Skënder P. Luarasi

Pershendetje te gjithve, ju lutem ata qe kan mundesi dhe kan njohuri, se kush ka qene Skender P. Luarasi, cfare ka bere, nga ka qene, d.m.th. thjesht nje material per jeten dhe veprat e tij, te Postoj ketu, se me duhet shume!

Ju flm

Me respekt

Skënder P. Luarasi (19.1.1900-27.4.1982)

Skënder Petro Luarasi u lind në Luaras të Kolonjës më 19 janar 1900.Ka kryer arsimin fillor shqip në Korçë e Negovan (1909-1911) dhe më pas studjoi në Robert Kolegj, Stamboll -Turqi (1912-13), Internacional Kolegj-Springfield Mass etj, në Sh.B.A (1916-1920), kreu Gjimnazin Klasik, Fraishtadt-Austri (1922-1926) dhe u diplomuar në Fakultetin e Filologjisë,Vjenë-Austri më 1930.
Skënder P.Luarasi e ka nisur aktivitetin letrar që në moshën 17-vjeçare.Brezi përparimtar i viteve 30-të e dallon si arsimtar, publicist, gazetar, përkthyes, dramaturg dhe si drejtues e bashkëpunëtor i disa organeve të shtypit përparimtar.Ai ka qenë editor-përgjegjës në revistat: Studenti (Sh.B.A,1920), Djalëria (Austri,1927-28) dhe kryeredaktor i revistës Vullnetari i Lirisë (Spanjë,1937), organ i vullnetarëve shqiptarë në luftën antifashiste të Spanjës.
Mbas çlirimit të vendit, është nismëtar në themelimin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe anëtar i Kryesisë deri në nëntor 1949, kur u përjashtua për disa vjet nga Lidhja për qëndrimin e tij antikonformist ndaj metodave e qëndrimeve jodemokratike që ndiqte Kryesisë e Lidhjes në fushën e letërsisë e të arteve e nënshtruar ndaj diktatit të partisë në pushtet.Deri në vitin 1992 krijimtaria e tij (monografi , publicistikë, drama, studime dhe kritikë letrare e historike) botohej pjesërisht (kryesisht përkthimet) dhe nuk analizohej nga pikëpamja shkencore.
Për veprimtarinë e tij të shquar patriotike- antifashiste-demokratike, edukative e letrare është nderuar me urdhërat e lartë:''Urdhëri i Flamurit(1960) dhe ''Nderi i Kombit''(1996).
U nda nga jeta më 27 prill 1982.

Skënder Luarasi: ''Edhe unë qeshë në Brigadat Internacionale!''

Zemra e njerëzimit, e asaj pjese të tij që e nxjerr bukën e përditshme me djersën e ballit, gjithmonë ka rrahur për një rrojtje të qetë e paqësore, me dhimsuri për fëmijët e vet e për gjithë ata njerëz e popuj, të ndershëm e punëtorë, por që hasin vështirësira në jetë. Që të zhduken vështirësitë e të bëhet jeta e njerëzve dhe e popujve më e bukur dhe më e dashur, njerëzit e mirë, ata që njohin vlerën e nderit, të lirisë e të drejtësisë, punojnë e luftojnë sa bëjnë theror edhe jetën e vet.

Spanjollët patriotë u përpoqën ta kthenin Eldoradon e tyre në pronë të popullit. dhe Spanjën e shpallën Republikë. Porse kjo nuk u pëlqeu diktatorëve fashistë, Hitlerit e Musolinit, që po pregatiteshin të skllavëronin të gjithë botën. Prandaj për ata Republika Spanjolle duhej të shkatërrohej.
Me sulmin barbar kundër Republikës Spanjolle, diktatorët fashistë bënë një provë të fuqisë së tyre për luftën që do t’i shpallnin gjithë njerëzimit. Dhe Frankoja simbas shembullit të Herostratit, i vuri zjarrin mëmëdheut. Në krye të mercenarëve marokenë të këmishëzinjve italianë dhe të hordhive naziste, gjeneralët tradhëtarë iu vërsulën Madridit. Lufta rreth kryeqytetit të republikës spanjolle qe prova në do të fitonte fashizmi apo demokraciaja.
Mercenarët që u sjellin vdekjen popujve, luftuan në rradhët e fashizmit. Porse bijtë më të mirë të botës, ata që donin lirinë e jetën, rendën vullnetarë në ndihmë të Republikës, duke u rradhitur në Brigadat Internacionale…

