Krenar Zejno, Epika e Dehur

Piramidat romantike (Gazeta-Shqip)

"Epika e dehur". Krenar Zejno sjell në një libër një mori vargjesh të konceptuara në formën e një piramide

Çfarë janë piramidat? Çfarë mund të gjesh në këto forma kaq të vjetra mbi të cilat orvatet sot ende njerëzimi. Për ne, piramidat na sjellin në mëndje një pjesë të trishtë të historisë sonë, ku këto objekte u ngjallën në formën e një marrëzie kolektive e cila ende ka lënë pasoja. Por Krenar Zejno ka një koncept tjetër për to, duke i ndërtuar me fjalë, në formën e një epike. Ai i beson kritikës së Walkot, i cili thotë që nuk ka asgjë që nuk mund të shpërfaqet përmes poezisë. Këtë të fundit, ai ka zgjedhur që në mbrëmjet e tij të gjata të ndërtojë gjithë piramidat që fshiheshin brenda tij. "Epika e dehur", libri i ndërtuar në këtë formë ka vetëm pak ditë që ka dalë nga botimi i shtëpisë botuese "Zenit". Autori i këtij vëllimi poetik disi të pazakontë shtjellon në një intervistë më poshtë, se përse zgjodhi këtë formë për të rrëfyer dashurinë e tij të vjetër për të shkruar.


Epika e dehur. Çfarë është?


Po ta nisnim këtë intervistë brenda një "epike" nën petkun e modestisë, përgjigja do të ishte: një epikë e dehur si gjithë të tjerat. Por kjo do të vijonte absurdin, duke u bërë kësisoj një bisht i vetë poemës, pasi një epikë mund të jetë e dehur si të gjitha dehjet, por s‘mund me qenë një epikë si epikat e tjera, se kështu s‘do të mbërrinte të ishte epike. Të shumtën mund të mbetej një dehje epike, të cilën shpresoj ta kem tejkaluar.

Ndërsa po të donim t‘i bishtnonim pyetjes, madje dhe ligjit për të dehurit mjafton të përgjigjeshim "nuk e di". Siç e dimë, duke iu referuar ikonave të artit si detyrim e për lehtësi komunikimi ka nga ata që sinqerisht nuk dinë, apo nuk duan ta dinë se çfarë është vepra që kanë pjellë; të tjerë që komentojnë pasi e kanë kryer, duke gjetur ato çka nuk i dinin as vetë më parë; dhe tipat si Edgar Poe që e njohin veprën e tyre që në detaje qysh prej projektit, i cili u mbin në bocetë kush e di se si. Në mundin tim prej të vogli, në këtë libërth kam shtënë përmes një ideje gjuhë dhe kaligramash dhe grafikësh (Apolinieri i pati bërë me kohë poezitë si forma hieroglifësh primordiale), ca gjëra solide si kulla, piramida, që janë rezistente ndaj diskutimit, ashtu si sharku, guna, kapota, që shtrohen edhe për shtroje e vishen sërish, se për këtë punë shërbejnë. Por ka edhe të tilla si tunika, fustanella, që zhubrosen nga biseda për to, e aq më tepër qelqurina faqoresh, gota rrëkëllimash, e brishtësi të tjera të thyeshme nga një pakujdesi gjatë larjes, e sidomos shpëlarjes. E jo më pastaj poezi si vulat e njoma, firma, shenja gishti, ende të pathara. Sidoqoftë mbetem sigurisht i pasigurt sërish mbi atë ç‘kam arritur të qullos në këtë epos.



Ju keni zgjedhur të shkruani në një formë, e cila ngjason me piramidat. Në kontekstin poetik dhe shoqëroro-politik që kjo formë mbart për historinë tonë pas ‘90-tave. Çfarë keni dashur të tregoni?


