroi për së dyti!... Kujtesa ime bredh në ato zyra të Kombintatit Kosova...
Atë mëngjes të asaj vjeshte me shi mezi arrita të hyj në autobus. Kishte shumë veta, dhe fare s’i kisha parë. Të gjithë udhëtojmë për në Kombinat, pohonin, dhe shtyheshin me bërryla, shikonin njëri-tjetrin se ç’po peshpëritej në autobus. Ishin grupe pjesëtarësh të sigurimit. Çdo lëvizje e përcillnin sikur dëshironin ta inçizojnë për ndonjë seknar filmi. Autobusi ynë arrriti në sheshin para barakave. Dolëm prej autobusit të heshtur.
As shqiptarët me shqiptarë s’flitnin si më parë, e lëre më me serbë dhe të tjerë. Sikur të gjithë ne kishim bërë një turp apo krim ndaj njerëzve. Serbët na shikonin mërrolshëm dhe dukej se me sy donin të na shpojnë si me gjilpërë. Vallë, ç’kishim bërë ne? pyesja veten. Asgjë, më thoshte kjo mendje. Duhej jetë, bukë e liri edhe për ne! Duhej të ishim të barabartë, ashtu sikurse ishte vendosur gjatë LNÇ-së! Por, kujtesa më treti sa andej-këtej. Me çoi thellë, shumë thellë ajo kujtesë, më futi në pus të thellë magjik, deri edhe në fund të pusit , më nxjerri edhe prej fundit të pusit, dhe më gjasë fat që mezi dola në tokë të bukës Kosovë. Të gjitha këto mendime në cast sikur i shporra. Një mendje më thoshte: sikur ta kisha një shportë e ti fusja mendimet në të, pastaj prej saj do t’i merrja vetëm atëherë kur më duhen, pastaj do t’i shpërndaja së pari për të mitë, apo edhe do t’i ruaja në shportë! Edhe sikur t’i kisha shportat e tërë botës, vallë, a do të mund t’i mbledh të gjitha mendimet e njerëzve të mençur e t’i fusja në atë shportë aq të vogël? Po, lëre atë shportë, më thoshte mendja. Duhet të gjejë diçka më të mirë se shportën që të mos rrjedhin mendimet apo të mos fluturojnë në botën e njerëzimit, se mud të mi çortojnë mendimet e mia dhe të mos i pranojnë, të më gjykojnë breznitë përjetë...
Kisha hyr në zyrën time. Saksitë me lule që i ujiste për çdo mëngjes Monavere Gusia, ishin përmbysur në dysheme. Materialet e tavolinës sime i gjeta të shkapërderdhura në dysheme, asgjë s’gjeta në rregull. Syzat e tavolinës i gjeta në dysheme, pa gazeta e shkrime të tjera. Më ishte bërë pikë në zemër, ku do ta kenë lënë atë reportazhin që e kisha përgatitur për gazetën e kolektivit punues “Kosova”. Atë e kisha shkruar në gjuhën shqipe, e redaktori mund të ishte hidhëruar në shqiptarë e s’do të ma botonte. Ç’ishte kjo punë e botimeve kështu? Vallë, edhe ata punëtorë çfarë mendojnë për mua? E dinë ata, apo s’e dinë se unë përpiqem t’i mbroj, të mos jenë të shfrytëzuar. Kisha menduar ta hapja rubrikën e re në gazetë: “Punëtor e ke fjalën!” Mendoja ashtu, por në fakt edhe dilte ashtu, se punëtori e kishte vetëm fjalën, kurse të tjerët shkopin!... Edhe sikur t’u kushtoja ndonjë poezi punëtorëve, prapë ata do të mbeteshin punëtorë. Mund ta lexojnë poezinë time, dhe asgjë, pos punëtorë të krahut. As që i dihej punëtorit, çmohej pak, paguhej pak, dhe as që guxonte të kërkojë më shumë. Ai që kërkonte shumicën, e humbte edhe pakicën! Më thoshin se shumica ta hanë kokën, por edhe këtu, sa kishte logjikë kjo shprehje, po aq edhe shpesh përdorej. Reportazhi për kolosin e industrisë sonë nuk pa dritë. Fat që një pjesë e pata gjetur në dysheme, dhe daktilografistja dukej se u gëzua më shumë se unë.
-Po, ç’ke or Bardh që kaq shumë e mundon veten për këto shkrime? - pyeti Monavera. - Lëre atë punë të shkrimeve! A po sheh se po bëhem gati të futëm në luftë? Ç’i duhen punëtorit shkrimet kur e humb kokën në luftë? Ti mund ta shkatërrosh veten kështu - sikur desh të më këshilloj apo të më qetësojë Monavera. Pastaj ia nisi t’i mbledh ato saksi me lule si dhe gazetat e shkapërderdhura në dysheme. Të gjitha i krahoi, e pastaj si zakonisht mori pecën dhe shkoi në krua, e lagu dhe e shtrydhi e nisi ta pastrojë zyrën. “Makinën time të shkrimit s’e paskan prekur, Bardh!”, më tha ajo.
Telefonat atë ditë të vjeshtës cingëronin në çdo zyrë. Të gjithë flisnin në gjuhën serbe, bisedonin, e ne ishim mbyllur në ato pak zyra, shikonim e përgjonim se ç’po ndodhte me ne? Askush s’mund të merrte farë inisjative për bisedime me serbët. Asgjë s’kishte nisur të kanalizohej. Një pritje si në kukëza, në pamje të parë ashtu dukej, por edhe s’ishte ashtu. Telefonat nuk cingëronin për të mirën tonë, më thoshte një mendje. Kërkoheshin ata që duhej t’ia ndërrojnë gishtërinjtë kavallit të Serbisë. Me gjasë kishte ndryshuar diçka edhe në dobi tonë, thosha. Kur serbët përdorin arrogancën kundër shqiptarëve, punët s’janë edhe aq keq.
Në zyrën time erdhi lajmi më i ri. Do të mbahet një tubim para platosë së barakës, do të vjen dikush nga lart, e do të flas për demonstratat e studentëve. Çfarë ishim bërë ne? Të gjithë ishim strukur në ato pak zyra si pula të nuklavta, sikur të mos kishim folur e biseduar kurrë me serbët. Ishte krijuar një gjendje e katandisur!…
Edhe për gazetë s’më shkonte mendja të shkruaja asgjë. Ku të shkruaja në valë të tilla, që ngriteshin në mënyrë të pahetueshme. Dolëm të gjithë para atyre tri barakave. Sytë i drejtuam nga udha dhe prisnim kush do të vinte nga Prishtina. Tribuna ishte bërë gati për fjalim. Çudi, aq shpejt ishte përgatitur ajo tribunë. Por, Kombinat i thoshin atij, kishte çdo gjë, para, rrymë, qymyr, e pse të mos mundej në shpejtësi ta përgatis edhe tribunën për fjalime.U fol pak në atë tribunë, se z. Xhavit Nimani, s’fliste shumë. Ishte edhe me z. Mahmut Bakallin. Lexuan diçka, që as vetë s’mundja t’i merrja vesh, apo s’e njihja politikën. Pastaj në tribunë doli Stevan Gullani, kryetar i Sindikatës së Kombinatit. Ishte çakërdisur, sytë iu kishin skuqur sikur të kishte dalur nga kavaçhana me çekan hekuri në dorë, shikonte mirë se nga po flitej, apo edhe mos ndokush do të dalë para tij e ta thotë mendimin troç për studentë. Ai ia nisi në të veten, me atë zë pompoz, dhe duke u çjerrë. Fjalët e ashpra i rridhnin sikur t’i nxerrte nga bidoni i rakisë!.
- Shokë dhe shoqe, keni dëgjuar përmes radios dhe televizorit se ç’farë kanë bërë mbrëmë studentët shqiptarë në qyetin tonë. Prishtinën e kanë shkatërruar tërësisht, kanë thyer xhama, kanë përmbysur vetura, autobusë, kamionë, e çfarë kanë gjetur në udhë. Mund të vijnë edhe këtu e të na shkatërrojnë këtë kolos të industrisë që po e ngrisim me shumë mund dhe vuajtje. Këto janë frute të klasës punëtore. Si guxojnë studentët të luajnë me to? Po, ku është policia jonë, pse hesht ajo? Po, ushtria, ç’ruan ajo? Po të isha atje në Prishtinë, për ata që kanë dalë në udhë, do t’i korrja me mitraloz. Për të tillë që e prishin rendin, vetëm pushka u vjen hakesh! - dhe fliste me një serbishte shumë të dobët, dhe shihej se ishte i një stili shumë të ulët fshatarçe. Ai ishte një ardhacak bastardh nga Lika dhe shpesh krekosej për veti të trimërisë dhe të përvojës së udhëheqjes së sindikatës së punëtorëve. “Unë jam nga Lika, por kudo që punoj do t’i mbroj vendimet e AVNOJ-it tonë! Ata që i kundërshtojnë këto vendime, u themi hapët: “Via- Albania”!
Pastaj e mori fjalën Xhavit Nimani, për fat foli shqip:
“Shokë, të mos ngutemi, demonstratat janë armiqësore! Ne do t’i gjykojmë ato, dhe do të shikojmë ç’është e mundur të bëjmë që të përmirësohet jeta...

Tubimi mori kahe të ashpër. Pritej që të përfundojë sa më parë. U lexua në shpejtësi një telegram, që ia dërguan Komitetit Qëndror të LKJ, ku betoheshin se do t’i denojnë këto demonstrata armiqësore!
Pjesa më e madhe e punëtorëve shqiptarë u shpërndanë të pakënaqur. U futen në vende të punës dhe mezi prisnin të përfundojë orari i punës e të shkojnë nëpër shtëpitë e tyre.
Telefonat cingëronin. Bisedohej me Beogradin, kërkoheshin informata të sakëta nga serbët e malazeztë që jetonin e punonin në Kosovë. Nga të gjitha anët, çdo gjë kishte luajtur me pod. Edhe shqiptarët nga jashtë kishin marrë vesh se ç’kishte ndodhur në Prishtinë. Vjeshta që s’kishte prurë frute, mjafton se erdhi me demonstrata të studentëve.
- Ore, ç’po bëni ju atje? A po dini se jeni në gojë të ujkut? Kërkoni Kosovën republikë, po ç’po të duhet republika nën Serbi? - pohonin në emër të punëtorëve gjoja se i kishin qortuar demonstratat e studntëve në botën e jashtme.
Kishin dalë shqiptarët edhe në botë, dhe fat që kishin parë diçka më shumë se këtu. Bota i ka sytë e veshët e saj ndryshe, mendoja unë. “Ore, a po dini se tërë Jugosllavinë e keni mbi kokë, e besa edhe e keni prekur arushën aty ku i dhemb!”pandehej nga njerëz të tjerë që me gjasë ia donin të mirën Kosovës.
Prisja ndonjë lajm. Tranzistorin s’e kisha marr me vete. Tash mund të dyshojnë më shumë në mua, thosha. Asgjë s’lexoja, pos gazetës “Borba” dhe “Politika” që vinin këtu që në orët e para të mëngjesit me trenin e shpejtë nga Beogradi. Në faqe të parë të gazetës “Politika” lexoja vlerësimin që kishte dhënë Komiteti Qendror i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, pastaj edhe ai Serbisë, si dhe i Kosovës. Të gjithë e rrahnin të njëjtin tel: demonstrata janë armiqësore, dhe pikë! Ec e iki këtij vlerësimi! Qëndrimet prej së larti ishin vendime arbitrare, vetëm që s’thoshin ligje që duhej vënë në jetë! Gazeta “Rilindja” mezi priste që t’i përkthejë ato dhe t’i përhap në gjuhën shqipe.
As kohën e mëngjesit s’e shfrytëzova. Dikush kishte marrë bukë nga shtëpia dhe ua ndante shokëve, e sa të tjerë mbeten të uritur. As kafetë e mëngjesit s’ishin pi me serbë e malazezë. Telefonat cingëronin e ne askush nuk na kërkonte, sikur të mos ishim të gjallë. Ç’fat patëm në ato ditë? Monaverja s’kishte pi kafe me Senkën, kurse kryeredaktori kushedi se çdo të thoshte kur do të takohesha me të. Më mirë sikur të mos e takoja, thosha në vete, mund të flas diçka e ai pastaj më paraqet në organe. Më mundonin leximet, dhe shkrimet. As vetë s’e di sesi aq shpejt u gjendem në sallë të Këshillit të Punëtorëve. Lajmëruan se do të vinte Pavle Joviçeviq, anëtar i Komitetit Qendror të LK të Serbisë. Kisha dëgjuar edhe për emrin e tij, anonim gjatë luftës. Paloka, i thoshin. Kisha dëgjuar se edhe Dyli i kishte thënë kështu, por edhe e thërriste në serbishte: “Shoku Paloka!”. Shkonte ai kudo me të, në terren, nëpër Kosovë, me një veturë të zezë, dhe që të dy uleshin mbrapa. Kur merrnin edhe dikënd me vete, ata ishin më të lumtur, se ulej në vendin e parë, pra me shoferin e Dylit. Salla gumëzhinte. Ishim në mëdyshje, me kënd të uleshim, çfarë të flisnim, apo edhe fare të mos flisnim? Le të çjerren serbët, mendoja në vete. Le të lehnin qentë, karvani ynë lë të ecën udhës së vet...
Mbledhja në sallë filloi. Paloka ishte në plan të parë. Të gjithë sy e vesh i kishim bërë katër, çfarë do të fliste ai. Ia dhanë fjalën, por që në fillim, kërkoi që të mbahej procesverbali. Propozimi u pranua që të jetë hartuese e procesverbalit Emira Plakiqi, një boshnjake, bukuroshe, që mbahej se i kishte punët mirë edhe me serbë, po edhe me shqiptarë. Mbledhja kishte filluar. Daut Shurdha ishte sekretar i organiztës sonë të LK. Ai, me një serbishte të plogësht, mezi arrit t’ia jap fjalën Palokës, këtij të pasluftës.
- Shokë, ia jep fjalën shokut Pavle Joviçeviq. Ai do të na tregojë për demonstratat se çfarë janë e çfarë bënë studentët tanë në qytet?.
Ai u ul dhe mezi priti t’ia shkarkonte përgjegjësinë dikuj tjetër. Pavli i vuri syzet, shikoi anash, pastaj ia nisi të flasë:
- Shokë dhe shoqe, kush është përkrahës i demonstratave, le ta di se është kundër vendimeve të AVNOJ-it që janë firmuar më 29 nëntor l943, në Jajce. Studentët shqiptarë janë ngritur kundër ANOJ-it tonë, atij të luftës. Kush prek AVNOJ-in tonë, le ta di se s’ka vend në Jugosllavi. Jugosllavia e Titos, dhe mbarë populli i saj do t’i gjykojnë demonstratat armiqësore, pra edhe ne po u themi se janë: armiqësore! “Tako je!” (“Ashtu është”!), u dëgjuan zërat e serbëve, e kur pashë se duatrokitën edhe shqiptarët, kjo ishte thikë për mua. - Kushdo që luan me hartën e re të Jugosllavisë, luan me kokë! - e ngriti zërin ai, duke i rënë tavolinës me grusht.
Heshta dhe prisja ç’po ndodhte...
- Këtu kanë ngritur kokë edhe pjesëmarrësit e kolonës se pestë - tha Paloka. - Ne i dimë ata se kush janë, dhe herët i qeruam hesapet me ta. Edhe atyre gazetarëve të “Rilindjes” u themi prej këtu, rrini urtë se ua marrim gazetën. Gazeta që është kundër AVNOJ-it tonë, dhe kundër shokut Tito, as që mund të mendohet se do të ketë jetë të gjatë. Ju, shokë, bëni çmos që t’u folni shqiptarëve, dhe u thoni se po e prishet Jugosllavinë, s’u mbetet vend këtu. Jugosllavia u ka futur nën sqetull se s’u deshi askush. Edhe Shqipëria ka hequr dorë nga ju! Ju, jeni bërë pishë e shtetit tonë. Po ndodhi e u futëm në luftë me ju edhe njëherë, lëre që do t’u humbë Kosova, por edhe Shqipëria. Dimë ne se ç’bëjmë me ju...Edhe në luftë u morëm vetëm si shikues-vallëzues, e jo edhe si luftëtarë të barabartë! - dhe u ul, e syzet i futi në xhep, dhe shikonte si një përbindësh. – Shokë, ne duhet të diferencohemi nga kërkesat e studentëve – shtoi ai.
Kisha dëgjuar e lexuar shumë shkrime gjatë LNÇ-së. Atë ditë dolën prej shtypit sa shkrime të Titos. Në një libër të përkthyer prej serbishtes në shqipe, kisha shënuar të vetmin mendim të Titos për LNÇ-në: “Në Luftën Nacional Çlirimtare, morën pjesë edhe dofarë arnautësh!”. Të na quaj Tito “arnaut: këtë s’e kisha besuar! Dyshoja mos përkthyesi kishte bërë ndonjë lajthitje? Të na përgënjeshtrojnë pagëzimin...? Kjo ishte e ngjashme sikur të na pagëzonte edhe me emrin mohues serb: “Shiftar”!
Ato ditë kisha rënë në mendime të thella. Mendoja se studentët i luhatën të gjitha lëvizjet. Çfarë të pohoja apo të shkruaja kundër LNÇ-së, kur më sa vërehej ne s’qemë liruar fare. U liruan e fitaun serbët, e ne mbetëm nën këmbë të tyre. Por, ç’fat kisha, kur së pari, s’kisha marrë pjesë në luftë, së dyti isha bir i ballistit, sipas shënimeve sekrete, dhe së treti, isha me shkollë, por që duhej t’ia ndërroja gishtërinjtë kavallit siç dëshirojnë pushtetëtarët... Isha ngritur të flisja. Salla më dukej se më çonte peshë. Të gjithë serbët dhe malazeztë më shikonin me një kureshtje të jashtëzakontë.
- Shokë dhe shoqe, sipas kësaj që u fol këtu, po del se ne duhet t’i marrim mitralozët e të luftojmë, apo siç tha një diskutues, t’i korrim studentët - ndërhyra në bisedë. - Gjenerata e re s’korret me mitralozë! - dhe u ula, kurse salla nisi të vlojë si një koshere bletësh.
- Fol serbisht, se s’po e kuptojmë atë gjuhë “arnautësh”! - dëgjova një zë nga fundi i sallës. - Vetëm serbisht duam të flitet këtu! - ndërpreu mendimet e mia një burrë serb që fare s’e njihja.
- Ju lutem, mos më pengoni. Unë s’ju pengova juve kur folët në sebishte. Keni durim, serbishten s’e njoh aq mirë. Mund të gaboj lidhur me këto punë. Le ta përkthejnë të tjetrët atë që flas unë... Gjatë jetës që kemi bërë këtu, edhe ju serbët keni mundur të mësoni shqipen. Jetojmë këtu në Kosovë së bashku, keni lufuar edhe ju së bashku me shqiptarë, por shihet se edhe ju s’i keni pastruar çështjet me kohë...Kosova e kujt mbeti? Ta them se këtu qarkullon një barcoletë boshnjake, që është futur në zhargonin e bisedave.
- Erdhi këtu në Kosovë boshnjaku që të kërkojë punë, dhe kishte shkuar te serbët, e s’kishte mundur të hyj në punë, kishte shkuar edhe te malazeztë, pastaj edhe te shqiptarët, dhe mjerisht askush s’mundi t’i ndihmojë. Para se të kthehej në Bosnjë, e kishin pyetur:
- Po, ç’kishte të re në atë Kosovë?
Ishte përgjigjur si në shaka:
Turqit po shpërnguleshin,
Jevgjet po gëzoheshin.
Serbët po sundonin.
Kurse shqiptarët po shpresnonin...
Salla ra në një heshtje mortore.
- Kush di ta përkthej këtë që foli Bardh Mulaj? - pyetën sa veta.
Askush s’paraqitej. Prisja se çfarë do të ndodhte me mua. Kisha folur edhe më gjatë, por kjo që i kisha theksuar se serbët po sundojnë, ishte pak e rëndë, apo edhe një thikë për mua, siç pëshpëritej nga sa shokë në shikim të parë. U ngrit mjeku Mehmet Begraca. Ai ishte ndër më të pjekurit politikisht. Foli dhe i ra rretherrotull problemit, e fare s’i përmendi demonstratat. Për mendjen time, më doli hakut. Asgjë s’desh të komentojë lidhur me atë që kisha shtruar gjatë diskutimit në gjuhë amtare. Por, sa i përket trajtimit të Kosovës, vëreja se kjo i pëlqente shumë...
Asnjë serb nuk dilte nga salla pa u sqaruar, në mos në tribunë, ata shpesh i pyesnin edhe shqiptarët intim: “Ç’foli Bardhi?” Kishte ndër të tjerë të mençur që më ruanin, por kishte edhe sish që mezi prisnin të rrëfenin se ç’kisha parashtruar në mbledhje.