Le t'ia lemë Historisë çdo të thotë për epopenë e Madridit Pasi ne sot do të përsëritim: ’’Që kulçedra fashiste të mos ngrerë më krye, dhe njerëzimit të mos i shohin më sytë një katastrofë si atë të luftës së dytë botërore, popujt e botës tua mësojnë mirë dritëshkurtëve ngjarjen e hidhur të Spanjës. Dhe kurrë të mos harojnë a të heshtin
Të moçmit mburreshin duke thënë: ’’Et in Arkadia ego!’’ (Unë kaam qenë në Arkadia!) Të sotmit mburren duke thënë: ’’Edhe unë qeshë në Brigadat Internacionale!’’
(Nga libri ‘’Skënder Luarasi :Në brigadat Internacionale’’)
__________________

Petro Luarasi rrëfen sulmin e Hoxhës ndaj të atit, kur u përpoq ta bindëte se atë se kish nisur ai në Spanjë


Konfliktet e Skënder Luarasit me Enverin

Profesori: Udhëheqësi, mjeshtër i madh i “kulaç-kërbaçit”

Luan Kondi
Kastriot Koton

Deri më tash, Petro Luarasi, i biri i personalitetit të shquar, Skënder Luarasi, na ka përshkruar aspekte të rëndësishme mbi personalitetin e luftëtarëve shqiptarë në Luftën Antifashiste të Spanjës dhe aktivitetin e tyre, që me të drejtë janë cilësuar nga mbarë bota progresiste si “Bijtë e Lirisë”.

Më pas, ai ka dëshmuar me fakte peripecitë e jetës dhe fundin e tyre tragjik. Shumë prej vullnetarëve, që dolën gjallë nga Lufta e Dytë Botërore, u përndoqën e u sakatuan nga një luftë e re, akoma dhe më e tmerrshme, nga e ashtuquajtura luftë ideologjike midis shokësh me të njëjtit ideal antifashist. Në vazhdim të intervistës shpjegohet takimi i vetëm i zhvilluar midis Hoxhës e Luarasit, dhe pse ishte kaq e rëndësishme për Hoxhën që të siguronte dëshminë, se e kishte dërguar ai profesorin në Luftën Antifashiste të Spanjës. Në vijim tregohet se si diktatori, i pakënaqur nga qëndrimi i papërkulur i Luarasit, drejtpërdrejt ose nëpërmjet “levave” të tij, filloi përndjekjen, pavarësishte se Luarasi kishte një kontribut të madh si atdhetar dhe ishte shquar si pjesëmarrës në Luftën Antifashiste të Spanjës. Petro Luarasi e konkretizon rrëfimin e tij me peripecitë që ndoqën jetën e të atit. Vetëm pse nuk iu nënshtrua tekës së diktatorit, pësoi mënjanimin, kritikën, përgojimin, përjashtimin nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe deri kërcënimet në vepra. Vazhdojmë me të tjera episode interesante.

Pse Enver Hoxha e luftonte Skënder Luarasin?
Nga sa kam kuptuar, në marrëdhëniet e ndërlikuara midis tyre Enver Hoxha e vlerësonte personalitetin e Skënder Luarasit, pasi ia njihte mirë tabanin, lidhjet dhe veprimtarinë e shumanshme patriotike e revolucionare. Prandaj, që në fillim, më 1945, u përpoq ta kishte në krahun e tij. Enveri ishte një psikolog i jashtëzakonshëm, një politikan i kalibrit të lartë, por edhe mjeshtër i madh i akrobatllëqeve pa princip. E njihte mirë artin e “kulaç-kërbaçit”. Bukuria fizike dhe oratoria natyrale i hipnotizonte ata që nuk e njihnin mirë. Megjithëse Enver Hoxha nuk kishte shkollim të lartë e kulturë të gjerë të rrënjosur, jeta në terren i dha prakticitetin, që duke e ndërthurur me amoralitetin pa princip, e bënte në më të shumtën e rasteve, superior ndaj “profesorëve eruditë”. Veçanërisht, nën drejtimin e Miladin Popoviçit ai përsosi mjeshtërinë e kulisave, që për fat të keq, arriti ta injektonte edhe te bashkëluftëtarët e të njëjtit ideal, duke i shkaktuar një dëm të tmerrshëm lëvizjes komuniste shqiptare. Skënder Luarasi kishte tjetër “stofë”. Ishte patriot revolucionar idealist; nuk kishte tjetër ambicje, veç përpjekjen për mbarëvajtjen e vendit dhe ruajtjen e nderit të familjes dhe dinjitetit personal. Ai nuk ia shiste lëkurën askujt.