Të tregosh në këtë rast nuk i bie të thuash, pasi më tepër kam dashur të bëj, të sendërtoj përmes fjalëve të zbrazura nga një pështjellim i rregullt ndjenjash, objektet që ato do të dëshironin të konfiguronin vetë, dhe kështu gjuha derdhet në kallëpe që i mbush sipas merakut të Heidegerit për të krijuar sendet që ai thotë se pa fjalën, nuk do të kishin dalë në dritën e ekzistencës. Pastaj këto sende të përditshmërisë baritore e të gjithkohëshme si zile, këmborë, kambana, gunë, frakë, qelaf dhe qeleshe, kanë edhe formën e piramidave. E kjo mund të ishte edhe një koincidencë. Deri tash, intenca dhe synimi paraprak më duken arbitrar. Zaten shkrimi vetë, thonë simbolistët është një fakt arbitrar, por nëse duam të gjejmë histori, këtu ndoshta duhet nisur nga supozimi. Sikur historia të ishte një ndërtim i pafund piramidash, përmes një shumësie keqkuptimesh, të pranonim atë çka Xhojsi thotë se gjuha është promotori i historisë, e kështu mund të gjenim edhe lidhjen me kontekstin tonë që jo vetëm i ndërtojmë piramidat, në fakt "muranat", por rrekemi pastaj t‘i hipim majës së asaj që ka ndërtuar tjetri. Në këtë rast vizatimet mund të ishin edhe bimë. P.sh kërpudha të helmatisura që rrasen mbi njëra-tjetrën, ose kafshë shtëpiake në situata të caktuara. Sidoqoftë nuk është e leverdishme që libri të lexohet vetëm si një piramidë, qoftë edhe 97-të, sado spektakolare e ndjellëse si lexim të jetë kjo skizofreni akute, pas asaj të zvjerdhur e të stërgjatë të kohës para saj. Nuk ka pse të paguhet libri me çmimin e kopertinës dhe të shërbejë vetëm për 1/8 e funksionit.


Çfarë janë këto piramida?


E bukur, por shumë e shkurtër kjo pyetje për t‘i dhënë përgjigje njëherëtit. Një pjesë e lexuesit mund të shohë në të atë çfarë ka më afër në fund të rreshtit të pyetjes "piramidën". E nëse do të na lejohej t‘i shtonim një fjalë tjetër - tjetërsimin. Një përgjigje vetëm me një fjalë do të zgjidhja - fjalën.

Ndërsa për atë lexues që mund ta cenonte empatia që krijon një ngjarje si viti 1997, do t‘ia lypja përgjigjen Pikasos, kur ndër bajonetat e mercenarëve pyetej për Guernikën. Çfarë është kjo që ti ke bërë? Përgjigjja "ajo që keni bërë ju".

Në një formë më të thjeshtë ajo mund të jetë dhe një maskë, një çorape në kokë, një gomar me një barrë bomba, një teshtimë kallashnikovi, një boce me para lidhur me një shkop gome. Një ballkonët e Sudes, e Romeos e Xhulietës, apo një paradë 1 maji. Një pëlhurë që do paratë e saj, apo një bluzë e bardhë gjakosur fatkeqësisht si e një kasapi që i thotë mikrofonit të gazetares "unë jam mjek", që në këtë anë rreket të thotë se "unë jam human". Kësisoj epika përdor si medium principin e një fotoje çasti apo sekuenca filmike që do të përpunohen si në video-art, duke i veshur tinguj, zhaurima, sigurisht e alternuar me pauza dhe heshtje. Si vetë shfaqja e maskave që ta zënë në fyt dhe zvargja e zvjerdhja e një gromësime diku afër. Kështu e thënë me Valerin ajo do të duhej të lexohej me vesh e të dëgjohej me sy, që të mos mbetej vetëm kaq.



Çfarë ju shtyn ta shfaqni poemën nëpërmjet ideogramave, kaligramave dhe vizatimeve?