- Po, mirë flet ai Bardhi, por pse s’po flet serbisht? Ta marrim vesh edhe ne? - dëgjoja se ankoheshin serbët. Edhe shqiptarët shpesh me luteshin:
- Të lutem, Bardh, fol serbisht, se edhe ne po të kuptojmë më mirë. Ajo shqipe ytja, pak e vështirë për t’u kuptuar!.
Mbledhja mori fund, por ç’pritej pas saj, kjo më mundonte tepër.
Dita e parë pas demsontratave në Kombinatin “Kosova” më kishte kapëcyer shpejt. As vetë s’e hetova se kur nëpunësit bëheheshin gati për t’u kthyer në shtëpi. Nga kryeredaktori mora detyrë që pas ditës të merrja pjesë në një tubim protestues të punëtorëve në Gazifikim dhe Azotik. Aty flitej se ishin dy njësi punuese që kundërshtonin njëra-tjetrën. As që më shkohej atje, por detyra ime ishte e tillë... Isha përgatitur që në orët e pasditës të merrja pjesë në tubimin e punëtorëve. Parashihja se do të ketë mospajtime mes serbëve dhe të shqiptarëve!...
Isha kthyer nga puna në shtëpi, i lodhur dhe më dukej se tërë qyteti më kishte rënë mbi kokën time. Udhës pashë se shitoret ishin furnizuar me artikuj ushqimorë. Mungesa e miellit, e vajit, e sheqerit zbutej për ata që kishin para, kurse për të tjerët, gjendja ishte njësoj si më parë. Flitej se këto rezerva të ushqimit ishin nxjerrë nga magazinat e ushtrisë. Ushtria kishte stoqe ushqimore e askush tjetër. Por, bëhej edhe një ndryshim këtu në Kosovë. “AVNOJ-i” kishte vendosur që të shpallej edhe flamuri shqiptar, dhe ishte vënë gjithkund, deri edhe në Komitet Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, në ndertesën e Kuvendit të Kosovës, pastaj në bankë, po edhe në Kombinatin tonë. Gjithkund shihej se për herë të parë në Udhën e Blirëve në Prishtinë valonte flamuri shqiptar. Kjo ishte dhe s’ishte befasi! Flamuri valonte gjithkund në Kosovë, por s’dihej çfarë ishte ndermarrë në Mal të Zi dhe në Maqedoni? Edhe atje shqiptarët klithnin për të drejta, që përherë i bënin kërkesat për flamur si dhe ndryshime të tjera në administratë. Flamuri ynë, pas shumë përpjekjesh, më në fund, doli në “ajër të pastër”!, krahas flamujve të tjerë jugosllavë dhe serbë. Sa kënaqësi ishte ta shohësh atë flamur kuqezi në mjedis të flamujve të republikave motra! Serbët dhe malazezët s’ishin aqë të kënaqur me këtë që po ndodhte... Shpesh ata shanin flamurin shqiptar, e kishte shumë raste kur edhe e shqyenin natën, dhe në mëngjes flamujt, aty-këtu shiheshin se ishin dëmtuar. Flamujt e tjerë nuk shqyheshin, se po të dëmtoheshin ata, do të thoshin se shqiptarët i kanë grisur, dhe se ata s’po e duan anjë flamur tjetër në Kosovë, pos atë të Shqipërisë! Kishte nder të tjerë, në mjedise shqiptarësh që bënin edhe provokime:
- Po, ç’na duhet ai flamur, arën kuqezi? Kush shkon pas atij flamuri? Ne s’e kemi mendjen të futemi në luftë më? Po, ne edhe deri këtu e shtymë pa të, e hajde, ç’të hajmë? Arnat s’hahen... - pohonin një shtresë e vogël e njerëzve të papërcaktuar kombëtarisht.
Kur dëgjonin serbët shqiptarë të tillë që shprehnin botën e tyre iracionale, gëzoheshin dhe shtonin:
- Po, ky s’është flamuri juaj. Ç’jeni kap si njeriu i dehur në urë për flamur? Kosova duhet ta këtë flamurin e Serbisë. Kot së koti, se këtu i thonë kësaj tokë serbe! Nën një flamur të gjithë, me një kushtetutë, ndryshe s’ka jetë këtu. Le të rri urtë ajo Shqipëri, se i tregojmë ne asaj se kush e nga jemi... Opingat për luftë me shqiptarë i kemi të gatshme!
Hëngra darkën në vend të drekës, dhe me gjasë më kishte rënë në bark si ta fusja ndonjë plithar. Pas një pushimi, u ngrita dhe lëshova tranzistorin. Së pari e vura treguesin në Radio-Tiranë, pastaj shikoja mos ndokush po përgjonte te dritarja e shtëpisë sime. Radio-Tirana shpesh ishte pikëmbështetëse për orientimin tim. I dëgjoja edhe lajmet e Radio-Beogradit, por edhe “Zërin e Amerikës” në gjuhën shqipe. Merrja lajme edhe nga anë të tjera. Udha e Blirëve shpesh ishte sheshi kryesor për të parë sesi rrahte pulsi i njerëzve këtu në Kosovë, por edhe gjetkë... Kisha dalë në atë Udhë shpesh, dhe kisha lexuar edhe një tregim të Arsimit në revistën “Kosovarja”, “Heshtja e udhëve”. Por, sapo shihja tash udhët s’ishin të heshtura më. Vlonin nga të rinjtë, por edhe nga njerëz të anëve të tjera. Të gjithë ishin përqëndruar se ç’po ndodhte atë vjeshtë në Prishtinë? Njerëzit kishin harruar se vjeshta u jepte shenjë se duhej të bëheshin gati për dimër, pastaj të mbjellnin grurë, të bëjnë ugar për pranverë... Madje, shpesh me arsye dëgjoheshin fshatarët:
- Ore, Bardh, ta mbjellim tokën tonë se këtu jemi si në vorbull. Serbia, s’është ngusht se ne vdesim nga uria!
Në atë mbrëmje rash ndesh me sa shokë që s’kisha menduar se do të kenë pikëpamje të tilla. Ishte kohë kur çdo lëvizje përparimtare përpiqeshim të kthenim në vijë të kombit. U fol se demonstratat i organizuan serbët, dhe me këtë na qitën karremin, pastaj u fol se humbëm besimin si komunistë e çfarë s’u fol?...
Isha kthyer në shtëpi mërzitshëm. Nëna përherë më përcillte, atë e gjeja shpesh në ballkon të ulur e duke përgjuar, pyeste: “Ç’u bë ma atë djalë më?” Jetonte me vuajtjet e mia.
Tubimin e punëtorëve në Gazifkim dhe në Azotik e prisja si thikën në asht. Azotiku kishte drejtorin shqiptar, Xhevdet Pula, profesor i kimisë nga Gjakova, kurse Gazifikimi, kishte për drejtor Vuko Bojaniqin, ardhacak nga Mali i Zi, që një kohë ishte vendosur në Dubravë afër Istogut, pastaj kishte kaluar në Mitrovicë, ku ishte përparuar, dhe kishte arritur të bëhej politikan i rryeshëm, e me pak shkollë! Qe të dy këta drejtorë e shikonin njëri-tjetrin si ujku e dhia! Azotiku, thoshin serbët është ndërmarrje e shqiptarëve, kurse për Gazifikimin shqiptarët pohonin se ishte kryekëput ndërmarrje e serbëve. Por, kishte ndonjë njeri nga të dy palët serbo-shqiptare që ishte stërpikur diku në ndonjë kthinë të pahetueshme të ndërmarrjes.
Ishte mbrëmje. Punëtorët e Azotikut erdhën në Gazifikim, dhe të gjithë u ulen në një anë të sallës, kurse edhe ata të Gazifikimit ishin ulur në këndin e tyre. Prej aktivistëve të Kombinatit, në këtë tubim mori pjesë Nazimidin Kuçi, ndihmës drejtor i kuadrit. Punëtorët fare s’e dinin se kush do të fliste, dhe se po të dinin qysh më parë se do të vinte Nazmidini, ndodhte se fare nuk do të merrnin pjesë në atë tubim. Por, i zu qesari! Kur e panë se arriti Nazmidin Kuqi, u prenë, dhe shikonin njëri-tjetrin duke pritur çfarë do të rrjedhte? Me gjasë qortonin ata që agjitonin të merrnin pjesë sa më shumë punëtorë në ato tubime. Mbledhja filloi dhe kryesuesi i tubimit mezi priste t’ua shkarkojë të gjitha punët në shërbesë të fjalimxhinjve...
- Shokë! - u dëgjua një zë i kryetarit të tubimit të punëtorëve në gjuhë shqipe. - Fjalën e ka shoku Nazmidin Kuqi.
“Nazmidin Ku...!”, klithen sa zëra të punëtorëve shqiptarë. Serbët nisën të duartrokasin, se e dinin se Nazmidini do të fliste kundër shqiptarëve dhe kjo çonte ujë në shërbim të vlerësimeve të organave më të larta që nga kreu jugosllavë e deri në atë krahinor, komunal etj.,etj...
Isha ulur në një kënd ku s’më shihte Nazmidini, ishte pak alergjik në mua, apo edhe në gazetarë të tjerë. Ai e kishte përqendruar vemendjen se kush po hynte dhe kush po dilte prej sallës. Kur i pa punëtorët shqiptarë dhe serbë të ndarë, foli me një serbishte të plogësht:
- Kështu qenka vëllazërim-bashkimi këtu!?
Pastaj ia nisi fjalimit të tij ngadalë dhe qetë, por që gjithnjë shkonte duke i dhënë zjarr:
- Shokë dhe shoqe, keni parë dhe keni dëgjuar se ç’bënë studentët shqiptarë në Prishtinë. Ata e kanë shkatërruar qytetin tonë. Ju e dini se ne nga kafshata juaj kemi ndarë para për ta ndërtuar Prishtinën. Këtë e ka bërë armiku ynë që s’ua mendon të mirën as serbëve, po edhe as shqiptarëve. Unë propozoj që të gjithë njëzërit t’i denojmë demonstrantët shqiptarë. Ata që janë me ta, lë të dihet se janë kundër sistemit, dhe kundër shokut tonë Tito. Ai i ka denuar këto demonstrata, e pra edhe ne jemi me Titon. Ai është i pagabueshëm dhe ne do të shkojmë udhës së tij deri në vdekje...
- Edhe pas vdekjes!.. - klithen sa zëra të punëtorëve që ishin në vende udhëheqëse.
Serbët duartrokisnin dhe njëzërit e përkrahnin fjalimin e zjarrtë të Nazmidin Kuqit.
- Ashtu është! Poshtë armiqtë e popullit tonë! Të gjithë jemi me Nazmidinin, e kush s’është me të, lë të dalë sa më parë: “Jashtë!, çirreshin njëzërit punëtorët serbo-malazez.
- Shoku ynë Tito ka thënë: “Prej fjalëve në vepra!” I keni parë këto fjalë të shkruara me shkronja të mëdha në Avallë. Pra, edhe unë po them - tha Nazmidin Kuqi - se kushdo që përpiqet t’i rrëzojë vendimet e AVNOJ-it, lë ta di mirë se s’ka vend në Jugosllavinë e Titos... - dhe vazhdonin avazet e duartrokitjeve të serbëve në atë sallë.
Askush s’paraqitej të fliste, as që lejonin serbët që të ngritej dikush kundërshtarë. Punëtorët shqiptarë frikësoheshin t’i mbrojnë studentët. Shihej se tubimi i punëtorëve ishte në përfundim e sipër. Të gjithë ishin ngritur në këmbë dhe s’i ndalnin duartrokitjet e klithmat kundër shqiptarëve. Tubimi u shpall i përfunduar. Duke dalë prej sallës, Nazmidinit sesi i rrapëlloi diçka në kokë, as vetë s’mund të besonte, e lëre më të tjerët, që mendonin se do të shkretërojë edhe më në dëm të studentëve shqiptarë. Ai u ndal në derë të sallës. Në vete thashë: “Po, ç’po do të shkretërojë ky njeri mjerë?”. Ia nisi të flasë e të belbëzojë, që të dëgjohej zëri i tij. Qetësia duhej të thyhej, apo të prishej. Askush s’priste se ai do të flasë ndonjë fjalë me peshë e në dobi të shqiptarëve. Aktivisti thërriti me sa zë që kishte:
- Shokë, hej, o shokë, ju lutem qetësi! Harrova t’ju thërras. Edhe disa duartokitje për ata serbë që kanë qenë pjesëmarrës të banketit në hotelin Bozhur!
Askush nuk arriti ta kap mendimin e tij. U bë salla pishë dhe ra në heshtje mortore. Serbët sikur kishin rënë në heshtje. As shqiptarët nuk duartrokiten! Të trandësh serbët ishte vështirë! Kurrë në jetë s’ishin mësuar të dëgjojnë diç të tillë nga Nazmidini...U fol dhe u përfol mendimi i tij, e punëtorët dolën prej asaj salle, që pastaj t’i shoshisnin mendimet e fjalimet e të tjerëve.
Duke dalur prej tubimit protestues kundër studentëve shqiptarë, serbët dhe malazeztë pyesnin njëri-tjetrin:
- Ç’tha Nazmidin Kuqi?
Ata dolën edhe si të tërbuar nga duartrokitjet për t’i demaskuar demostratat e studentëve. Por, paraqitja e jevgut, Hasan Kovaçi, që dukej se gjithnjë anonte nga pala shqiptare, ishte ngritur në këmbë dhe sikur desh t’i frynte calikut, murmuriti.
Kësaj pune i thonë:
Ding e dang,
bukë me lang!
Nis e sos,
bukë me kos!
Meqë këto vargje i përsëriti disa herë, serbët ishin kureshtarë që të pyesnin shqiptarët: “Sta je to lang?” (“Ç’është ajo fjalë lang?”). “Sta je to kos?” (Ç’është ajo fjalë kos?”). Punëtorët hipën nëpër autobusë dhe shpërndaheshin akëcili në vende më të afërme që të arrinin në shtëpitë e tyre.
Kthehesha prej tubimit të punëtorëve të Gazifikimt me përshtypje jo edhe aq të mirë! Por, këtë as që më lejohej të shkruaja në gazetë...
Është ditë me diell. Në dhomën time radiostacioni i Tiranës m’i kujton shumë ngjarje. Por, ndodh se po e teproj, kushtimisht e them, se pas demostratave gjithnjë prisja ndonjë lajm nga Tirana. Kisha formuar bindje, se Tirana sikur bëhej se fare s’po ndodhte asgjë në Kosovë! Kosova për Shqipërinë ishte gjithnjë strumbullar, dhe pritej se ajo do të ishte krahu i saj e ne s’e kishim dëgjuar asnjë lajme as edhe ndonjë komentim lidhur me shpërthimet e demostratave të studentëve në Kosovë. Kësaj i thoshim ne: “Shkoi dhia t’i marrë brirët dhe i la edhe veshët!”. Çfarë të bënim, kur qemë në udhëkryqin Kosovë! Një lajm i mirë na gëzonte shumë, por edhe na jepte shpresë përjetë.
Ngjarjet në vjeshtën e Prishtinës shkonin duke u gjykuar përditë, por edhe duke u zgjëruar e përhapur në stilin: unë ty e ti askujt... Edhe fjalët në vesh bëheshin më të besueshme, besa edhe bindëse. Kishim rënë të gjithë në një amulli. Pse Shqipëria jonë s’e thotë fjalën e vet? A jemi ne pjesë e saj, apo e Jugosllavisë? Pritëm shumë, e asgjë... Shqipëri, o moj, Shqipëri në letër, e asnjëherë në vepër... Po, shkrimtarët e saj, ç’bëjnë atje? I brengos çështja shqiptare?
Mbledhjet as që pushonin për demaskimin e ngjarjeve të nëntorit. Një mendje më thoshte: “Po ne shqiptarët gjithnjë u trazuam në nëntor? Në nëntor më l9l2 u trazuam për një flamur, dhe atë e ngritëm në Vlorë, por mbetem jashtë kufijve të Shqipërisë gjysma e popullit shqiptarë. Apo, mos qenë ata kufij etnik, dhe u pajtuam që të copëtohet Shqipëria jonë!... Për “AVNOJ-in” e Shqipërisë as që flitej. Cili do të jetë “AVNOJ-i” ynë? Më thotë një mendje se “AVNOJ-i” i Shqipërisë u mbajt në Pezë, kur ishte organizuar Konferenca e Pezës, e vetmja me peshë historike por që e shuan komunistët e dështuar serbo-shqiptarë! Prej atëherë, kot u ngrit ajo Shqipëri në luftë, se asgjë s’fitoi.

Ankara, janar 1968
Për herë të parë nga fundi i vitit 1968, sindikata e punëtorëve të Kombinatit “Kosova” të Obiliqit organizuan një ekskurzion, ku me pesë autobusë udhëtuan për në Lindjen e afërme. Edhe vetë së bashku me disa shokë qesh në këtë udhëtim të gjatë. Kalimi prej Kosovës nëpër Bullgari dhe Turqi që atëherë më dukej shumë interesnat. Vitin e ri e patëm pritur të gjithë në një restaurant në Stamboll, kurse të nesërmen udhëtuam për në kryeqytetin Ankara të Turqisë. Aty bujtëm një natë dhe duhej vazhduar udhën për në Siri dhe Libi. Takuam disa shqiptarë që kishin emigruar nga Shqipëria, sepse siç pohonin ata nuk ishin pajtuar me regjimin e komunizmit të Enver Hoxhës. Prej vuajtjeve të tmershme, më sa hetohej nga b isedat e tyre, vërehej se vërtet kishin qenë të përndjekur. Takova një ish-nxënës të Shkollës Normale të Eelbasanit, ndryshe shok i Fadil Hoxhës, dhe me dëshirën e tij u futem në një kafane që era i vinte shkrum e hi! Ai e hapi bisedën.
Unë ika nga regjimi komunist i Shqipërisë dhe jetoj këtu në Ankara, jetoj në skamje, or vëllëzer kosovarë, jetoj për një kafshatë bukë. Gabova që e lëshova venlindjen. Vendlindja dhe nëna nuk harrohen. Me mendje gjithnjë jam atje, e me trup këtu. Nuk ishte dashur ta lëshojha vendlidjen po të bëhehesha hi e pluhur në prag të shtëpisë. Mjafton se vendësit do të thoshin: “Këtu është flijuar filani për truall të vet!” Njëherë pata emigruar në Gjermani, por nuk munda të jetoja atje, e thashë:”Hajt, se po kthehem në Turqi”, dhe mbeta këtu. Edhe këtu nuk po më pëlqen fare. Ia kam shkruar një letër Fadil Hoxhës në Prishtinë, dhe kërkova të kthehem atje. Ai më doli hakut, sepse i pari m’i hapi dyert e jetës atje: “Eja këtu në Kosovë, sepse do të ndihmoj!’. U mata e u çmata disa herë: “A të shkoj, apo të mos shkoj?”, dhe nuk e mora atë udhë. Ia mbylla vetes derën me ferrë, sepse kisha dëgjuar se Fadili e kishte ftuar shokun e jetës të shkonte në Kosovë, dhe pastaj OZNA ia kishin vrarë. Është fjala për Xheladin Hanën nga Gjakova, por që fill pas luftës ishte vendosur që të jetonte në Tiranë. E në vete bluaja lloj-lloj mendimesh; “Kur ia kanë krasitur shokun e jetës Fadilit, ashtu mund të ma bëjnë edhe mua!”
Më vjen shumë keq që shënimet për emrin e këtij bashkëbiseduesi më kanë humbur, por kujtimet mbetën sit ë tilla.
- Kemi dëgjuar këtu se Plenumi IV I PKJ, më rrëzimin e Aleksandër Rankoviqit, ka bërë ndryshime të mëdha, dhe ju shqiptarët, pas heqjes së flamurit më 1948, sërish e keni fituar të drejtën për flamur. Ani, mirë është kjo, një hap i mirë përpara. Ka pasë gjasë se do të bëhej shkombëtarizimi dhe shprëngulja e shqiptarëve për në Turqi. Tash pushuan ato erëra të ashpra që fryn kundër jush. Vendin mos gaboni ta lëshoni më. Përcillnie jetën, kujtoni se çfarë po bëhet e çfarë po synohet në jetën tuaj politike dhe kulturore me vlerat e identitetit shqiptar siç janë flamuri, gjuha dhe ndjenja komëbtare, e në të cilat veprime është përfshirë e gjithë udhëheqja e tashme politike e vendit. Mos gaboni të qëndroni indiferent ndaj partisë, futuni në partinë komunsite, ani së bashku me sërbë dhe malazezë. Ju fitoni shumë nga partia, sepse mund t’i përcillni rrjedhat dhe pikësynimet e tyre ndaj nesh. Vjen koha kur do të pjeken kushtet dhe asaj partie ia jepni grushtin dërmonjës. Mos u ekspononi para kohës, leni të tjerët le të griden mes vetes për interesa të tyre. Nga synimet historike të popullit shqiptarë kurrë të mos heqni dorë. Kompromiset që janë bërë për fatin tonë na kanë lënë duarkryq. Ecni me kohën e mësoni nga përvojat e të tjerevë se si i formuan kombet dhe shtetet”.
Kur po bisedoja me këtë mërgimtar në Ankara, mendja më treti te një letër që ma kishte dërguar daja Isë nga Kanadaja në Amerikë. Besa u pata frikësuar ta ruaja, sepse po t’i binte në dorë ndonjë dashakeqi do të më hante dreqi! Ai më shkruante: “Mjerë Kosova e zezë që ra në dorë të komunistëve!”. Disa vjet nuk i shkrova asnjë letër, sepse frikësohesha. Ai pse të frikësohej kur ishte në Amerikë, e ne këtu në Kosovë gjithnjë kemi qenë mes kullës e çekiqit të Serbisë!
Seç më kishte shkuar mendja nga janari i vitit 1968, kur për herë të parë me tre autobusë patëm marrë udhën si turistë për në Bullgari, në Turqi, në Siri dhe në Libi! Sa udhëtim i vështirë ishte, patëm thënë të gjithë në atë kohë. Patëm udhëtuar nëpër sa male në kufi me Turqi dhe me Siri. Atë mbrëmje binte një borë e madhe. Ishte natë e vështirë dimri. Kudo që futeshim me autobus, na shkonte mendja se do të përmbyeseshim keq! O Zot ç’shtrëngatë në ato bjeshkë të larta! Mezi patëm arritur në kufi të Sirisë, dhe nuk guxonim ta kapërcejmë, edhe pse askush nga ushtarët nuk ishte në rojë. Hasëm vetëm në një laurë të drurit. Thirrëm sa herë, dhe askush nuk përgjigjej. Pastaj, njëri prej grupit të shokëve u fut dhe kapërceu kufirin. E dinte gjuhën arabishte. Thirri disa herë, dhe pas një kohe të shkurtër, ushtarët e rojës u zgjuan nga gjumi. Erdhën te autobusi ynë, i shikuan pasaportat dhe na lejuan të futëm në shtetin e tyre. Prej andej kapërcyem dhe arritëm që në orët e para të mëngjesit në Liban. Posa morën vesh se ishim turistët nga Jugosllavia, kurautobusët u ndalën në qendër të Bejrutit, kryeqytetit të Libanit, rreth nesh u tubuan shumë veta. Ndër të tjera, së pari në jetën time, i pashë dy veta të ngazëllyer që klithnin.
- Tito - Naser, sadik, sadik, sadik! - dhe i shtrëngonin duart e njëri-tjetrit.
U ndala dhe i shikoja dy njerëz të mjerë! Nuk e dija shprehjen “Sadik” çfarë do të thoshte! Mendja më shkoi te Sadiku ynë, i Vitakut, atij kryehollit, siç e kishte pagëzuar im atë. I pyeta shokët që udhëtoja.
- Ç’domethënie ka ajo fjalë “Sadik”?
- A po e merr vesh ç’po brohorisin ata? - më pyeti Ali Grajçevci.
- Jo - iu përgjigja.
- Tito dhe Naseri janë vëllezër!
- Uh! - kërceva me një lloj pezmi dhe sakaq e thashë mendimin tim. - Oh, po këta qenkan gomarë! Është ai Naseri kryetar i Egjiptit që e humbi luftën e dytë me Izraelin në Kanalin e Suezit, kur e futi Tito me rusët në luftë dhe ia lanë këmbët e arushës në dorë? Është ai Naseri - Tito që me marrëveshje i shkatërruan të gjitha kuadrot ushtarake shqiptare, i detyruan që me familje të shpërngulen në Amerikë dhe vendet të tjera? Është apo s’është i ndërgjegjshëm ky popull se çfarë vëllëzer të sinqertë qenë dy burra të shteteve fqinje?
Kapërceva nga kjo temë ditore dhe të jetë e mundishme me të vetmën shpresë e shprehje me vete: “Xhon Travolta i rëntë në fije kësaj pune!”
Një mendje më thoshte se disa njerëz të kohës sime aktronin me emrin e Titos dhe fitonin në kohë, por edhe shkruanin për jetën dhe veprat e tij, që kushedi se akëcili ishte autor i vërtetë?! Pata shënuar shumë urti të kohës, ndër të tjera edhe këtë:
“Një fije eshkë e kallë një bjeshkë!”

DEMONSTRATAT E SRUDENTËVE TË VITIT 1968

27 nëntor 1968
Ishte një mbrëmje e nëntorit.
Isha së bashku me Norën, dhe nëpër Udhë të Blirëve kapërceym e arritëm në dugajë të Mynib Canhasit. Thoshin se aty kishte shtroja me çmime të volitshme, dhe mbasi gjetëm një shtrojë të bukur për banjo, e blemë një copë. Mynibi desh të bisedojë në atë mbrëmje të vonë, por ne i kishim lënë fëmijët në shtëpi e na dhembesj nëna; dolëm prej dugajës me atë copë shtrojë që na kishte mbështjellur në letër dhe lidhur me një spagë, e futa nën sqetull. Kur dolëm në udhën kryesore, te dugaja “Varteks” dhe te libraria pamë se ishin thyer xhamat dhe malli ve tëm sa nuk kishte dalur në udhë. Bëmë e s’bëmë asgjë, dhe heshtëm, duke mos ditur fare se ç’kishte ndodhur me ato vitrina dhe se iu kishte prishur pamja udhëve të Prishtinës. Matanë udhës pamë disa vetura të rrokullisura, e rishtas kurreshtja ishte e madhe për të hetuar se ç’kishte ndodhur në qytetin tonë, që për ne ishte diçka shumë i madh, krahas fshatit që e lamë atje ku mbeti si hije nëpër shekuj...Njeri të gjallë nuk pamë më në qytet, të gjithë sikur kishin rënë në gjumë të përjetshëm, kurse në udhë të tjera dëgjoheshin sa zëra të çjerrë. “Duam liri për shqipëtarët, Duam fakultet e duam Kosovën republikë!...” Zemra nisi të më dridhej, sikur hetova se gjatë e patëm harruar emrin Kosovë. Kur e lexoja poezinë e z. Latif Berisha “Kosovës”, zemra më bëhej mal, por ç’u bë me atë poetë, kur botoi vetëm një “Tufë” poezish dhe heshti? Kosova ishte emër i ri për mua, them, ta dëgjoja se klithej për të nëpër udhë të Prishtinës. Ç’është kjo: duam Kosovën Republikë?, mendoja në vete. Kujtesa më treti në ata filmat që i kisha parë herët, dhe që me ëndje i përcillja demonstratat e studentëve në Paris, në Mynih, në Moskë e vende të tjera. Norës i them: “Demonstratat e studentëve, moj Norë!” Po, ç’janë ato demonstrata? më pyeste ajo e s’kisha kohë t’ia shpjegoja më gjatë.
Ecja me atë copë shtrojë në supe, dhe mendja më thoshte mos po dyshohej se kisha ndonjë armë të rëndë. Mëtutje edhe vlime të tjera studentësh. Ata klithnin: “Republikë, kushtetutë, ja me hater, ja me luftë!” Kur Nora pa turmën që po vinte në drejtim tonë, shtoi:
- Bardh, ec të shkojmë në shtëpi. A e di se i kemi lënë fëmijët vetëm. Hidhe atë shtrojë dhe të ecim, Bardh! Kujtojnë njerëzit se ke në supe pushkë të vjetër! - tha ajo, duke u frikësuar nga lëvizjet e reja të studentëve shqiptarë.
Asnjëherë s’kisha qenë kaq i shqetësuar në këto udhë të Prishtinës.
Vjeshta ishte e ftohtë, me riga shiu. Unë kisha hetuar se asgjë s’na kishte prurë vjeshta e tillë...Me sa di, kjo vjeshtë e Prishtinës, së pari në historinë e saj, të ketë kaq shumë studentë e nxënës nëpër udhë. Edhe vjeshtës i falej çdo gjë, që në atë nëntor të trazuar, fryu një erë që sadopak do t’u bënte njerëzve një psherëtimë:
- Ja, këto janë kërkesat tona për Kosovën Republikë!...
Dyshoja se asgjë nuk kishte të shkruar dhe që demonstrantët të dalin me dëshmi, se Kosova i plotësonte të gjitha kushtet për të qenë republikë në vete!
Kisha lexuar libra edhe për ngjarje të tjera, e në veçanti në Serbi. Libri më i ri që kishte lënë vragë, ishte ai “Republika e Uzhicës”. Në mendjen time ishte Uzhica dhe kërkesat e serbëve që ajo të bëhej Republikë. Por, ja, ajo Uzhicë, s’arriti të bëhej Republikë, por i parapriu që Serbia të bëhej Republikë! Dhe, ja, u bë ajo Serbi, e pagëzoi veten me fill të emrit të qytetit të Uzhicës. Mendja më thoshte a do të jenë hidhëruar ata banorë të qyetit që s’arritën ta pagëzojnë republikën e tyre me emrin e Uzhicës, apo vetë u pajtuan që të gjitha qytet e Serbisë ta kenë një republikë të moderuar. Po, Kosova, çfarë ishte, asgjë!? Vetëm emri Kosovë ishte bërë qëllim i luftërave të shumta. Përmendej shpesh në histori: “Lufta e Kosovës” më l839, e asgjë tjetër, por që askujt s’i kishte shkuar në mendje që pas luftës, ajo të shapllej edhe Republikë e Kosovës! Kosova ishte bërë një log tregu i të gjithëve. Këtu shitej e blehej çdo gjë, shiteshin sende të lira, por kishte edhe sosh që kërkoheshin me qiri e me pishë e s’ishte kohë e tyre.
Vjeshtës së Prishtinës sikur i kishin shpëtuar nga rrënimet kazermat e ushtrisë serbe, që për fatin tonë, së pari nisi të trazohej ushtria serbe! Kjo ishte heshtje. Policia sikur u zgjua nga gjumi i rëndë, dhe shprehu tërë mllefin ndaj demonstrantëve të parë që me klithma e kërkesa joligjore dhe të ndaluara, u futën kudo, në udhë, në shtëpi, në shkollë, e në fabrika. Sa shpejt dëgjoj bota për këto kërkesa jetësore, sa shpejt Serbia nisi të trazohej e të kërkonte me çdo kusht e me dhunë të bëhet shpërndarja e demonstrantëve. Serbët dhe malazeztë kishin dalë nëpër skaje të udhëve, sa të tjerë nga ballkonet e banesave hedhnin ujë të valë në demonstrantë, kurse turqit dhe jevgjit as që dëgjoheshin se ishin të gjallë. Çdo gjë kishte ndërruar në qytet. Përditë qytetit i shtoheshin klithmat e studentëve.
Vjeshta e vonë trokiste pak në Kosovë. Ndihej mungesë e ushqimeve, ndihej mungesë e miellit, ndihej edhe mungesë e librave. Në vitrina të librarisë kryesore në Udhë të Blirëve, shtandin e hijeshonin dy vepra: “Historia e kombit shqiptar”, si dhe vepra e gazetarit slloven Pero Zllatar “ Shqipëria e Enver Hoxhës”, madje shihej edhe fotografia e parë, që kureshtarët ndaleshin dhe i shikonin me dashuri e frikë, mos po i përcjellte ndokush i sigurimit. Krahas shtimit të studentëve, tekstet universitare në gjuhën serbe s’mund t’i plotësonin kërkesat e studentëve shqiptarë. Përkundër marrëdhënieve gjoja se të mira me profesorë e studentë serbë, ata shikonin punët e tyre. Hallet e shqiptarëve vinin duke u shtuar. “Kërkojmë bukë dhe liri më shumë” qenë klithma që udhëheqësia shqiptaro-serbe s’desh të dëgjojë për to.