Është e vërtetë, sipas kritikës së Walkot që nuk ka asgjë që nuk mund të spërfaqet përmes poezisë. Ndoshta është paaftësia ime për ta shfaqur këtë epikë vetëm përmes gjuhës. Edhe pse ajo mbetet një ide thellësisht gjuhe. Ndoshta vizatimet e ndihmojnë gjuhën për të dhënë edhe erërat e barotit, amoniakut,zhurmat, polifonitë, që ajo të konfigurojë një kullë, a një piramidë apo qoftë edhe një pirg që do të mbante erë myshku apo baroti, lëkure, ndjesi djegësire, vranësire, shajaku, bulmeti, prani faraonësh, e unukësh, mumjesh, turistësh, gjakësish, elegjish dhe mikpritjes. Kjo liri e skandalit atribut të cilin e ka vetëm krimi dhe poezia nuk e ka gjetur tek mua aftësinë për të operuar, pa e kufizuar gjuhën përmes vizatimeve. Dhe për ta shpërfaqur kaosin, por edhe për ta reshtur atë, që ai të jetë absurd por jo absurditet.


Zile, orët, mortaja, zanat, etj. Çfarë ju shqetëson në to?



Si pjella të miteve që vetë kemi krijuar për të mbetur peng i tyre, ato janë vendosur për të shqetësuar, dhe për t‘i dhënë një konotacion më horizontal dhe të kudondodhur piramidave të kohërave. Dhe për të mos u kufizuar vetëm në piramidën e afërt që mbartin në lëkurë si dhe për të mbajtur peshën e plurikuptimeve të kësaj epike.


A mos është kjo formë dhe kjo mënyrë të shprehuri një ndikim nga autorët tuaj të parapëlqyer si Beket, Xhojsi, Orwell, etj të cilët ju i keni botuar e komentuar në esetë tuaja. Çfarë keni thithur dhe çfarë keni gjetur në ta, për të shpjeguar ndjesitë shqiptare?


Sigurisht që vargonjtë e absurdit beketian janë të pranishme në vetë kontekstin e jetës sonë. Ashtu si dhe makthi i Xhojsit: Historia është makthi, nga i cili po përpiqem të zgjohem. E kemi prej tyre edhe atë performancë gjuhësore si një revolucion i tërë në letërsinë dhe artin modern. Nuk ka se si të mos jetë i pranishëm edhe Orwelli me gjuhën e diktaturave dhe shtrydhjen e gjuhës veçmë në ndonjë njëmijë fjalë që gjithë ideologjitë e kanë për zakon t‘jua mbivendosin njerëzve që duan të shtypin. Kur thoshte Tomas Eliot për Uliksin e Xhojsit se ky është libri të cilit i përkasim e askush prej nesh nuk mund t‘i shpëtojë dot, ç‘mund të flitet për një të vogël në një pikë ujë si autori i kësaj epike. Do të isha i lumtur nëse fryma e gjenive më ka shtënë në vesh diçka dhe për më tepër kur kjo ia mbërrin të përçojë edhe aromë apo duhmë shqiptare.


Libri më ngjason me një kritikë të pambarimtë? Çfarë kritikoni?


Kritikën e arsyes. E meqë jemi këtu Hana Harendt e ka komentuar dallimin gjuhësor midis kritikës dhe asaj të tillë të letërsisë dhe artit. Dhe ia ka atribuuar përdorimit për herë të parë Kantit në kryeveprën e tij "Kritika e arsyes". Por në këtë rast unë do doja të kritikoja arsyen sipas surrealizmit dhe simbolizmit si kategori në të cilat shprehet se ato nuk duan t‘i heqin arsyen artit, por atë çka arsyeja na e heq ne kur bëjmë art. Pra të qenurit shumë racional dhe analitik ndërkohë që poezia është si çdo krijim tjetër edhe pjesë e një inkoshientit dhe ndoshta pjesa thelbësore e saj. Ndërsa pjesa tjetër e kësaj pyetjeje më ngjan se është e plotë në aparatin e kopertinës së librit dhe në një poezi brenda saj. Faucoult do të thoshte duke parathënë veprën e tij "Historia e marrëzisë" se "Çfarëdo të shkruhet mbi këdo libër nuk mund të thotë më shumë sesa libri vetë". E ndoshta kështu dhe për këtë marrëzi të vogël të historisë.