Fundi i kësaj vjeshte më përkujtonte fundin e Pranverës, të qershorit, kur më l966, kreu jugosllav u gjend i përçarë për llogaritë e gabuara të Aleksandër Rankoviqit si dhe të matrapazëve rusë. Edhe në atë mbrëmje të vonë, si zakonisht kisha dëgjuar lajmet e fundit në Radio-Beograd. Isha tepër i lodhur, por as vetë s’e di sa mirë i pata marrë vesh ato vendime të Plenumit IV të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, me në krye Titon, renegatin dhe politikanin më të spikatur të asaj periudhe. Pranvera e atij vjeti sikur i kishte ndërprerë pushimet e kreut të lartë. Askush s’kishte marrë udhë të largët. Jugosllavia përjetonte një trans! Rankoviqi u rrëzua nga pozita, duke i shfajësuar shqiptarët, e duke mos bërë asnjë akuzë ndaj tij dhe klanit në fuqi, që ushtroi terror ndaj shqiptarëve. Me rrëzimin e Rankoviqit, më sa hetohej, Tito kishte marrë hov që ta vazhdojë luftën kundër serbëve që s’e duan Jugosllavinë e “AVNOJ-it”. AVNOJ-i ishte temë kyçe, me vendime të të cilit nuk lejohej të luajë askush. Edhe Plenumi sikur u dha hov matrapazëve shqiptarë. U bë një vlerësim tjetër, pak më i lirë ndaj lëvizjeve të reja, u hoqën nga puna pjesëtarët e UDB-ës, u vënë në shërbim edhe shqiptarë të besuar. Në fakt, flitej, se çdo gjë po ndryshonte në dobi të shqiptarëve dhe në dëm të serbëve e të malazezve!
As që kisha fjetur atë natë! Nëna herë përpiqej të di se ç’po ndodhte në qytet, e herë hapte derën që të më shoh se a po fle i qetë? Por, ç’qetësi ishte kjo? Duke u kthyer natën prej qytetit pashë studentët shqiptarë me shtretër e batani në supe, por edhe me ndonjë trastë librash, vraponin udhëve të lagjeve, duke u përpjekur të gjenin ndonjë strehim, se serbët i kishin dëbuar nga banesat, duke i sharë e duke u çjerrur në mënyrë ç’njerëzore:
- Tphu, nënën shqiptare! Të tillë jeni ju! Ne u japim bukë e ju kërkoni më shumë se bukë! Çfarë dëshironi e çfarë kërkoni ju: mac! Kosova jonë! Kosova serbe! Mund të shkoni në Shqipëri! Këtu s’ka vend për ju e për republikë!
Nëna më kishte treguar se shtëpia jonë ishte mbushur me studentë.
- Mirë, - i thashë - moj nënë. - Le të vijnë. Ka këtu vend edhe për një tog ushtarësh!...
Dita e nesërme ku do të më gjente, mendoja në vete. Nënës s’i tregoja se kisha lënë një material në zyrë që duhej të botohej në gazetën “Kosova”. Çfarë ishte ajo gazetë, kur pak merrte frymë nga shtypësit drejtorë që ia ndërronin gishtërinjtë të njëjtit kavall të vjetër të Serbisë. Rrëzimi i Rankoviqit i kishte lënë do kohë në mjegull. Tash, medoja se do të kenë rast të ngriteshin në hakmarrje kundër shqiptarëve. Bëhej fjalë se pas rrëzimit të Rankoviqit, shqiptarët u liruan për së dyti herë. O bubu, moj kujtesa ime, çfarë trillesh ishin këto? Premtonin se shqiptarët do të trajtohen ndryshe, e jo si minoritet në Jugosllavi. Trille kalamajsh, thosha në vete. Më bëhej të vjellë. Gazeta jonë kishte kryeredaktorin nga Uzhica, një zeshkan, me një ble të flokëve të zezë, që kur e shpaloste, po të mundej do të më përpinte si një gërçamë ujë!
- Ç’po kërkoni ju shqiptarët? - çjerrej shpesh në Redaksinë “Jedinstvo” ku ishte gazetar e kryeredaktor i gazetës “Kosova”. - Mjaft u kemi dhënë ne juve. Edhe ketë mund t’ua marrim! Nëse doni kështu, mirë, nëse jo, larg duart nga ne!... Lirisht mund të shkoni nga keni ardhur!
Për çdo ditë, kryeredaktori Luçiç gjente diçka që të më ngacmojë. Ai tërë atë mllef që kishte ndaj studentëve që demonstronin nëpër udhët e Prishtinës, e zbrazte dhe e shprehte në mua, por qe në asnjë çast nuk i jepja ndonjë shenjë të frikës dhe servilizmit.
Flitej se çdo gjë që ishte e ndaluar për shqiptarë, do të dalë në shesh, flitej se ishin ndaluar edhe veprat e një shkrimtari me ide socialiste, pra ishte fjala për Migjenin tonë! Tash e tutje çdo shkrim të tij do ta lexojmë lirisht. Po, vallë, një shkrimtarë patëm ne të ndaluar? Po, ku janë të tjerët? Ne kemi shkrimtarë që s’guxuam t’ua përmendim emrin e lëre më veprat! Ku janë shkrimtarët e tjerë: Fishta, Koliqi, Naimi? Një Migjen doli dhe na liroi për së dyti!... Kujtesa ime bredh në ato zyra të Kombintatit Kosova...
Atë mëngjes të asaj vjeshte me shi mezi arrita të hyj në autobus. Kishte shumë veta, dhe fare s’i kisha parë. Të gjithë udhëtojmë për në Kombinat, pohonin, dhe shtyheshin me bërryla, shikonin njëri-tjetrin se ç’po peshpëritej në autobus. Ishin grupe pjesëtarësh të sigurimit. Çdo lëvizje e përcillnin sikur dëshironin ta inçizojnë për ndonjë seknar filmi. Autobusi ynë arrriti në sheshin para barakave. Dolëm prej autobusit të heshtur.
As shqiptarët me shqiptarë s’flitnin si më parë, e lëre më me serbë dhe të tjerë. Sikur të gjithë ne kishim bërë një turp apo krim ndaj njerëzve. Serbët na shikonin mërrolshëm dhe dukej se me sy donin të na shpojnë si me gjilpërë. Vallë, ç’kishim bërë ne? pyesja veten. Asgjë, më thoshte kjo mendje. Duhej jetë, bukë e liri edhe për ne! Duhej të ishim të barabartë, ashtu sikurse ishte vendosur gjatë LNÇ-së! Por, kujtesa më treti sa andej-këtej. Me çoi thellë, shumë thellë ajo kujtesë, më futi në pus të thellë magjik, deri edhe në fund të pusit , më nxjerri edhe prej fundit të pusit, dhe më gjasë fat që mezi dola në tokë të bukës Kosovë. Të gjitha këto mendime në cast sikur i shporra. Një mendje më thoshte: sikur ta kisha një shportë e ti fusja mendimet në të, pastaj prej saj do t’i merrja vetëm atëherë kur më duhen, pastaj do t’i shpërndaja së pari për të mitë, apo edhe do t’i ruaja në shportë! Edhe sikur t’i kisha shportat e tërë botës, vallë, a do të mund t’i mbledh të gjitha mendimet e njerëzve të mençur e t’i fusja në atë shportë aq të vogël? Po, lëre atë shportë, më thoshte mendja. Duhet të gjejë diçka më të mirë se shportën që të mos rrjedhin mendimet apo të mos fluturojnë në botën e njerëzimit, se mud të mi çortojnë mendimet e mia dhe të mos i pranojnë, të më gjykojnë breznitë përjetë...
Kisha hyr në zyrën time. Saksitë me lule që i ujiste për çdo mëngjes Monavere Gusia, ishin përmbysur në dysheme. Materialet e tavolinës sime i gjeta të shkapërderdhura në dysheme, asgjë s’gjeta në rregull. Syzat e tavolinës i gjeta në dysheme, pa gazeta e shkrime të tjera. Më ishte bërë pikë në zemër, ku do ta kenë lënë atë reportazhin që e kisha përgatitur për gazetën e kolektivit punues “Kosova”. Atë e kisha shkruar në gjuhën shqipe, e redaktori mund të ishte hidhëruar në shqiptarë e s’do të ma botonte. Ç’ishte kjo punë e botimeve kështu? Vallë, edhe ata punëtorë çfarë mendojnë për mua? E dinë ata, apo s’e dinë se unë përpiqem t’i mbroj, të mos jenë të shfrytëzuar. Kisha menduar ta hapja rubrikën e re në gazetë: “Punëtor e ke fjalën!” Mendoja ashtu, por në fakt edhe dilte ashtu, se punëtori e kishte vetëm fjalën, kurse të tjerët shkopin!... Edhe sikur t’u kushtoja ndonjë poezi punëtorëve, prapë ata do të mbeteshin punëtorë. Mund ta lexojnë poezinë time, dhe asgjë, pos punëtorë të krahut. As që i dihej punëtorit, çmohej pak, paguhej pak, dhe as që guxonte të kërkojë më shumë. Ai që kërkonte shumicën, e humbte edhe pakicën! Më thoshin se shumica ta hanë kokën, por edhe këtu, sa kishte logjikë kjo shprehje, po aq edhe shpesh përdorej. Reportazhi për kolosin e industrisë sonë nuk pa dritë. Fat që një pjesë e pata gjetur në dysheme, dhe daktilografistja dukej se u gëzua më shumë se unë.
-Po, ç’ke or Bardh që kaq shumë e mundon veten për këto shkrime? - pyeti Monavera. - Lëre atë punë të shkrimeve! A po sheh se po bëhem gati të futëm në luftë? Ç’i duhen punëtorit shkrimet kur e humb kokën në luftë? Ti mund ta shkatërrosh veten kështu - sikur desh të më këshilloj apo të më qetësojë Monavera. Pastaj ia nisi t’i mbledh ato saksi me lule si dhe gazetat e shkapërderdhura në dysheme. Të gjitha i krahoi, e pastaj si zakonisht mori pecën dhe shkoi në krua, e lagu dhe e shtrydhi e nisi ta pastrojë zyrën. “Makinën time të shkrimit s’e paskan prekur, Bardh!”, më tha ajo.
Telefonat atë ditë të vjeshtës cingëronin në çdo zyrë. Të gjithë flisnin në gjuhën serbe, bisedonin, e ne ishim mbyllur në ato pak zyra, shikonim e përgjonim se ç’po ndodhte me ne? Askush s’mund të merrte farë inisjative për bisedime me serbët. Asgjë s’kishte nisur të kanalizohej. Një pritje si në kukëza, në pamje të parë ashtu dukej, por edhe s’ishte ashtu. Telefonat nuk cingëronin për të mirën tonë, më thoshte një mendje. Kërkoheshin ata që duhej t’ia ndërrojnë gishtërinjtë kavallit të Serbisë. Me gjasë kishte ndryshuar diçka edhe në dobi tonë, thosha. Kur serbët përdorin arrogancën kundër shqiptarëve, punët s’janë edhe aq keq.
Në zyrën time erdhi lajmi më i ri. Do të mbahet një tubim para platosë së barakës, do të vjen dikush nga lart, e do të flas për demonstratat e studentëve. Çfarë ishim bërë ne? Të gjithë ishim strukur në ato pak zyra si pula të nuklavta, sikur të mos kishim folur e biseduar kurrë me serbët. Ishte krijuar një gjendje e katandisur!…
Edhe për gazetë s’më shkonte mendja të shkruaja asgjë. Ku të shkruaja në valë të tilla, që ngriteshin në mënyrë të pahetueshme. Dolëm të gjithë para atyre tri barakave. Sytë i drejtuam nga udha dhe prisnim kush do të vinte nga Prishtina. Tribuna ishte bërë gati për fjalim. Çudi, aq shpejt ishte përgatitur ajo tribunë. Por, Kombinat i thoshin atij, kishte çdo gjë, para, rrymë, qymyr, e pse të mos mundej në shpejtësi ta përgatis edhe tribunën për fjalime.U fol pak në atë tribunë, se z. Xhavit Nimani, s’fliste shumë. Ishte edhe me z. Mahmut Bakallin. Lexuan diçka, që as vetë s’mundja t’i merrja vesh, apo s’e njihja politikën. Pastaj në tribunë doli Stevan Gullani, kryetar i Sindikatës së Kombinatit. Ishte çakërdisur, sytë iu kishin skuqur sikur të kishte dalur nga kavaçhana me çekan hekuri në dorë, shikonte mirë se nga po flitej, apo edhe mos ndokush do të dalë para tij e ta thotë mendimin troç për studentë. Ai ia nisi në të veten, me atë zë pompoz, dhe duke u çjerrë. Fjalët e ashpra i rridhnin sikur t’i nxerrte nga bidoni i rakisë!.
- Shokë dhe shoqe, keni dëgjuar përmes radios dhe televizorit se ç’farë kanë bërë mbrëmë studentët shqiptarë në qyetin tonë. Prishtinën e kanë shkatërruar tërësisht, kanë thyer xhama, kanë përmbysur vetura, autobusë, kamionë, e çfarë kanë gjetur në udhë. Mund të vijnë edhe këtu e të na shkatërrojnë këtë kolos të industrisë që po e ngrisim me shumë mund dhe vuajtje. Këto janë frute të klasës punëtore. Si guxojnë studentët të luajnë me to? Po, ku është policia jonë, pse hesht ajo? Po, ushtria, ç’ruan ajo? Po të isha atje në Prishtinë, për ata që kanë dalë në udhë, do t’i korrja me mitraloz. Për të tillë që e prishin rendin, vetëm pushka u vjen hakesh! - dhe fliste me një serbishte shumë të dobët, dhe shihej se ishte i një stili shumë të ulët fshatarçe. Ai ishte një ardhacak bastardh nga Lika dhe shpesh krekosej për veti të trimërisë dhe të përvojës së udhëheqjes së sindikatës së punëtorëve. “Unë jam nga Lika, por kudo që punoj do t’i mbroj vendimet e AVNOJ-it tonë! Ata që i kundërshtojnë këto vendime, u themi hapët: “Via- Albania”!
Pastaj e mori fjalën Xhavit Nimani, për fat foli shqip:
“Shokë, të mos ngutemi, demonstratat janë armiqësore! Ne do t’i gjykojmë ato, dhe do të shikojmë ç’është e mundur të bëjmë që të përmirësohet jeta...

Tubimi mori kahe të ashpër. Pritej që të përfundojë sa më parë. U lexua në shpejtësi një telegram, që ia dërguan Komitetit Qëndror të LKJ, ku betoheshin se do t’i denojnë këto demonstrata armiqësore!
Pjesa më e madhe e punëtorëve shqiptarë u shpërndanë të pakënaqur. U futen në vende të punës dhe mezi prisnin të përfundojë orari i punës e të shkojnë nëpër shtëpitë e tyre.
Telefonat cingëronin. Bisedohej me Beogradin, kërkoheshin informata të sakëta nga serbët e malazeztë që jetonin e punonin në Kosovë. Nga të gjitha anët, çdo gjë kishte luajtur me pod. Edhe shqiptarët nga jashtë kishin marrë vesh se ç’kishte ndodhur në Prishtinë. Vjeshta që s’kishte prurë frute, mjafton se erdhi me demonstrata të studentëve.
- Ore, ç’po bëni ju atje? A po dini se jeni në gojë të ujkut? Kërkoni Kosovën republikë, po ç’po të duhet republika nën Serbi? - pohonin në emër të punëtorëve gjoja se i kishin qortuar demonstratat e studntëve në botën e jashtme.
Kishin dalë shqiptarët edhe në botë, dhe fat që kishin parë diçka më shumë se këtu. Bota i ka sytë e veshët e saj ndryshe, mendoja unë. “Ore, a po dini se tërë Jugosllavinë e keni mbi kokë, e besa edhe e keni prekur arushën aty ku i dhemb!”pandehej nga njerëz të tjerë që me gjasë ia donin të mirën Kosovës.
Prisja ndonjë lajm. Tranzistorin s’e kisha marr me vete. Tash mund të dyshojnë më shumë në mua, thosha. Asgjë s’lexoja, pos gazetës “Borba” dhe “Politika” që vinin këtu që në orët e para të mëngjesit me trenin e shpejtë nga Beogradi. Në faqe të parë të gazetës “Politika” lexoja vlerësimin që kishte dhënë Komiteti Qendror i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, pastaj edhe ai Serbisë, si dhe i Kosovës. Të gjithë e rrahnin të njëjtin tel: demonstrata janë armiqësore, dhe pikë! Ec e iki këtij vlerësimi! Qëndrimet prej së larti ishin vendime arbitrare, vetëm që s’thoshin ligje që duhej vënë në jetë! Gazeta “Rilindja” mezi priste që t’i përkthejë ato dhe t’i përhap në gjuhën shqipe.
As kohën e mëngjesit s’e shfrytëzova. Dikush kishte marrë bukë nga shtëpia dhe ua ndante shokëve, e sa të tjerë mbeten të uritur. As kafetë e mëngjesit s’ishin pi me serbë e malazezë. Telefonat cingëronin e ne askush nuk na kërkonte, sikur të mos ishim të gjallë. Ç’fat patëm në ato ditë? Monaverja s’kishte pi kafe me Senkën, kurse kryeredaktori kushedi se çdo të thoshte kur do të takohesha me të. Më mirë sikur të mos e takoja, thosha në vete, mund të flas diçka e ai pastaj më paraqet në organe. Më mundonin leximet, dhe shkrimet. As vetë s’e di sesi aq shpejt u gjendem në sallë të Këshillit të Punëtorëve. Lajmëruan se do të vinte Pavle Joviçeviq, anëtar i Komitetit Qendror të LK të Serbisë. Kisha dëgjuar edhe për emrin e tij, anonim gjatë luftës. Paloka, i thoshin. Kisha dëgjuar se edhe Dyli i kishte thënë kështu, por edhe e thërriste në serbishte: “Shoku Paloka!”. Shkonte ai kudo me të, në terren, nëpër Kosovë, me një veturë të zezë, dhe që të dy uleshin mbrapa. Kur merrnin edhe dikënd me vete, ata ishin më të lumtur, se ulej në vendin e parë, pra me shoferin e Dylit. Salla gumëzhinte. Ishim në mëdyshje, me kënd të uleshim, çfarë të flisnim, apo edhe fare të mos flisnim? Le të çjerren serbët, mendoja në vete. Le të lehnin qentë, karvani ynë lë të ecën udhës së vet...
Mbledhja në sallë filloi. Paloka ishte në plan të parë. Të gjithë sy e vesh i kishim bërë katër, çfarë do të fliste ai. Ia dhanë fjalën, por që në fillim, kërkoi që të mbahej procesverbali. Propozimi u pranua që të jetë hartuese e procesverbalit Emira Plakiqi, një boshnjake, bukuroshe, që mbahej se i kishte punët mirë edhe me serbë, po edhe me shqiptarë. Mbledhja kishte filluar. Daut Shurdha ishte sekretar i organiztës sonë të LK. Ai, me një serbishte të plogësht, mezi arrit t’ia jap fjalën Palokës, këtij të pasluftës.
- Shokë, ia jep fjalën shokut Pavle Joviçeviq. Ai do të na tregojë për demonstratat se çfarë janë e çfarë bënë studentët tanë në qytet?.
Ai u ul dhe mezi priti t’ia shkarkonte përgjegjësinë dikuj tjetër. Pavli i vuri syzet, shikoi anash, pastaj ia nisi të flasë:
- Shokë dhe shoqe, kush është përkrahës i demonstratave, le ta di se është kundër vendimeve të AVNOJ-it që janë firmuar më 29 nëntor l943, në Jajce. Studentët shqiptarë janë ngritur kundër ANOJ-it tonë, atij të luftës. Kush prek AVNOJ-in tonë, le ta di se s’ka vend në Jugosllavi. Jugosllavia e Titos, dhe mbarë populli i saj do t’i gjykojnë demonstratat armiqësore, pra edhe ne po u themi se janë: armiqësore! “Tako je!” (“Ashtu është”!), u dëgjuan zërat e serbëve, e kur pashë se duatrokitën edhe shqiptarët, kjo ishte thikë për mua. - Kushdo që luan me hartën e re të Jugosllavisë, luan me kokë! - e ngriti zërin ai, duke i rënë tavolinës me grusht.
Heshta dhe prisja ç’po ndodhte...
- Këtu kanë ngritur kokë edhe pjesëmarrësit e kolonës se pestë - tha Paloka. - Ne i dimë ata se kush janë, dhe herët i qeruam hesapet me ta. Edhe atyre gazetarëve të “Rilindjes” u themi prej këtu, rrini urtë se ua marrim gazetën. Gazeta që është kundër AVNOJ-it tonë, dhe kundër shokut Tito, as që mund të mendohet se do të ketë jetë të gjatë. Ju, shokë, bëni çmos që t’u folni shqiptarëve, dhe u thoni se po e prishet Jugosllavinë, s’u mbetet vend këtu. Jugosllavia u ka futur nën sqetull se s’u deshi askush. Edhe Shqipëria ka hequr dorë nga ju! Ju, jeni bërë pishë e shtetit tonë. Po ndodhi e u futëm në luftë me ju edhe njëherë, lëre që do t’u humbë Kosova, por edhe Shqipëria. Dimë ne se ç’bëjmë me ju...Edhe në luftë u morëm vetëm si shikues-vallëzues, e jo edhe si luftëtarë të barabartë! - dhe u ul, e syzet i futi në xhep, dhe shikonte si një përbindësh. – Shokë, ne duhet të diferencohemi nga kërkesat e studentëve – shtoi ai.
Kisha dëgjuar e lexuar shumë shkrime gjatë LNÇ-së. Atë ditë dolën prej shtypit sa shkrime të Titos. Në një libër të përkthyer prej serbishtes në shqipe, kisha shënuar të vetmin mendim të Titos për LNÇ-në: “Në Luftën Nacional Çlirimtare, morën pjesë edhe dofarë arnautësh!”. Të na quaj Tito “arnaut: këtë s’e kisha besuar! Dyshoja mos përkthyesi kishte bërë ndonjë lajthitje? Të na përgënjeshtrojnë pagëzimin...? Kjo ishte e ngjashme sikur të na pagëzonte edhe me emrin mohues serb: “Shiftar”!
Ato ditë kisha rënë në mendime të thella. Mendoja se studentët i luhatën të gjitha lëvizjet. Çfarë të pohoja apo të shkruaja kundër LNÇ-së, kur më sa vërehej ne s’qemë liruar fare. U liruan e fitaun serbët, e ne mbetëm nën këmbë të tyre. Por, ç’fat kisha, kur së pari, s’kisha marrë pjesë në luftë, së dyti isha bir i ballistit, sipas shënimeve sekrete, dhe së treti, isha me shkollë, por që duhej t’ia ndërroja gishtërinjtë kavallit siç dëshirojnë pushtetëtarët... Isha ngritur të flisja. Salla më dukej se më çonte peshë. Të gjithë serbët dhe malazeztë më shikonin me një kureshtje të jashtëzakontë.
- Shokë dhe shoqe, sipas kësaj që u fol këtu, po del se ne duhet t’i marrim mitralozët e të luftojmë, apo siç tha një diskutues, t’i korrim studentët - ndërhyra në bisedë. - Gjenerata e re s’korret me mitralozë! - dhe u ula, kurse salla nisi të vlojë si një koshere bletësh.
- Fol serbisht, se s’po e kuptojmë atë gjuhë “arnautësh”! - dëgjova një zë nga fundi i sallës. - Vetëm serbisht duam të flitet këtu! - ndërpreu mendimet e mia një burrë serb që fare s’e njihja.
- Ju lutem, mos më pengoni. Unë s’ju pengova juve kur folët në sebishte. Keni durim, serbishten s’e njoh aq mirë. Mund të gaboj lidhur me këto punë. Le ta përkthejnë të tjetrët atë që flas unë... Gjatë jetës që kemi bërë këtu, edhe ju serbët keni mundur të mësoni shqipen. Jetojmë këtu në Kosovë së bashku, keni lufuar edhe ju së bashku me shqiptarë, por shihet se edhe ju s’i keni pastruar çështjet me kohë...Kosova e kujt mbeti? Ta them se këtu qarkullon një barcoletë boshnjake, që është futur në zhargonin e bisedave.
- Erdhi këtu në Kosovë boshnjaku që të kërkojë punë, dhe kishte shkuar te serbët, e s’kishte mundur të hyj në punë, kishte shkuar edhe te malazeztë, pastaj edhe te shqiptarët, dhe mjerisht askush s’mundi t’i ndihmojë. Para se të kthehej në Bosnjë, e kishin pyetur:
- Po, ç’kishte të re në atë Kosovë?
Ishte përgjigjur si në shaka:
Turqit po shpërnguleshin,
Jevgjet po gëzoheshin.
Serbët po sundonin.
Kurse shqiptarët po shpresnonin...
Salla ra në një heshtje mortore.
- Kush di ta përkthej këtë që foli Bardh Mulaj? - pyetën sa veta.
Askush s’paraqitej. Prisja se çfarë do të ndodhte me mua. Kisha folur edhe më gjatë, por kjo që i kisha theksuar se serbët po sundojnë, ishte pak e rëndë, apo edhe një thikë për mua, siç pëshpëritej nga sa shokë në shikim të parë. U ngrit mjeku Mehmet Begraca. Ai ishte ndër më të pjekurit politikisht. Foli dhe i ra rretherrotull problemit, e fare s’i përmendi demonstratat. Për mendjen time, më doli hakut. Asgjë s’desh të komentojë lidhur me atë që kisha shtruar gjatë diskutimit në gjuhë amtare. Por, sa i përket trajtimit të Kosovës, vëreja se kjo i pëlqente shumë...
Asnjë serb nuk dilte nga salla pa u sqaruar, në mos në tribunë, ata shpesh i pyesnin edhe shqiptarët intim: “Ç’foli Bardhi?” Kishte ndër të tjerë të mençur që më ruanin, por kishte edhe sish që mezi prisnin të rrëfenin se ç’kisha parashtruar në mbledhje.

- Po, mirë flet ai Bardhi, por pse s’po flet serbisht? Ta marrim vesh edhe ne? - dëgjoja se ankoheshin serbët. Edhe shqiptarët shpesh me luteshin:
- Të lutem, Bardh, fol serbisht, se edhe ne po të kuptojmë më mirë. Ajo shqipe ytja, pak e vështirë për t’u kuptuar!.
Mbledhja mori fund, por ç’pritej pas saj, kjo më mundonte tepër.
Dita e parë pas demsontratave në Kombinatin “Kosova” më kishte kapëcyer shpejt. As vetë s’e hetova se kur nëpunësit bëheheshin gati për t’u kthyer në shtëpi. Nga kryeredaktori mora detyrë që pas ditës të merrja pjesë në një tubim protestues të punëtorëve në Gazifikim dhe Azotik. Aty flitej se ishin dy njësi punuese që kundërshtonin njëra-tjetrën. As që më shkohej atje, por detyra ime ishte e tillë... Isha përgatitur që në orët e pasditës të merrja pjesë në tubimin e punëtorëve. Parashihja se do të ketë mospajtime mes serbëve dhe të shqiptarëve!...
Isha kthyer nga puna në shtëpi, i lodhur dhe më dukej se tërë qyteti më kishte rënë mbi kokën time. Udhës pashë se shitoret ishin furnizuar me artikuj ushqimorë. Mungesa e miellit, e vajit, e sheqerit zbutej për ata që kishin para, kurse për të tjerët, gjendja ishte njësoj si më parë. Flitej se këto rezerva të ushqimit ishin nxjerrë nga magazinat e ushtrisë. Ushtria kishte stoqe ushqimore e askush tjetër. Por, bëhej edhe një ndryshim këtu në Kosovë. “AVNOJ-i” kishte vendosur që të shpallej edhe flamuri shqiptar, dhe ishte vënë gjithkund, deri edhe në Komitet Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, në ndertesën e Kuvendit të Kosovës, pastaj në bankë, po edhe në Kombinatin tonë. Gjithkund shihej se për herë të parë në Udhën e Blirëve në Prishtinë valonte flamuri shqiptar. Kjo ishte dhe s’ishte befasi! Flamuri valonte gjithkund në Kosovë, por s’dihej çfarë ishte ndermarrë në Mal të Zi dhe në Maqedoni? Edhe atje shqiptarët klithnin për të drejta, që përherë i bënin kërkesat për flamur si dhe ndryshime të tjera në administratë. Flamuri ynë, pas shumë përpjekjesh, më në fund, doli në “ajër të pastër”!, krahas flamujve të tjerë jugosllavë dhe serbë. Sa kënaqësi ishte ta shohësh atë flamur kuqezi në mjedis të flamujve të republikave motra! Serbët dhe malazezët s’ishin aqë të kënaqur me këtë që po ndodhte... Shpesh ata shanin flamurin shqiptar, e kishte shumë raste kur edhe e shqyenin natën, dhe në mëngjes flamujt, aty-këtu shiheshin se ishin dëmtuar. Flamujt e tjerë nuk shqyheshin, se po të dëmtoheshin ata, do të thoshin se shqiptarët i kanë grisur, dhe se ata s’po e duan anjë flamur tjetër në Kosovë, pos atë të Shqipërisë! Kishte nder të tjerë, në mjedise shqiptarësh që bënin edhe provokime:
- Po, ç’na duhet ai flamur, arën kuqezi? Kush shkon pas atij flamuri? Ne s’e kemi mendjen të futemi në luftë më? Po, ne edhe deri këtu e shtymë pa të, e hajde, ç’të hajmë? Arnat s’hahen... - pohonin një shtresë e vogël e njerëzve të papërcaktuar kombëtarisht.
Kur dëgjonin serbët shqiptarë të tillë që shprehnin botën e tyre iracionale, gëzoheshin dhe shtonin:
- Po, ky s’është flamuri juaj. Ç’jeni kap si njeriu i dehur në urë për flamur? Kosova duhet ta këtë flamurin e Serbisë. Kot së koti, se këtu i thonë kësaj tokë serbe! Nën një flamur të gjithë, me një kushtetutë, ndryshe s’ka jetë këtu. Le të rri urtë ajo Shqipëri, se i tregojmë ne asaj se kush e nga jemi... Opingat për luftë me shqiptarë i kemi të gatshme!
Hëngra darkën në vend të drekës, dhe me gjasë më kishte rënë në bark si ta fusja ndonjë plithar. Pas një pushimi, u ngrita dhe lëshova tranzistorin. Së pari e vura treguesin në Radio-Tiranë, pastaj shikoja mos ndokush po përgjonte te dritarja e shtëpisë sime. Radio-Tirana shpesh ishte pikëmbështetëse për orientimin tim. I dëgjoja edhe lajmet e Radio-Beogradit, por edhe “Zërin e Amerikës” në gjuhën shqipe. Merrja lajme edhe nga anë të tjera. Udha e Blirëve shpesh ishte sheshi kryesor për të parë sesi rrahte pulsi i njerëzve këtu në Kosovë, por edhe gjetkë... Kisha dalë në atë Udhë shpesh, dhe kisha lexuar edhe një tregim të Arsimit në revistën “Kosovarja”, “Heshtja e udhëve”. Por, sapo shihja tash udhët s’ishin të heshtura më. Vlonin nga të rinjtë, por edhe nga njerëz të anëve të tjera. Të gjithë ishin përqëndruar se ç’po ndodhte atë vjeshtë në Prishtinë? Njerëzit kishin harruar se vjeshta u jepte shenjë se duhej të bëheshin gati për dimër, pastaj të mbjellnin grurë, të bëjnë ugar për pranverë... Madje, shpesh me arsye dëgjoheshin fshatarët:
- Ore, Bardh, ta mbjellim tokën tonë se këtu jemi si në vorbull. Serbia, s’është ngusht se ne vdesim nga uria!
Në atë mbrëmje rash ndesh me sa shokë që s’kisha menduar se do të kenë pikëpamje të tilla. Ishte kohë kur çdo lëvizje përparimtare përpiqeshim të kthenim në vijë të kombit. U fol se demonstratat i organizuan serbët, dhe me këtë na qitën karremin, pastaj u fol se humbëm besimin si komunistë e çfarë s’u fol?...
Isha kthyer në shtëpi mërzitshëm. Nëna përherë më përcillte, atë e gjeja shpesh në ballkon të ulur e duke përgjuar, pyeste: “Ç’u bë ma atë djalë më?” Jetonte me vuajtjet e mia.
Tubimin e punëtorëve në Gazifkim dhe në Azotik e prisja si thikën në asht. Azotiku kishte drejtorin shqiptar, Xhevdet Pula, profesor i kimisë nga Gjakova, kurse Gazifikimi, kishte për drejtor Vuko Bojaniqin, ardhacak nga Mali i Zi, që një kohë ishte vendosur në Dubravë afër Istogut, pastaj kishte kaluar në Mitrovicë, ku ishte përparuar, dhe kishte arritur të bëhej politikan i rryeshëm, e me pak shkollë! Qe të dy këta drejtorë e shikonin njëri-tjetrin si ujku e dhia! Azotiku, thoshin serbët është ndërmarrje e shqiptarëve, kurse për Gazifikimin shqiptarët pohonin se ishte kryekëput ndërmarrje e serbëve. Por, kishte ndonjë njeri nga të dy palët serbo-shqiptare që ishte stërpikur diku në ndonjë kthinë të pahetueshme të ndërmarrjes.
Ishte mbrëmje. Punëtorët e Azotikut erdhën në Gazifikim, dhe të gjithë u ulen në një anë të sallës, kurse edhe ata të Gazifikimit ishin ulur në këndin e tyre. Prej aktivistëve të Kombinatit, në këtë tubim mori pjesë Nazimidin Kuçi, ndihmës drejtor i kuadrit. Punëtorët fare s’e dinin se kush do të fliste, dhe se po të dinin qysh më parë se do të vinte Nazmidini, ndodhte se fare nuk do të merrnin pjesë në atë tubim. Por, i zu qesari! Kur e panë se arriti Nazmidin Kuqi, u prenë, dhe shikonin njëri-tjetrin duke pritur çfarë do të rrjedhte? Me gjasë qortonin ata që agjitonin të merrnin pjesë sa më shumë punëtorë në ato tubime. Mbledhja filloi dhe kryesuesi i tubimit mezi priste t’ua shkarkojë të gjitha punët në shërbesë të fjalimxhinjve...
- Shokë! - u dëgjua një zë i kryetarit të tubimit të punëtorëve në gjuhë shqipe. - Fjalën e ka shoku Nazmidin Kuqi.
“Nazmidin Ku...!”, klithen sa zëra të punëtorëve shqiptarë. Serbët nisën të duartrokasin, se e dinin se Nazmidini do të fliste kundër shqiptarëve dhe kjo çonte ujë në shërbim të vlerësimeve të organave më të larta që nga kreu jugosllavë e deri në atë krahinor, komunal etj.,etj...
Isha ulur në një kënd ku s’më shihte Nazmidini, ishte pak alergjik në mua, apo edhe në gazetarë të tjerë. Ai e kishte përqendruar vemendjen se kush po hynte dhe kush po dilte prej sallës. Kur i pa punëtorët shqiptarë dhe serbë të ndarë, foli me një serbishte të plogësht:
- Kështu qenka vëllazërim-bashkimi këtu!?
Pastaj ia nisi fjalimit të tij ngadalë dhe qetë, por që gjithnjë shkonte duke i dhënë zjarr:
- Shokë dhe shoqe, keni parë dhe keni dëgjuar se ç’bënë studentët shqiptarë në Prishtinë. Ata e kanë shkatërruar qytetin tonë. Ju e dini se ne nga kafshata juaj kemi ndarë para për ta ndërtuar Prishtinën. Këtë e ka bërë armiku ynë që s’ua mendon të mirën as serbëve, po edhe as shqiptarëve. Unë propozoj që të gjithë njëzërit t’i denojmë demonstrantët shqiptarë. Ata që janë me ta, lë të dihet se janë kundër sistemit, dhe kundër shokut tonë Tito. Ai i ka denuar këto demonstrata, e pra edhe ne jemi me Titon. Ai është i pagabueshëm dhe ne do të shkojmë udhës së tij deri në vdekje...
- Edhe pas vdekjes!.. - klithen sa zëra të punëtorëve që ishin në vende udhëheqëse.
Serbët duartrokisnin dhe njëzërit e përkrahnin fjalimin e zjarrtë të Nazmidin Kuqit.
- Ashtu është! Poshtë armiqtë e popullit tonë! Të gjithë jemi me Nazmidinin, e kush s’është me të, lë të dalë sa më parë: “Jashtë!, çirreshin njëzërit punëtorët serbo-malazez.
- Shoku ynë Tito ka thënë: “Prej fjalëve në vepra!” I keni parë këto fjalë të shkruara me shkronja të mëdha në Avallë. Pra, edhe unë po them - tha Nazmidin Kuqi - se kushdo që përpiqet t’i rrëzojë vendimet e AVNOJ-it, lë ta di mirë se s’ka vend në Jugosllavinë e Titos... - dhe vazhdonin avazet e duartrokitjeve të serbëve në atë sallë.
Askush s’paraqitej të fliste, as që lejonin serbët që të ngritej dikush kundërshtarë. Punëtorët shqiptarë frikësoheshin t’i mbrojnë studentët. Shihej se tubimi i punëtorëve ishte në përfundim e sipër. Të gjithë ishin ngritur në këmbë dhe s’i ndalnin duartrokitjet e klithmat kundër shqiptarëve. Tubimi u shpall i përfunduar. Duke dalë prej sallës, Nazmidinit sesi i rrapëlloi diçka në kokë, as vetë s’mund të besonte, e lëre më të tjerët, që mendonin se do të shkretërojë edhe më në dëm të studentëve shqiptarë. Ai u ndal në derë të sallës. Në vete thashë: “Po, ç’po do të shkretërojë ky njeri mjerë?”. Ia nisi të flasë e të belbëzojë, që të dëgjohej zëri i tij. Qetësia duhej të thyhej, apo të prishej. Askush s’priste se ai do të flasë ndonjë fjalë me peshë e në dobi të shqiptarëve. Aktivisti thërriti me sa zë që kishte:
- Shokë, hej, o shokë, ju lutem qetësi! Harrova t’ju thërras. Edhe disa duartokitje për ata serbë që kanë qenë pjesëmarrës të banketit në hotelin Bozhur!
Askush nuk arriti ta kap mendimin e tij. U bë salla pishë dhe ra në heshtje mortore. Serbët sikur kishin rënë në heshtje. As shqiptarët nuk duartrokiten! Të trandësh serbët ishte vështirë! Kurrë në jetë s’ishin mësuar të dëgjojnë diç të tillë nga Nazmidini...U fol dhe u përfol mendimi i tij, e punëtorët dolën prej asaj salle, që pastaj t’i shoshisnin mendimet e fjalimet e të tjerëve.
Duke dalur prej tubimit protestues kundër studentëve shqiptarë, serbët dhe malazeztë pyesnin njëri-tjetrin:
- Ç’tha Nazmidin Kuqi?
Ata dolën edhe si të tërbuar nga duartrokitjet për t’i demaskuar demostratat e studentëve. Por, paraqitja e jevgut, Hasan Kovaçi, që dukej se gjithnjë anonte nga pala shqiptare, ishte ngritur në këmbë dhe sikur desh t’i frynte calikut, murmuriti.
Kësaj pune i thonë:
Ding e dang,
bukë me lang!
Nis e sos,
bukë me kos!
Meqë këto vargje i përsëriti disa herë, serbët ishin kureshtarë që të pyesnin shqiptarët: “Sta je to lang?” (“Ç’është ajo fjalë lang?”). “Sta je to kos?” (Ç’është ajo fjalë kos?”). Punëtorët hipën nëpër autobusë dhe shpërndaheshin akëcili në vende më të afërme që të arrinin në shtëpitë e tyre.
Kthehesha prej tubimit të punëtorëve të Gazifikimt me përshtypje jo edhe aq të mirë! Por, këtë as që më lejohej të shkruaja në gazetë...
Është ditë me diell. Në dhomën time radiostacioni i Tiranës m’i kujton shumë ngjarje. Por, ndodh se po e teproj, kushtimisht e them, se pas demostratave gjithnjë prisja ndonjë lajm nga Tirana. Kisha formuar bindje, se Tirana sikur bëhej se fare s’po ndodhte asgjë në Kosovë! Kosova për Shqipërinë ishte gjithnjë strumbullar, dhe pritej se ajo do të ishte krahu i saj e ne s’e kishim dëgjuar asnjë lajme as edhe ndonjë komentim lidhur me shpërthimet e demostratave të studentëve në Kosovë. Kësaj i thoshim ne: “Shkoi dhia t’i marrë brirët dhe i la edhe veshët!”. Çfarë të bënim, kur qemë në udhëkryqin Kosovë! Një lajm i mirë na gëzonte shumë, por edhe na jepte shpresë përjetë.
Ngjarjet në vjeshtën e Prishtinës shkonin duke u gjykuar përditë, por edhe duke u zgjëruar e përhapur në stilin: unë ty e ti askujt... Edhe fjalët në vesh bëheshin më të besueshme, besa edhe bindëse. Kishim rënë të gjithë në një amulli. Pse Shqipëria jonë s’e thotë fjalën e vet? A jemi ne pjesë e saj, apo e Jugosllavisë? Pritëm shumë, e asgjë... Shqipëri, o moj, Shqipëri në letër, e asnjëherë në vepër... Po, shkrimtarët e saj, ç’bëjnë atje? I brengos çështja shqiptare?
Mbledhjet as që pushonin për demaskimin e ngjarjeve të nëntorit. Një mendje më thoshte: “Po ne shqiptarët gjithnjë u trazuam në nëntor? Në nëntor më l9l2 u trazuam për një flamur, dhe atë e ngritëm në Vlorë, por mbetem jashtë kufijve të Shqipërisë gjysma e popullit shqiptarë. Apo, mos qenë ata kufij etnik, dhe u pajtuam që të copëtohet Shqipëria jonë!... Për “AVNOJ-in” e Shqipërisë as që flitej. Cili do të jetë “AVNOJ-i” ynë? Më thotë një mendje se “AVNOJ-i” i Shqipërisë u mbajt në Pezë, kur ishte organizuar Konferenca e Pezës, e vetmja me peshë historike por që e shuan komunistët e dështuar serbo-shqiptarë! Prej atëherë, kot u ngrit ajo Shqipëri në luftë, se asgjë s’fitoi.