Ndërsa në kuptimin e drejtpërdrejtë të termit kritikë, duke u ndjerë edhe vetë pjesë e asaj çka duhet kritikuar do të doja së pari që kjo të ishte një autokritikë. Pra, të synonte të shmangte piramidat e letërsisë. Se vetë kjo epikë në donte diç të thoshte, me ç‘dëgjohet nuk e tha dot, ishte e gjitha në lëmë të shkrimeve të shterpësisë tek letër shinë në lëmë mbi sharabajkën e diturisë. Dhe kjo nis nga vetja. Në këtë epikë ishte e pranishme gjatë gjithë ndërtimit piramidal. Pra si të gjenden gurët që puqen e flenë mirë mbi njëri-tjetrin, e krah tyre të tjerat që duhen gdhendur me stërmundimin e skalitjes, por edhe me atë kureshti të sfidës dhe sensin kritik se si do të ngrihen pajisjet, mjetet zanatet e vjetra dhe të reja që deri në agun e ditës tjetër duhet të mbijnë në kokë, pasi ke kryer si zakonisht lutjen tek perënditë që dikur në një çast mu bë sikur më tha:- nuk u lodhe së lypuri se si u kanë fryrë në vesh atyre që ndërtuan piramidat e Egjiptit që i vunë gurët një nga një në një farë feje që të rrinë aty deri në përjetësi dhe të mos hyjë dot as maja e thikës? Merru me ndonjë piramidë tënden dhe diç do të kuptosh nga zanati.


Nëse do të kërkonim të bukurën, romantiken në to ku është ajo?


Kur Edgar Poe teorizon domosdoshmërinë e së bukurës, romantikes, dhe shpirtlartësuesesh si thelbi i poezisë ai sigurisht e gjen atë edhe në vargjet e tij supreme të korbit, vdekjes, fatkeqësive, zhgënjimeve. Ja: Se kjo dramë është tragjedia e quajtur njeri/ dhe krimbi i gjithëpushtetshëm heroi i tij/. Por veç drita e një deti plot neveri/ lart kullave rrotullonjëse vërshon heshtazi teksa në një kullë të qytetit n‘kreni lartësuar/ vdekja ngjan gjigandisht e rrëzuar. Dhe mund të merren gjithë gurët-fjalë të gatshme nga më magjepsi poet dhe t‘i lësh të dehen në një epikë pa ja mbërritur aspak të përçosh romantiken dhe magjepsjen e tij. Mund ta shkruash me gurë në një faqe mali dashurinë, jetën apo vdekjen me fjalën "të dua", por po këto gurë nuk thonë asgjë, nëse me to lexohet "dua të". Ky është marazi që nuk do meritonte as kritikë dhe as vetëkritikë.


Atëherë, kur dhe si një letër e vizatuar me fjalë mund të ketë shanse të bëhet letërsi?


Shanse të tilla një letërsi mund ta ketë kur të paktën ajo e bën atë që e ka shkruar të qeshë, të nënqeshë, të qajë të përqeshë, madje edhe të mos qajë më. Kur ngjet që po kjo po u ndodh edhe ca të tjerëve që e kundrojnë letrën "hapësirat që krijojnë vizatimet" përmes rreshtave.

Kur letra s‘mbushet thjesht ngaqë nxihet, por se diç zbardhet në të dhe shkruesi e zë veten gafil, duke thënë "O zot". Po deshe "dio mio", "mon dieu" apo "my god". Po kush tha se këto që vetvetja ia thotë vetes e bën t‘ia thotë edhe zotit kanë ndonjë fije vlere. Është thjesht një mundësi ama, një shans. Gjëra që nuk do të ishin hiç nëse në gjithë atë çfarë shkruan nuk pataks dot as veten. Nuk e tund tjetrin vendit dhe nuk beson se pakëçka prej saj mund të shkojë rastësisht në vesh të perëndisë.