Ankara, janar 1968
Për herë të parë nga fundi i vitit 1968, sindikata e punëtorëve të Kombinatit “Kosova” të Obiliqit organizuan një ekskurzion, ku me pesë autobusë udhëtuan për në Lindjen e afërme. Edhe vetë së bashku me disa shokë qesh në këtë udhëtim të gjatë. Kalimi prej Kosovës nëpër Bullgari dhe Turqi që atëherë më dukej shumë interesnat. Vitin e ri e patëm pritur të gjithë në një restaurant në Stamboll, kurse të nesërmen udhëtuam për në kryeqytetin Ankara të Turqisë. Aty bujtëm një natë dhe duhej vazhduar udhën për në Siri dhe Libi. Takuam disa shqiptarë që kishin emigruar nga Shqipëria, sepse siç pohonin ata nuk ishin pajtuar me regjimin e komunizmit të Enver Hoxhës. Prej vuajtjeve të tmershme, më sa hetohej nga b isedat e tyre, vërehej se vërtet kishin qenë të përndjekur. Takova një ish-nxënës të Shkollës Normale të Eelbasanit, ndryshe shok i Fadil Hoxhës, dhe me dëshirën e tij u futem në një kafane që era i vinte shkrum e hi! Ai e hapi bisedën.
Unë ika nga regjimi komunist i Shqipërisë dhe jetoj këtu në Ankara, jetoj në skamje, or vëllëzer kosovarë, jetoj për një kafshatë bukë. Gabova që e lëshova venlindjen. Vendlindja dhe nëna nuk harrohen. Me mendje gjithnjë jam atje, e me trup këtu. Nuk ishte dashur ta lëshojha vendlidjen po të bëhehesha hi e pluhur në prag të shtëpisë. Mjafton se vendësit do të thoshin: “Këtu është flijuar filani për truall të vet!” Njëherë pata emigruar në Gjermani, por nuk munda të jetoja atje, e thashë:”Hajt, se po kthehem në Turqi”, dhe mbeta këtu. Edhe këtu nuk po më pëlqen fare. Ia kam shkruar një letër Fadil Hoxhës në Prishtinë, dhe kërkova të kthehem atje. Ai më doli hakut, sepse i pari m’i hapi dyert e jetës atje: “Eja këtu në Kosovë, sepse do të ndihmoj!’. U mata e u çmata disa herë: “A të shkoj, apo të mos shkoj?”, dhe nuk e mora atë udhë. Ia mbylla vetes derën me ferrë, sepse kisha dëgjuar se Fadili e kishte ftuar shokun e jetës të shkonte në Kosovë, dhe pastaj OZNA ia kishin vrarë. Është fjala për Xheladin Hanën nga Gjakova, por që fill pas luftës ishte vendosur që të jetonte në Tiranë. E në vete bluaja lloj-lloj mendimesh; “Kur ia kanë krasitur shokun e jetës Fadilit, ashtu mund të ma bëjnë edhe mua!”
Më vjen shumë keq që shënimet për emrin e këtij bashkëbiseduesi më kanë humbur, por kujtimet mbetën sit ë tilla.
- Kemi dëgjuar këtu se Plenumi IV I PKJ, më rrëzimin e Aleksandër Rankoviqit, ka bërë ndryshime të mëdha, dhe ju shqiptarët, pas heqjes së flamurit më 1948, sërish e keni fituar të drejtën për flamur. Ani, mirë është kjo, një hap i mirë përpara. Ka pasë gjasë se do të bëhej shkombëtarizimi dhe shprëngulja e shqiptarëve për në Turqi. Tash pushuan ato erëra të ashpra që fryn kundër jush. Vendin mos gaboni ta lëshoni më. Përcillnie jetën, kujtoni se çfarë po bëhet e çfarë po synohet në jetën tuaj politike dhe kulturore me vlerat e identitetit shqiptar siç janë flamuri, gjuha dhe ndjenja komëbtare, e në të cilat veprime është përfshirë e gjithë udhëheqja e tashme politike e vendit. Mos gaboni të qëndroni indiferent ndaj partisë, futuni në partinë komunsite, ani së bashku me sërbë dhe malazezë. Ju fitoni shumë nga partia, sepse mund t’i përcillni rrjedhat dhe pikësynimet e tyre ndaj nesh. Vjen koha kur do të pjeken kushtet dhe asaj partie ia jepni grushtin dërmonjës. Mos u ekspononi para kohës, leni të tjerët le të griden mes vetes për interesa të tyre. Nga synimet historike të popullit shqiptarë kurrë të mos heqni dorë. Kompromiset që janë bërë për fatin tonë na kanë lënë duarkryq. Ecni me kohën e mësoni nga përvojat e të tjerevë se si i formuan kombet dhe shtetet”.
Kur po bisedoja me këtë mërgimtar në Ankara, mendja më treti te një letër që ma kishte dërguar daja Isë nga Kanadaja në Amerikë. Besa u pata frikësuar ta ruaja, sepse po t’i binte në dorë ndonjë dashakeqi do të më hante dreqi! Ai më shkruante: “Mjerë Kosova e zezë që ra në dorë të komunistëve!”. Disa vjet nuk i shkrova asnjë letër, sepse frikësohesha. Ai pse të frikësohej kur ishte në Amerikë, e ne këtu në Kosovë gjithnjë kemi qenë mes kullës e çekiqit të Serbisë!
Seç më kishte shkuar mendja nga janari i vitit 1968, kur për herë të parë me tre autobusë patëm marrë udhën si turistë për në Bullgari, në Turqi, në Siri dhe në Libi! Sa udhëtim i vështirë ishte, patëm thënë të gjithë në atë kohë. Patëm udhëtuar nëpër sa male në kufi me Turqi dhe me Siri. Atë mbrëmje binte një borë e madhe. Ishte natë e vështirë dimri. Kudo që futeshim me autobus, na shkonte mendja se do të përmbyeseshim keq! O Zot ç’shtrëngatë në ato bjeshkë të larta! Mezi patëm arritur në kufi të Sirisë, dhe nuk guxonim ta kapërcejmë, edhe pse askush nga ushtarët nuk ishte në rojë. Hasëm vetëm në një laurë të drurit. Thirrëm sa herë, dhe askush nuk përgjigjej. Pastaj, njëri prej grupit të shokëve u fut dhe kapërceu kufirin. E dinte gjuhën arabishte. Thirri disa herë, dhe pas një kohe të shkurtër, ushtarët e rojës u zgjuan nga gjumi. Erdhën te autobusi ynë, i shikuan pasaportat dhe na lejuan të futëm në shtetin e tyre. Prej andej kapërcyem dhe arritëm që në orët e para të mëngjesit në Liban. Posa morën vesh se ishim turistët nga Jugosllavia, kurautobusët u ndalën në qendër të Bejrutit, kryeqytetit të Libanit, rreth nesh u tubuan shumë veta. Ndër të tjera, së pari në jetën time, i pashë dy veta të ngazëllyer që klithnin.
- Tito - Naser, sadik, sadik, sadik! - dhe i shtrëngonin duart e njëri-tjetrit.
U ndala dhe i shikoja dy njerëz të mjerë! Nuk e dija shprehjen “Sadik” çfarë do të thoshte! Mendja më shkoi te Sadiku ynë, i Vitakut, atij kryehollit, siç e kishte pagëzuar im atë. I pyeta shokët që udhëtoja.
- Ç’domethënie ka ajo fjalë “Sadik”?
- A po e merr vesh ç’po brohorisin ata? - më pyeti Ali Grajçevci.
- Jo - iu përgjigja.
- Tito dhe Naseri janë vëllezër!
- Uh! - kërceva me një lloj pezmi dhe sakaq e thashë mendimin tim. - Oh, po këta qenkan gomarë! Është ai Naseri kryetar i Egjiptit që e humbi luftën e dytë me Izraelin në Kanalin e Suezit, kur e futi Tito me rusët në luftë dhe ia lanë këmbët e arushës në dorë? Është ai Naseri - Tito që me marrëveshje i shkatërruan të gjitha kuadrot ushtarake shqiptare, i detyruan që me familje të shpërngulen në Amerikë dhe vendet të tjera? Është apo s’është i ndërgjegjshëm ky popull se çfarë vëllëzer të sinqertë qenë dy burra të shteteve fqinje?
Kapërceva nga kjo temë ditore dhe të jetë e mundishme me të vetmën shpresë e shprehje me vete: “Xhon Travolta i rëntë në fije kësaj pune!”
Një mendje më thoshte se disa njerëz të kohës sime aktronin me emrin e Titos dhe fitonin në kohë, por edhe shkruanin për jetën dhe veprat e tij, që kushedi se akëcili ishte autor i vërtetë?! Pata shënuar shumë urti të kohës, ndër të tjera edhe këtë:
“Një fije eshkë e kallë një bjeshkë!”

PËRKTHIMET – PENGESË

Nëpër Udhë të blirëve të Prishtinës, pas ngjarjeve të demonstratave të vitit 1968, bisedohej në çdo familje si në qarqe të pushtetëmbajtësve si dhe të lakeve të tyre! Mendohej se vetëm ato ishin të lira, dhe se nëpër ato udhë shihej se shqiptarët flasin edhe për organizim e jetë institucionale, por edhe kjo deri në një masë. Për ta qetësuar gjendjen e tendosur në Prishtinë nga demonstratat që shpërthyen më 27 nëntor 1968 si dhe për ta zbutur krizën e thellë ekonomike dhe politike në Kosovë.
Fill pas demonstratave, të nesërmen, më 28 nëntor organet shtetërore dhanë urdhrin që të ngritej flamuri kombëtar i shqiptarëve në Kosovë. Nisi edhe furnizimi i dyqaneve me artikuj ushqimorë, që më parë vërehej një mungesë e madhe e tyure. Serbët dhe malazezët si dhe sat ë tjerë edhe nga shqiptarët, kur u zgjuan atë mëngjes të nëtorit, dhe e panë flamurin kuqe zi në tufën e flamujve të Serbisë dhe të Jugosllavisë, u befasuan. Ata pyesnin si në habi dhe të shqetësuar i mbanin në gji sekretet e tyre të hershme. Sa e shikonin me urrejtje e sat ë tjerë pështynin dhe kur e kthenin kokën nga flamujt, shanin si zakonisht: “Pih, a sheh, flamuri i shqiptarëve! A meriton që ai të jetë në mesin e flamujve të Serbisë dhe të Jugosllavisë? Ah, nënën e tyre, këta e fituan edhe flamurin e tyre! Tash kërkojnë të shkëputën nga Serbia e t’i bashkëngjitën Shqipërisë. Jok! Le të shkojnë atje prej nga kanë ardhur. Kjo është tokë serbe!”. Shqiptarët, sat ë entuziazmuar, sat ë tjerë të dëshpëruar, kur i panë veturat e rrënuara dha xhamat e vitrinave të dyqaneve të thyera nëpër udhë, për t’ua bërë qejfin serbëve, shanin sikur me bisht të gjogut të bardhë! Secili në mënyrë të vet shprehte mllefin ndaj studëntëve dhe veprimeve skandaloze të tyre, siç i quanin ata. Nëpër udhë nuk pushonin shprehjet dhe zërat provokues të njerëzve: “Ah, po a ka pushtet këtu në Kosovë? Ç’po bëjnë ata udhëheqës të Serbisë? Ka rënë në gjumë! Nuk i njohin shqiptarët ata më mirë se ne!” Edhe shqiptarët nuk ishin të qetë. Ndodh se ndonjëri në grup me shokët serbë, shpërthente befas: “Po, ç’po kujtoni ju kështu? Po kujtojnë serbët se na zuri rrota bishtin! Dardha e ka bishtin prapa! As juve nuk do t’ju dalë siç po kujtoni! Koha punon edhe për ne!” Duhej kujdes dhe mjeshtri për t’i bindur në radhë të parë shqiptarët që kishin besim te serbët, dhe pastaj duke u dhënë krahun ata, të formoheshin institucionet legale. Interesimi i atyre që ishin izoluar nga veprimtaritë vepruese ditore, bëhej i plogësht, dhe kudo që merrej vesh se mes tyre ishte cytyr ndonjë punë, mjerisht të tjerët i jepnin zjarr dhe ton nacionalist! Nacionalizmi ishte kancer i shqiptarëve që ia ndërronin gishtërinjtë kavallit serb, nacionalizmi ishte uverturë që bëhej hallkë për shkatërrimin e çfarëdo veprimi që ishte në të mirë të kombit; nacionalizmi ende pa shpërthyer mbi sipërfaqe, sikur i çonte peshë të tjerët, e duke bërë qortime të ashpra, lëre që tregonin veten se kush e për çka ishin, por dikur nisën të komprometohen edhe familjet e tyre.
-Hej, po a janë në mend ata studentë? - pyesnin nëpër familje të politikanëve. - Ku ke parë të djeget romani i shkrimtarit serb Dobrica Qosiç “Dielli është larg”? Pse të mos përkthehen veprat e tilla dhe të mësojnë studentët tanë prej tyre? Ne s’kemi vepra që mund t’ua kapërcejnë shkrimtarëve e shkencëtarëve serbë! Turp është të hidhen librat në udhë e të shkilen…Ai është një ndër frymëzuesit edhe për të rinjtë shqiptarë!
Ditën e dytë pas demonstratave të studentëve e kaluam në ato tri baraka ku ishte vendosur Drejtoria e Kombinatit “Kosova” të Obiliqit. Detyrat që i kryenim më parë në zyrë sikur heshten. Askush nuk kishte kreacion t’ia fillojë ndonjë pune të re. Vetëm pritej çfarë po vjen e ç’po ndodh? Në platonë para barakave nisi të ndërtohej një tribunë me dërrasa të trasha. E shikonim nga dritaret, dhe pritej se do të vinte dikush nga lart të mbaj fjalim… Sa aktivistë lëviznin lirisht prej zyre në zyrë, duke mos u eksponuar para nëpunësve se çfarë po ndodhte? E ndjenin veten krenarë që dalloheshin nga të tjerët. Nëpunësit shqiptarë sikur e ndjenin veten fajtorë që ishin ngritur studentët dhe nuk guxonin të shtronin ndonjë pyetje nga të tillët që përpiqeshin të futeshin në rrjedha të kohës. “Pushkën e kemi pasë me t’leme!”, tha njëri duke kaluar nëpër udhë para barakave dhe iku.

Letër nga Kosova
Prishtinë, shtator 1981
I nderuari daja Isë,
Gjatë prita se do të ma kthesh letrën që ta pata dërguar para Vitit të Ri 198o. Më duhet të them se saherë që shkoj në atë anë, më kujtohen shumë gjëra nga jeta ime dhe e babasë. Madje, më ka metur shumë i dashur fshati juaj, Zhakova, vendlindja e gjyshës sime, edhe pse nuk e kam pritur jetën e saj. Më duket se askund nuk nxenë dielli si atje. Çdo gjë aty ëshstë në vendin e vet dhe shëlqen. Tash edhe balta më duket e ëmbël e dikur e adhuroja asfaltin. E di se edhe ti përmallohesh për udhët, arat e livadhet e Zhakovës, të Uçës si dhe të atyre bjeshkëve të larta që shpesh keni shkuar më bagëti në stane. Kur patëm shkuar me mixhën Ramë në të pame të djalit të dajës Ahmet, ma kujtoj një bisedë të babasë suaj.
- Kur tuboheshim në kullë e ndodhte që edhe ndonjëherë grindeshim mes vetes na pyeste ne vëllazërve:
“A po dini çka jeni ndërmjet vetes?”
Këto janë fjalë me rrënjë të plakut tuaj që ia kam thënë shumëkujt. Vëertet, njeriu prej telasheve të jetës shpesh harron të vetin dhe nuk e di se e ka të gjakut e të toprakut! Madje, këto vitet e fundit, thonë se fshatarët, janë zgjuar shumë! Unë po u them se ende jemi në gjumë! Dhe, besomë, se kjo Kosova jonë, sado që mendojmë se është zgjuar, ajo është(tash) në gjumë të rëndë! U bënë shumë lojëra me të, dhe në mbështetje të tradhëtisë që ia bënë Kosovës, kam bindjen se kështu e mbajtën veten në këmbë shtetet e tjera!
Është e pamundshme të bind dhe të bisedoj aq gjatë me ty përmes kësaj letra. Apo sheh se si erdhen ditët? Bota gjithkund po ndezet flakë, por më se shumti këtu te në. Po shpresojmë se me qetësinë dhe urtinë që është krijuar, gjoja se po i nënshtrohemi gjithkujt, do të fitojmë! Kjo është sa për bindje të të tjerëve, se gjatë shekujve na akuzuan si popull barbarë në këtë kënd të Ballkanit të trazuar, e ne s’jemi barbarë! Barbarë janë ata që erdhën përetej Karpateve dhe i lanë djepat nëpër male, u vendosen këtu, dhe kurrë nuk na lanë të qetë.
Dajë i nderuar, po qe së bën ndonjë lëvizje ketej, uroj që të takohemi. Kaq. Tash po hy në çështje të tjera.
Në shtëpi i kam dhjetë të papunë: një është inxhinier i makinerisë, dy janë me fakultet të Gjuhës dhe të Letërsisë Shqiptare, një ekonomist, historian e të tjerë. Një djalë, i vogëli, Veliu, që mban emrin e babasë është tregtar te një zotëri privat nga Prishtina. Ai shet pjesë të automobilave “OPEL” dhe “GOLF”. Shpesh në shtëpi e kemi rrahur çështjen e punësisë dhe kemi menduar që disa t’i lejoj të marrin botën në sy. Madje, e kanë një tezak mjek atje, dhe një ditë më binden se duhet të bisedojmë me të dhe mundësisht të krijohen kushtet që të marrin udhë për në Amerikë. Thonë se Amerika është shtet i madh, dhe pranon njerëz të huaj, që iu nënshtrohen ligjeve atje. Ç’të bëj, kur këtu, tash vështirë se do të ketë punë? Janë mbyllur shumë fabrika, janë përjashtuar nga puna shumë shqiptarë, tokë pak, e s’është mirë të mërzitemi, por, ja kështu qenka jeta. Udhët e jetës sonë janë herë të hapura e herë të mbyllura! Ç’po mendon ti për këtë punë? Dajë i nderuar, kam blerë pak material ndërtimor për ta bërë një shtojcë të ish-projektit të shtëpisë së vjetër, por pikëpyetje, se a më lejon komuna të bëjë punë të tillë apo jo? Këtu ku jam kurrsesi nuk më lejojnë as fqinjtë shqiptarë e as ata serbo-malazezë! Një ari tokë këtu kushton prej tremijë marka gjermane deri në dymbëdhjetë mijë marka! Vlera e markës këtu është e madhe, por të fitosh këtu marka e të blesh truall është një punë e kotë! U bë jeta gjithkund, hap e markë! Edhe në fshatra toka po shitet vetëm me marka, madje shumë shtrenjtë, sikur të ishte kjo tokë e Kalifornisë! Dikur rroga ime mujore e mësuesit në Rakosh, para njëzetë e tetë vjetësh ka qenë tri herë më e madhe se e një punëtori shqiptar në Gjermani, e tash s’është ashtu. Ç’u bë kështu, as vetë s’po di të shpjegoj, apo mos kam filluar të plakem e po harroj.
Ore, daja Isë, dinari u bë dinë e përtej dini!... Këtu në Kosovë gjithmonë kanë fryrë shumë erëra. Vetëm në Prishtinë ka ditë që ndërrohen katër stinë! Ec e bjeri në fije kësaj pune. E tillë qenka jeta!...
Dje,ditën e diel, isha në të pame në Padalishtë. Kishte vdekur Islam Fetahaj, kurse mixha Hazir i ka mbushur 98 vjet dhe ende ishte gjallë dhe i fortë. Dajë, jam miqasuar me ta, se djali e ka një bijë të tyre, dhe kështu po duhet ta vazhdojë e përtërijë edhe miqësinë e re. Gruaja e djalit e ka të kryer fakultetin, por që katër vjet s’mund të gjejë punë, kurse vetëm burri i saj është në punë. I kanë katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza. Ata po duan të rritën dhe nuk duan të dinë se nga po merr babai apo nëna. Pastaj, dihet se edhe ne na duhen fëmijët.
Daja Isë, e di se t’i moti ke dalë prej Kosovës në Amerikë. Ndoshta nuk po bëj mirë që po ti rikujtoj sa gjëra këtu në Kosovën tonë. Edhe atëherë, sikurse edhe tash, po bëhet një luftë e pareshtur se e kujt është Kosova: e shqiptarëve shumicë, apo e serbëve pakicë? Po, Kosova, e kujt mund të jetë, pos e kosovarëve shqiptarë, si dhe e të gjithë të tjerëve që dëshirojnë të jetojnë në Kosovë. Ajo s’mund të shndërrohet në vatër të ardhacakëve e të bëhet varrmihëse e vendësve! Përpjkjet e të tjerëve që të na ftohin prej këtij vendi, mos pafshin dritë të bardhë! Të na shkëpusin nga kjo tokë, ku mund të zëmë vend më? U bënë shumë viktima për këto troje, e besa-besë edhe po të ngritem në ndonjë luftë tjetër, mund të pësojmë! Saherëe që ka luajtur puna në Evropë dhe botë, ne jemi dëmtuar shumë më tepër sesa të tjerët, dhe pastaj jemi penduar se u futëm në luftë? Jemi një popull që me shekuj menduam se na dhanë shkopin në dorë kundër të tjerëve, por na u desh që së pari ta rrahim veten e pastaj edhe të tjerët! Njeriu kur rrah veten, ç’mund të presin të tjerët prej tij? Tragjikën tonë kombëtare gjithnjë e krijuan tragjikomikët tonë, por në besëlidhje me të huajt. Edhe sot e kësaj dite vështirë po lirohemi prej tyre. Lufta për një paqe të ftohtë ndaj nesh nuk është duke pushuar, e në veçanti ndaj nënës sonë Shqipëri? Kjo luftë e ka bishtin e gjatë. Koha e bishtave ndaj shqiptarëve është duke vazhduar... Po qe se zgjatë kështu, droj se këto troje do të zbrazen nga elementi shqiptarë. Uroj që punëve tona t’ju paraprijmë me njerëz qëllimirë!...
Të lodha me punë të mia. Më shkruaj. Tash jam më i lirë si pensionist, dhe po shpresoj se është duke u dobësuar edhe shumë ish-golgota e bolshevizmit...
Të fala prej të gjithëve këtu në Prishtinë.
H.K.

KORRESPONDENCE

I nderuari daja Isë,
Është dashur që të shkruaj më përpara. E di dhe e qortoj veten dhe pyes: “Pse vallë nuk i shkruaj letër dajës Isë, kur ai gjendet larg vendlindjes, dhe e di se gëzohet por edhe përmallohet? Një letër për Ty është kujtim që nuk harrohet kjo anë, është e madhe dhe sado që mërzitesh në fillim, ajo pastaj ta zgjatë edhe jetën. Mjafton se të lidhë me truall dhe me gjithë ata njerëz që je rritur me ta. Ndër të tjerë është edhe vëllai yt, Ahmeti, që sado që i bëri do gabime të rënda, ai i penduar se e ka zhdukur fqiun e vet, jeton në atë truall ku jeni rritur ju. E di se është pajtuar me fqiun, por edhe dajës Ahmet s’i pret sakica në një vend! Ai le që nuk dëgjon askënd, por nuk angllatiset. Jeta s’është lojë, po jetë. Shumë njerëz janë fikur duke menduar se janë më të dijshmit në botë. Edhe një fjalë po ta rikujtoj, që e përmendi daja Ahmet, duke i kujtuar ato biseda të babait tuaj: “Mos u ngutni se të gjithëve u vjen rendi të bëheni zotshtëpie!”
Po të tregoj se një mbërmje erdhi daja Ahmet në Prishtinë, dhe siç ishte marrë vesh me ty, kishte paraparë që të shkonte në bisedë te Sahit Zatriqi e ti lutej që të bëjë çmos t’i rreguloj dokumentet që mundëisht të kesh të drejtë të vish këtu si turist. Dhe, të nesërmen shkuam që të dy në zyrë të tij. Kur mori vesh se ishte daja Ahmet doli nga zyra me fjalë të forta e të mira. Edhe kur u futem në zyrë, na priti po ashtu me kafe e llafe të mira. Besa që në fillim të bisedës e përmendi atë kohë që kishte ndenjur te Ju. Ai nisi ta lavdëroj bukën që kishte ngrënë prej duarve të nënës suaj. Ahmeti i tregoj se i kishe bërë të fala me letër, dhe fjalën tënde e çoj në vend.
Unë erdha, shok Sahit, për punë të vëllait tim, Isës – i tha. – Ju e dini se ai s’ka bërë asgjë, pos që e pat marrë një çikë serbe të Zhakovës për grua. E dinë të gjithë se nuk e kishte grabitur, por me dashni shkoi ajo punë. Iku, se u tut pej shkive të Zhakovës, mos po ia hanë kokën. Ka mundësi që të flasëh me shokët tu dhe t’ia ndreqësh letrat që të vjen këtu disa ditë si turist. Le ta heq mallin e vendlindjes e prapë kthehet atje ku ja paska shkruar Zoti ta pijë ata ujë të Amerikës.
- Po, do ti pyes shokët e mi. Besoj se do të bëjë diçka – tha e dha fjalë të mëdha.
Besa-besë edhe mua mu duken ato fjalë shumë të forta, sa që thashë: “Kur të bëhet një muaj, dajën Isë do ta shoh këtu!”
Por, siç po shihet më doli ajo fjala popullore: “Fjalët e mira, buka e tërshërës!’ Dhe derisot s’u bë asgjë! Sikur të mos kishim biseduar për këtë punë? Mua m’u desh, për hir tënde dhe të dajës Ahmet të shkoja te Sahiti disa herë, por të njëtat fjalë m’i thoshte, sikur ti kishte shkruar në letër. I pata treguar dajës Ahmet, madje, edhe ty ta pata shkruar një letër. Mirë më kujtohet përmbajtja e asaj letre, o Isë Shala! Kur e pata marrë e nisa ta lexoj deri në fund me kureshtje, disa herë u pata matur e çmatur ta shkyeja! Ishte një letër shumë me domëthenie për kohën, por edhe e guximshme dhe e rrezikshme po të gjendej te unë. Dhe, mbasi e lexova, fill e zhduka që të mos gjendej në materialet e rujtura, sepse ishte vala e demonstratave të vitit 1981 dhe policia mund të futej e të më kontrollonte çfarë bëj unë me këto shkrime në shtëpi. Nga protestat shihej se komunizmi e kishte mbytur me hekur dëshirën për liri të një populli... Komunizmit nisën t’i dalin qelbësirat. Nepër kuloare bisedohej me të madhe: “Komunizmi është mutësira më e madhe që mund të përfytyrohet!”
Si sot më kujtohen ato pjesë të letrës, madje të shkruara në makinë të shkrimit: “Eh, moj Kosova e zezë, çfarë fati pate! Re në dorë të komunistëve!” Në letër e përmendje edhe përpjekjet tona për “ndihmën” e Sahit Zatriqit.
- Thuaj Sahit Zatriqit, mirë që nuk e paske harruar bukën që ke ngrënë në kullën tonë kur ishe partizan. Ne e dimë se e kishim fut kryet nën gërshërë për ty, por tash, nëse ke në dorë diçka, bën për ne!
Shkurt e trup, asgjë për atë punë s’pamë se u bë.
Dhe, më sa më kujtohet ta pata shkruar një letër...
Po shihet se nuk këmbyem më me letra, por gjithnjë në mendje e kam bartur punën tënde.
Disfatat e të tjerëve që e barten në supe komunizmin kundër interesave të popullit të vet u bën të qarta si drita e diellit. Dhe, një ditë takova njërin nga Zhakova, dhe u pata gëzuar, se e pyeta për dajën Ahmet. S’më kishte shkuar mendja se çfarë më tregoj për Ty, daja Isë.
Isë Shala me një grup amerikanësh ka ardhur deri në Prishtinë, dhe duhej ta vazhdonin udhën si turist për në Turqi. I ka lutur ata shokët amerikanë që ta lejojnë natën të shkoj ne vendlindje, dhe sërish të kthehet. Dhe, e mbante në mendje edhe më mirë se vëllai yt. Ka udhtuar me një taxi dhe kur ka arritur në Zhakovë, njëherë nëpër dritë të hënës e ka shkelë me këmbë tokën e babait. Shpesh ishte ndalur edhe te mezhdet, madje, kur e kishte parë varrin e djalit të dajës Ahmet nën atë dardhën e vjetër ujce, kishte qarë. Kulla e vjetër nuk kishte qenë. E kishte shitur i vëllai. E pa një shtëpi të vogel, dhe u afrua e thirri pak me zë të ultë, e pastaj kur hetoj se nuk po dëgjohej, thirri:
- O Ahmet Shala, çile derën, o vëlla!
Ahmeti ishte zgjuar i habitur.
- A ke vëlla? – pyeti Isa.
- Po, po, kam – u përgjigj ai.
- Çile derën! Vetë Isa jam!
E kishte njohur në zë dhe ia çeli derën. U përqafuan, u shtrënguan, u gëzuan e nisën të qajnë si fëmijë.
Jeta është hajneshë, o dajë. Sikur ta disha se ti ke ardhur në Prishtinë do të takohesha, por kot së koti, s’paska qenë e shkruar. Mirë që je takuar më vëllain tënd dhe e ke parë atë vendlindje edhe njëherë. Toskët e thonë një fjalë: “Bën mirë e hidhe në Detin Adriatik, se pastaj atë do ta gjësh edhe në kripë!” E di se ti edhe nga Amerika i ke ndihmuar Ahmetit. Ne shpresojmë se Amerika do t’ju ndihmojë të gjithë shqiptarëve.
Të fala nga nipi, i biri i Veliut.

FORMAT E PËRNDJEKJEVE

Të gjithë të përndjekurit në mënyrë të pahetueshme ishin larguar nga arsimi dhe vende të tjera të kulturës. Ata i kishin strehuar nëpër ente dhe institucione shtetërore si përkthyes! Prej 28 komunave sa ishin në Kosovë, të gjitha kishin nga një e dy përkthyes profesionistë, të gjithë shqiptarë, pos një komune në Leposaviq, që nuk i duhej përkthyesi shqiptar as serb! Përkthyes më vonë kërkonin të bëheshin me dëshirë edhe ata që ndiqeshin apo edhe fare nuk ndiqeshin, se ishte përhapur fjala se ata merrnin paga më të mira se sa në arsim. Vërtet ashtu ishte! Përkthyes kishin emëruar të gjitha ndërmarrjet e mëdha ekonomike në komuna dhe në krahinë. Ta zëmë Kombinati “Kosova” në të gjitha repartet e veta kishte nga një e dy përkthyes. Kuvendi Krahinor dhe Këshilli Ekzekutiv Krahinor, kishin shëbim të veçantë, të ashtuquajturën Byroja e përkthimeve! Kjo Byro kishte më se 25 përkthyes, të gjithë prej gjuhës serbe në shqipe dhe anasjelltas! Madje, përkthyes prej gjuhës serbe në gjuhën shqipe kishte edhe çdo ndërmarrje e vogël, përkthyes kishin edhe të gjitha gjyqet komunale si dhe gjykatat më të larta të KSA të Kosovës.
Përkthyes kishte edhe në Bankën e Kosovës, në Ndërmarrjen e Udhëve “Udha”, në ndërmarrjen zejtare “Farmakor” e ku nuk kishte përkthyes, dhe shumica prej tyre kishin të kryer shkollën e lartë apo edhe fakul tetin përkatës.
Nga këto sëmundje kronike të përkthimeve lëngonin edhe administratat e komiteteve komunale dhe krahinore, pastaj KQ i LKS si dhe KQ i LKJ-së si dhe kuvendet e tjera në nivel të Serbisë dhe të Jugosllavisë. Rrallëhere bëhej çështje për këtë lloj rë vërbërisë së burokratëve e që gjuha shqipe mezi merrte frymë…
Marrë në tërësi, supozohej se në tërë Krahinën Socialiste Autonome të Kosovës ishin të punësuar si përkthyes të gjithë të përndjekurit politikë. Përpjekjet që i bënin ata për afirmimin e gjuhës shqipe ishin shumë të vështira, sepse vetë shqiptarët nuk i përkrahnin, e ku të pritej që të kishin përkrahje nga serbët? Kur bisedoja me kolegët që kryenin punë të përkthyesve, si dhe shokëve të punës ua thosha një mendim nga italishtja:
“Tradduttore-Traditore!”
-Po, çfarë do të thuash me këtë?-më pyesnin kolegët -Me përkthime do t’ia arrijmë qëllimit deri te zbatimi në jetë i gjuhës shqipe-mbronin mendimet e tyre ata.
-Jo, shokë, po qe se vazhdon përkthimi i tillë, siç edhe po vazhdon, nga serbishtja në shqipe, asgjë nuk do të arrijmë.-Me përkthyes dhe përkthime nuk mund të rimëkëmbet asgjë.
Në Radio-Prishtinë që në vitin 1963, i kam gjetur këta përkthyes: Gjeto Leka, gazetar dhe përkthyes që kishte emër në Kosovë, ishte ardhur nga RS e Malit të Zi, Rexhep Qosja, përkthyes në redaksinë e lajmeve, i ardhur nga Vuthaj, RS e Malit të Zi, Nazmi Rrahmani, në redaksinë e lajmeve, nga Podujeva, Qamil Brovina, në redaksinë e lajmeve, nga Gjakova, dikur pjesëmarrës i LNÇ, e pastaj ishte etiketuar se kishte qenë informbyroist, Hasan Salaj, Hasan Shala, e shumë të tjerë. Po, këtë udhë të përkthimeve e kishin ndjekur edhe shumë redaksi të tjera, si ajo e Radio-Televizionit të Prishtinës, Redaksia e gazetës “Rilindja”, kurse Redaksia e botimeve dhe Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i zotonte në punë të tilla kryesisht profesorët e degëve përkatëse, dhe nën mbikqyrjen e redaktorëve dhe të lektorëve, përktheheshin dhe botoheshin veprat letrare dhe sosh shkencore! Ishte një përparësi, se përkthimet kërkoheshin gjithkund dhe pagesa e honorareve bëhej e mirë dhe me kohë! Përkthimi në Kosovë, si çdo veprimtari kishte marrë hov dhe çmohej shumë pikërisht nga vetë përkthyesit, dhe meqë ata nuk mund të afrimoheshin në asnjë lëmi tjetër, me përkrahjen e organeve të pushtetit aktual serb, arritën të formojnë edhe Shoqatën e Përkthyesve Letrarë. Këtë shoqatë e afirmonte edhe Vehap Shita, që çmohej se ishte një ndër përkthyesit më të rryer, po njëherit edhe gazetar, redaktor, lektor, etj.
“Përkthyes-çkrryes”-pohoja shpesh para shokëve. Prej një numri të madh të përkthyesve që ushtronin punë të tjera pas përkthimeve, një pakicë e vogël e tyre kishin lakuar në vende të rëndësishme të punës. Nga Radio-Prishtina, si përkthyes që ishin avancuar në fillim, pas një pune dy apo tri vjeçare, janë: Rexhep Qosja dhe Nazmi Rrahmani. Kur isha njohur me të dy, kisha hetuar se ata qysh atëherë ia përkthenin temën e doktoraturës nga shqipja në serbishte Latif Mulakut, i cili më vonë u bë personi më i çmuar në Fakultetin Filozofik, pasi e mbrojti doktoraturën në Universitetin e Beogradit. Përkthyes në Kombinatin “Kosova” të Prishtinës, pas meje në atë kohë ishte edhe Emin Kabashi, dhe pas një pune të gjatë në përkthime, vetëm kur Instituti Albanologjik i Prishtinës nisi të demokratizohej, u pranua si bashkëpunëtor (shkencor) i këtij institucioni.
Edhe pse përpiqesha që të lirohem nga përkthimet në Redaksinë e gazetës “Kosova” vragët e hershme s’më lenin t’i çel sytë! Gazeta arriti kulmin e saj, vetëm atëherë kur u krijuan kushtet që të hartohej në gjuhën shqipe, të redaktoheshin artikujt e shkruar në atë gjuhë, të lektoroheshin, dhe pastaj jepeshin që të përktheheshin në serbokroatishte. Po, kështu veprohej edhe me artikujt e shkruar në serbokroatishte, së pari hartoheshin në atë gjuhë, e pastaj përktheheshin në shqipe. Ishte bërë kjo punë kështu, dhe mezi u arrit të pranohej prej serbëve se edhe gjuha shqipe kishte terminologjinë e saj përkatëse.
Milivoje Lluçiqi, kishte ardhur nga Uzhica në Kosovë dhe një kohë të gjatë ishte redaktor gazetës serbe “Jedinstvo”, përgjegjes i rubrikës së kulturës. Ai ishte emëruar kryeredaktor i kësaj gazete, një kohë të gjatë mohonte gjuhen shqipe. Edhe kur ishte përzënë nga redaksia e gazetës “Jedinstvo” të Prishtinës, erdhi të lutej të pranohej në këtë gazetën “Kombinati Kosova”, ku kishte punuar me honorar, e pas interevenimeve të shumta, mori detyrën e redaktorit të pjesës serbe. Edhe pse rrethanat kishin ndryshuar, Lluçiqi përpiqej t’i mohonte artikujt që shkruheshin në gjuhën shqipe, duke sfiduar se gjuha shqipe ishte e varfër dhe i mungonte terminologjia përkatëse. Përherë e drejtonte gishtin e tij kundër kuadrit shqiptarë. Një mëngjes erdhi në zyrë dhe vërehej se ishte tepër i ngarkuar dhe e ngriti gishtin lart. Ai bërtiti duke e ngritur gishtin lart.
- Të gjithë duhet të shkruani vetëm në gjuhën zyrtare serbe! Gjuha serbe është gjuhë e shtetit serb.
Nuk e durova dhe ia theva në rezë:
-Kujt ia bën ti me gisht? A e din se këtu i themi kësaj Kosovë! Ule gishtin! Unë ty ta bëj me gisht derisa jam në Kosovë, e kur të vi në Serbinë tënde, ti ma bën me gisht!
-Milivoje Lluçiqi ishte një nga veprimtarët e palodhur të lëvizjes komëbtare serbe në Kosovë, atdhetar i flakët që të gjitha aftësit e veta i vuri në shërbim të çlirimit e të përparimit të popullit të vet, nga gjiri i të cilit kishte dalë.
Gazeta “Kombinati Kosova” nxirrej e veçantë në të dy gjuhët, e me autorë serbë e shqiptarë. Gazeta kishte misionin e saj jo aq të qartë, por përpiqej që të futej në mendje të njerëzve se nuk pranohej kurrfarë inferioriteti ndaj gjuhës serbokroatishte dhe shqipe. “Këto dy gjuhë janë të barabarta, dhe nuk guxojnë të cenohen nga askush”, mbroja mendimin. “Nuk ka pasur e as që do të ketë gjuhë mbi gjuhë. Nuk mund të bëhet serbokroatishtja kapelë mbi gjuhën shqipe, e as shqipja të bëhet kapelë mbi atë serbokroatishte! Kjo është qartësuar njëherë e përgjithmonë në kolektivin tonë”, dhe këto ide përhapeshin kudo në kolektiv dhe jashtë tij.
Gjuha shqipe në Kombinatin “Kosova” të Prishtinës aktualizohej veçanërisht me hapjen e Qendrës Shkollore “Nikolla Teslla” në Obiliq. Aty, së pari u hapën paralelet në gjuhën shqipe, dhe arritën shumë profesorë e kuadro të tjera teknike, dhe zhvillonin mësimin në gjuhën shqipe. Me përmirësimin e strukturës nacionale në kolektiv mirreshin të gjitha strukturat, pra në dobi të shqiptarëve. Punohej për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe në shkolla si dhe në repartet e Kombinatit “Kosova”. Nisën të emërohen në shumë vende udhëheqëse edhe nëpunës shqiptarë. Bëhej shpërndarja e shtypit e librave në gjuhën shqipe. Ndihej mungesë e madhe e teksteve shkollore, dhe me zotimin e kuadrove shqiptare, duke u marrë me përkthimin e teksteve autorë të të cilave ishin serbët ose kroatët. Pritej se së shpejti librat do të hartoheshin e të botoheshin edhe në gjuhën shqipe! Me punë të tilla punëtorët liroheshin nga tutela serbe. Inxhinierët shqiptarë bënin përpjekje që të futej terminologjia përkatëse në njësitë e punës. Ata me fjalorë të gjuhëve të huja nisën t’i trajtojnë shprehjet që i përgjigjeshin terminologjisë përkatëse në gjuhën shqipe. Kushdo që kishte zotësi të përkthente, paraqitej në Drejtorinë e Shkollës dhe bëhej njëfarë testimi paraprak për të hetuar se a do të mund të vazhdonte përkthimin apo jo. Bëhej punë shumë, por edhe shpërblimi i profesorëve nuk lihej anash.
“Ka gjasë se ka nisur të bëhet çlirimi i personalitetit krijues si dhe lirimi nga inferioriteti ndaj gjuhës serbe! Viktimë kanë rënë shumë veta. Tash po e ndajmë shapin prej sheqerit. Gjuhë ata, gjuhë ne! Laps ata, laps ne dhe do të pajtohemi që secili të kultivojë ato që dëshiron…”por me këtë mendim lëre që nuk pajtoheshin serbët, por as shqiptarët.
“More, Halil, po na nxjerr shumë telashe me atë gjuhë - më tha një ditë shefi i shërbimeve të përgjithshme të Drejtorisë së Kombinatit, Ali Grajçevci, ndryshe i fshatit Hade, që mezi kishte kryer një shkollë të lartë sociale në gjuhë serbe.-Ne, mos kujto se nuk e duam shqipen, ama nuk dimë të shkruajmë në atë gjuhë? Ku të shkruaj unë shqip kur para dhe mbas luftës kam mësuar vetëm serbisht. Paj, këto dy duar mund të m’i shkurtosh në cung, dhe nuk di të shkruaj shqip? Ti, mos u ngut, se vinë ditët kur do të kesh edhe njerëz që dinë të shkruajnë si ti. Ti, kujton se e dua gjuhën në të cilën kam mësuar, e shkruaj. Ti kujton se më duket mirë kur ky Kombinat është ndërtuar në tokën time. A di, se kjo tokë është jona, dhe po të mbillet fara mbrapsht, ka për të mbirë mbarë! Dukej se aq shpejt rritej bima, sikur po e ngreh dikush si njeriun për veshësh. Dukej tokë e zezë, dhe është vërtetë e zezë, por bukën e ka të ëmbël. Sa njeriu han bukë këtu?! A di ti, se po të mos ishte xeherorja e Kosovës, ku kishte punuar im atë, as unë nuk do të isha gjallë. Kjo pasuri që na është ruajtur nga nëntoka, na i çeli sytë. U ngritën shumë fabrika këtu. Drita jonë, a e sheh? Udhët po ndërtohen? Tymtarët po shtohen, a e sheh? Çfarë do të bënim ne me grurë? Derisot, me grurë asgjë! Me një rrogë që marr këtu, vëllaut tim ia blej tërë hambarin, e pse të punojë edhe ai? Po të kishte mend do të hynte në punë këtu. Çfarë është toka sot, bëhesh llom e llomishtër, e kur të shikosh çka fiton, asgjë… Im atë ishte i lodhur një vere, dhe e prisnin punë të mëdha, dhe i shkreti ai, ishte ulur të pushonte nën një hije. Njerëzit e njihnin atë si një ndër punëtorët më të mirë, dhe kur e panë udhëtarët se pushonte, çuditërisht e pyetën:
-A je lodhur, Baca Veli?
-Jo, biro, jo. Unë po punoj, po edhe po pushoj, - u përgjigj ai dhe nisi të flasë.- E kishte pas punuar njëri tokën shumë kohë, dhe iu kishte mbushur mendja se vërtetë më mirë se ai nuk e punonte askush, dhe një ditë e pyeti tokën:
-Oj, tokë, a të ka punuar kush më mirë se unë?
-Hajt, baco, punom, se po ta dish ti sa qorr jovanat më kanë punuar si ti, nuk kanë të njehur… Unë kam thënë në këto vjetët e mia: “Më mirë të më thuani se filani është *** i mirë se sa punëtor i mirë! Kur të vjen koha, punëtori vdes pa bukë e të gjithë të tjerët e hanë bukën e tij…”
-Po, lëre këtë punë të tokës, Bacë!-iu drejtova atij.-Këtu jemi përcaktuar të punojmë me laps. Lapsi i ndanë punët. Po qe se nuk dimë ta përdorim atë për të mirën e njeriut tonë, do të pësojmë me shekuj. Nuk erdha rastësisht, por qëllimthi, erdha në një kolektiv ku duhet të futet në jetë përdorimi i gjuhës shqipe. Ne mund të flasim me gojë çdo gjë, mirë dhe keq, por kur të ulemi në tavolinë duhet të mendojmë se si të shkruajmë dhe çfarë të shkruajmë? Ne kemi një gjuhë të pasur, dhe po qe se nuk e fusim atë në çdo pore të jetës, kush pret se do ta bëj këtë punë. Jeta pa gjuhë, jeta pa shkrime, është jetë e vdekur, jetë pa përmbajtje. Gjuha jonë është e lidhur me këtë tokë. Flet toka për këtë gjuhë, flet gjuha për këtë tokë…
Aq shpejt, fill pas demonstratave, pat arritur në Kosovë Dyl Tahiri. Pritej se çfarë do të fliste ai, dhe vetë isha mes dy zjarreve: si do t’i vlerësojë ngjarjet Dyli ynë? Ashtu i thoshim sa veta. Dyli, siç pandehnin sa veta, së pari e kishin futur në burg në Boegrad, e pastaj kishin biseduar për demonstrata. Atje e kishin qortuar ashpër gjoja se vetë i kishte organizuar demonstratat në Kosovë, po edhe gjetkë. Dylit ia kishin shkruar fjalimin dhe caktuar detyrën:
- Të shkosh në Kosovë dhe t’i shtypësh demonstratat armiqësore!
Kushedi çfarë i bënë tjetër Dylit? Qarkullonin shumë thashetheme për Dyl Tahirin, por edhe për shokë të tij.
Ishte 27 nëntori i vjetit l968. Nga të gjitha anët e Jugosllavisë shkonin në festën e AVNOJ-it në Jajce udhëheqësitë e orkestrinës si dhe delegacione nga bota e jashtme. Kishte edhe shumë gazetarë. Jajca ishte bërë e madhe, se atje e kishin lidhur hilenë të kurorëzuar e të kulmuar me AVNOJ! AVNOJ-i ishte vulë e zezë mbi të gjitha vulat e republikave dhe të krahinave autonome. Kushdo që ishte kundër AVNOJ-it ishte edhe kundër Jugosllavisë, për të mos e thënë kundër Serbisë! Nën aureolën e gjoja se të Jugosllavisë, Serbia i kishte frenat e AVNOJ-it në dorë.
Një ditë para se të fillonte solemniteti që ishte paraljamëruar për AVNOJ-in, Dyl Tahiri duhej të udhëtonte për në Jajcë, mirëpo me shpërthimin e demostratave të studentëve, nga renegati Tito, mori urdhër që të kthehej në Kosovë. Vlerësimin për cilësimin e demostratave e kishte marrë të shkruar në Beograd. Kërkesat e studentëve për pavarësinë e Kosovës as që përfilleshin! Aktivistët shqiptarë nuk ishin të gatshëm të bëjnë asnjë hap pozitiv të një politike të re. Askush s’e përshëndeste vullnetin e kosovarëve, në mos asgjë, të shqyrtojë luftën e shqiptarëve për pavarësi. Protesat në kërkim të pavarësisë nuk pushonin. Dyli dërdëlliste me sa zë që kishte kundër demonstrantëve. Nder të tjera, e tha një mendim që mendoja se e zu veten pisk, apo mos edhe mua më hapi udhë të re. “Këto punë ne do t’i ndreqim për njëzetë e katër orë!” Kur kishte folur Dyli në televizor, kisha qëlluar në shtëpi, dhe kisha reaguar ashpër:
- O Dyl Tahiri, ti s’do të mundësh të ndreqësh gjë më! A sheh se mjaft të ka shtrydhur e ndrydhur Serbia? Të ka mjelur e ç’mjelur? Dëshiron të mjel ende? Paj, s’ka mbetur më asgjë në ty! Të kanë shtrydhur si limonin e tash të hedhin!
Ndërkohë Tito në solemnitetin e AVNOJ-it si padron lavdërohej para të gjithë partnerëve për të arriturat e Jugosllavisë, duke mos e brengosur gjendja e sigurisë në Kosovë. Pasi organizoj konferencën për shtyp me gazetarë, ndër pyetjet e tjera, një gazetar anglez, i mërdhezur në fytyrë, e kishte pyetur:
- Çfarë po ndodh në Kosovë? Na thuaj ç’kërkojnë studentët shqiptarë?
- Asgjë e re s’ka ndodhur në Kosovë. Janë ngritur disa zëra kalamajsh të lagjeve! - dhe më kaq kishte përfunduar përgjigja e Titos për Kosovën.
Nora ma pa për të madhe për këtë që kisha folur, dhe në atë çast, kishte ardhur gruaja e Halil Balajt, Remzia, që jemi në fqinjësi të mirë me ta. Kishte dëgjuar se shtëpia jonë trazohej, e si të mos trazohej, kur ishin katër studentë të mi në valë të demostrantëve. Duke dalë prej shtëpisë sonë, shprehu një porosi:
- Heshtni! - tha ajo. - E shihni se bota po kallet flakë. Po t’u dëgjoj kush se flitni kundër këtij shteti, shkoni atje ku ju kalbet trupi!
Për çudi, s’kisha folur, por Norën e pashë se kërceu si gjarpri në bisht:
- Oj Remzie, ne e dimë para kujt po flasim. Nëse ti hap fjalë kundër nesh, atëherë çfarë të themi për fqinjësinë tonë? Lehtë e ke ti kur i ke fëmijët e vegjël. Unë katër, po të gjithë janë në zjarr.
Dhe, me gjasë u krijua një lloj heshtje. Remzia ishte tërhequr në shtëpi të saj, e ne për çdo ditë përcillnim se ç’po ndodhte në Kosovë dhe gjetkë... Të gjithë i bënim sy e veshë katër. Radiostacionet e ndryshme s’pushonin dot duke informuar se ç’po ndodhte me studentët shqiptarë në Kosovë, por edhe në Maqedoni. Shqipëria sikur i kishte futur veshët nën lesh!... Askush nuk bënte përpjekje që të arrihet zgjedhja politike në Kosovë...

Vjeshta e Prishtinës, 1968

Sikur parandieja apo parashikoja se do të më ndodhte diçka në sistemin e kompjuterit. Kisha shkruar tri ditë, dhe një mbrëmje, i pata thënë Veliut që të nxjerrë tërë atë material në disketë apo në letër, por meqë nuk i premtoi koha, gjithnjë rrija si në ethe: “Mos po më zhduket ajo që kisha shkruar?”. Dhe, askush s’më arsyeton, e as që do të më kuptojë, se shepsh them: krijuesi është sikur ajo vajza që është nën unazë, dhe i ka lëvizjet e caktuara, posi unë, që s’dëshiroj të fërkohem me gjithkënd, sepse droj se më kthen në një botë tjetër. Dhe, ja po rrëfehem se ç’më ndodhi.
Isha duke e përfunduar kapitullin shumë intersant, dhe e kisha titulluar:”Jeronim De Rada në Shqipëri”, që ishte një shkrim deritash i panjohur i Luigj Gurakuqit mbi De Radën. As vetë s’e hetova sesi u ndalë rryma elektrike, dhe mbeta duke e shikuar kompjuterin. Droja mos ishte bërë ndonjë prishje e madhe, por s’më ndodhi ashtu. Pashë se edhe këngët në Radio-Tiranë u ndërprenë. Desh ta prek kompjuetrin, por kisha frikë, mos po e prek ndonjë sustë dhe bëj kërdi me ato shkrime. Dola prej dhomës sime dhe m’u desh të pyesja Besimin, e mendja më thoshte mos do të kishte ndodhur diçka në orën elektrike. Preka një çelës të dritës, dhe pashë se edhe në katin tjetër ishte ndërprerë rryma. O Zot, çfarë do të bëhet me ato shkrime të mia? Do të më shlyhen... Besim, o Besim, eja sa më shpjet!, e thërrisja e ai vraponte shkallëve përpjetë. Rryma elektrike u ndalë për dhjetë minutë. Prisja se do të kam fat, dhe vetëm që s’lëshoj zë: “O fat, fati im!” Besimi do të lutej shepsh për kohën kur shkonte në peshkim:”Zarë, zarë, të paqa zarë!”. Kështu janë mësuar edhe fëmijët e tij, dhe shpesh i dëgjoja duke kërkuar zar për babain, apo për vete. Erdhi Besimi dhe pasi rryma e këputur dha shenjë se erdhi rishtas, mori në dorë gjendjen në kompjuter. Ai preku sa susta andej - këtej, por mëkot. Më dukej se parasyve m’u tret tërë ajo që kisha hartuar. Rreth katërdhjetë faqe proze! Oho, ore Besim baba, s’e di ti çfarë është t’i hysh prapë rikrijimit! A e di se asnjëherë s’mund të gjendem në të njëjtën botë të mendimeve? Kjo krijmtari është xhidavi mbi xhidavi!
Edhe pas dreke kur erdhi Veliu, ishte përpjekur që të bëjë hulumtime në kompjute dhe ta gjejë atë që kisha shkruar. E pashë gabimin tim, thashë, por çdo gjë ishte me vonesë. Isha djersitur, dhe prisja çfarë titujsh shihja. Titujt që i kisha shënuar me shkronja të mëdha, askund s’më ranë në sy. Ishin shënuar dhe trajtur temat rreth:”Vdiq dhe u varros Kristaq Moliku, pishtar i Letërsisë Jugosllave (Serbe), por edhe njohës i Letërsisë Shqipe. Pastaj tiulli tjetër:”Buqetë lulesh në Sheshin e Tiranës”, si dhe “Re të bardha mbi Shqipëri”. Ka edhe tituj të tjerë që s’po më kujtohen…
Edhe gjatë vitit 1979, si dhe viteve të tjera, përkundër asaj se udhëheqësia serbo-shqiptare mendonte se do t’i shuaj demonstratat e studentëve, ato vazhdonin sipas ritmit të përcaktuar nga studentët përparimtarë. Megjithatë, edhe përkundër tërë atij potenciali të aktivistëve nëpër çdo vend të punës, si dhe nëpër fshatra, qysh para ardhjes së Titos në Kosovë, zotoheshin që pritja të jetë sa më madhështore. Mendohej se Tito do të ishte i kënaqur se nuk po ngriten demonstrantët në Kosovë. Mirëpo, aktivistët, pas detyrave që i merrnin nga organet politiko shoqërore si dhe të vet shtetit, bënin çmos që Tito të fitojë besimin e plotë se kosovarët (shqiptarët, serbët, malazezët) e të tjerë, e adhuronin dhe dëshira e tyre ishte që prijësi i tyre të jetojë, dhe ti zgjatej jeta.
Institucionet profesioniste e mediat si në gjuhën shqipe, serbe e turke kudo që gjenin bashkëpunëtorë, kërkonin të shkruajnë enkas për Titon. Shkënctarët për veprat e tij, krijuesit prozë dhe poezi, këngëtarët, këngë për Titon, kurse elita e politikanëve organizohej në pritjen e kryetarit të Jugosllavisë. Sa poetë përpiqeshin që t’i “vjelin” muzat e tyre dhe të krijojnë vargje që mendonin se do të përfshiheshin në ndonjë enciklopedi të kohës!
Zotimi i krijuesve për t’i përkushtuar kryetarit Tito poezi, ishte një kënaqësi e shpresë, se ata në udhën e tyre krijuese, nuk do të kenë pengesa dhe do të jenë shkrimtarë pa censurë! Kështu nisi diferencimi i shkenctarëve, i shkrimtarëve, por me këtë lindi edhe përqarja e re. Për Titon zotoheshin edhe disa bashkëpuntorë të Institutit Albanologjik të Prishtinës, dhe ata e kishin hartuar një regjistër me emra të bashkpuntorëve të jashtëm që t’ju dërgojnë këngë popullore kushtuar Titos, sepse përgatitej një përmbledhje enkas me këngë të tilla.
Isha takuar në Udhë të Blirëve me disa bashkëpuntorë, prej të cilëve njëri më pyeti:
-A ke shënuar ndonjë këngë popullore për shokun Tito?
-Jo, nuk kam shënuar këngë të tilla.
-Po a je folklorist shqiptar?
-Me dashtë jam, me dashtë s’jam! – i thashë.
-Si ashtu? Duhet ta pasurosh letërsinë popullore edhe me këngë të tilla për Josip Broz Titon.
-Sa keq! Do të afirmoheshe si folklorist dhe kështu do të hapje udhë për t’i botuar veprat folklorike.
Të gjitha revistat dhe gazetat, në faqet e kulturës, përherë gjenin krijues të mjerë, kur ua falnin ndonjë shkrim për Titon. Por sa veta, sipas asaj që flitej, edhe kompromitoheshin me shkrimet e tyre.
Edhe Radio Prishtina si dhe Radio Televizioni vepronin në forma të ndryshme dhe gjenin bashkëpuntorë që shkruanin dhe këndonin për Titon.
Të rinjtë që morën pjesë në demonstratat e vitit 1968, disa u burgosën, sa të tjerë u larguan nga Kosova, u përjashtuan edhe nga fakultetet e të tjera. Kjo ishte gjenerata e parë e studentëve që kërkonin Kosovën republikë. Është e dhimbshme që republikanët ikën nga Kosova, duke parë se kërkesat e tyre nuk sendërtoheshin. Talentët dolën jasht. Askush nuk ngritej nga udhëheqësit dhe t’i mbrojë të rinjtë. Mirëpo çdo akcion e ka edhe kundëraksionin e vet.
Kishte filluar lufta e brendshme në familje, grindjet manifestoheshin kudo, në të gjitha poret e jetës, në arsim, në kulturë dhe çdo kund flitej për prosperitetin e politikanëve të cilët ushtronin tutelë mbi demonstrantët. Ishtë koha kur me vështirërsi bëhej lirimi i individit, pastaj edhe lufta për diferencim ishte shumë e rreptë, që ndikonte drejtpërdrejt në personalitetin e të rinjve. Shihej se ishim shumë larg nga të tjerët. Kosova kishte nevojë për një moral të ri. Të rinjtë, siç shihej i mbajmë për fasadë!, vetëm sa nuk thoshin politikanët e mbrapshtë.
Është e dhimbshme që të rinjtë kosovarë me aftësitë e tyre e ngrehin flamurin e shteteve të tjera e jo flamurin shqiptarë, ku kanë lindur dhe janë rritur.
Shqiptarët në demonstratat e vitit 1968 organizuan anët e tjera me kërkesën kryesore për Republikën e Kosovës. Ata organizuan demonstrata edhe në Tetovë dhe Ulqin.
Demonstrata më e madhe, dhe më e organizuar ishte në Prishtinë (më 27 nëntor 1968), ku mori pjesë rinia studentore dhe shkollore.
Nga veprimet e qeverise Jugosllave ndaj shqiptarëve të Kosovës u duk e qartë se ajo përherë kishte shumë kundërshtarë. Ndaj shqiptarëve sërish nuk pushonte dhuna. Gjyqet speciale dënonin studentë e njërëz të tjerë, të pafajshëm, vetëm se kishin pikëpamje antikomuniste. Edhe ushtria jugosllave kryente një varg spastrimesh anekënd Jugosllavisë, veçanërisht ndaj shqiptarëve nuk kursente asgjë. Ato drejtoheshin më shumë kundër elementeve antikomuniste – shqiptare. Regjimi komunist i shkelte të drejtat dhe liritë e njeriut. Gjithnjë vazhdonde mohimi i të drejtave të njeriut. Cilido që shprehte mendime të kundërta, cilësohej armik! Ka shumë e shumë raste kur njerëzve të pafajshëm u ngarkoheshin gabime të paqena.
Por, koha punonte për brezin e ri…