Ngjarjet, mesa di, rrodhën kështu: Pas bisedës së tyre “të përzemërt” në qershor 1945, Enveri, në bazë të principit “O me mua, o kundër meje!”, ia gafurri Skënder Luarasit taborrin e jeniçerëve. Enver Hoxha, krahas policisë sekrete, keqpërdorte për qëllimet e tij të njohurit e vjetër, njerëz me cene, informatorët e regjimeve të shkuara dhe tërë lukuninë e frikacakëve e qelepirxhinjve, që bëjnë hije në çdo shtet. Por përdorte edhe një taktikë tjetër: Në të njëjtën kohë që i thurrte citate madhështore “shqiponjës së gjuhës shqipe”, Petro Nini Luarasit, idhtarët e tij ia “tkurrnin shtatin” në histori.

Kush ishte Skënder Luarasi?
Ai ishte djali i vogël i Petro Nini Luarasit, familja e të cilit kishte një emër të madh e lidhje të gjera, jo vetëm në Kolonjë, por në të gjthë Toskërinë dhe në kolonitë shqiptare të Stambollit, Bukureshtit, Sofjes, SHBA-së e Vjenës. Djali tjetër, Dhimitri (Nini), ka një veprimtari të shquar në SHBA, si atdhetar fanolist,ndërsa e bija, Shega Luarasi-Uçi, është dalluar si arsimtare, e ndër të parat femra pjesëmarrëse në veprimtarinë antifashiste.

Fisi Luarasi, mbi bazën e aspiratave kombëtare, kishte lidhje me familjet e shquara Butka, Ypi, Frashëri, Qiriazi-Dako, Xoxe-Negovani, Topulli, Kosturi, Zavalani, por edhe me individë si Fan Noli, Spiro Ballkameni, Themistokli Gërmenji etj.

Që në moshë të vogël, Skënderi u brumos me hallet e popullit dhe historinë e vendit. Pa djegien e Kolonjës nga andartët e vrasje atdhetarësh, shtegtoi si refugjat e jetoi barbarizmat e rebelëve esadistë e turkoshakëve të Haxhi Qamilit. Jeta e degdisi në Stamboll(1911-´12), SHBA (1916-1920), Austri (1922-1930), ku krahas arsimimit u aktivizua në lëvizjen kombëtare, duke qenë ndër aktivistët më të shquar të lëvizjes demokratike fanoliste. Në vitet 1930-1936 punon si arsimtar në Shkollën Teknike, Tiranë, Tregtaren e Vlorës, Gjimnazin e Tiranës e atë të Shkodrës, duke edukuar një brez të rinjsh me pikëpamje përparimtare. Nxënës dhe më pas bashkëluftëtarë të tij kanë qenë: Qemal Stafa, Emin Duraku, Nazmi Rushiti, Xheladin Hana, Elez Braha, Vojo Kushi, Sadik Stavaleci, Ali Demi, Asim Zeneli, Nexhat Agolli, Teufik Çanga, Kristo Isak, Murat Paci, Skënder Çaçi, Hajdar Dushi, Reshit Çollaku, Bardhok Biba, por edhe Mehmet Shehu, Hysni Kapo, Sadik Bekteshi, Xhemal Broja, Arshi Pipa, Petro Marko, Muhedin Dino etj. Në veprimtarinë e tij publicistike e politike, krijoi lidhje me një sërë personalitetesh si Tajar Zavalani, Branko Merxhani, Lasgush Poradeci, Milto Sotir Gura, Ibrahim Shyti, Migjeni dhe Selim Shpuza, Esat Dishnica, Mustafa Gjinishi, Gjergj Kokoshi, Koço Tashko etj.

Duke iu referuar dokumenteve të fundit, rezulton se Skënder Luarasi, që në vitin 1930 është një nga aktivistët e shquar të lëvizjes së majtë në Shqipëri, të cilin regjimi i Zogut e cilësonte “komunist i rrezikshëm” dhe për ta dënuar, në mungesë të provave, i inskenonte provokacione nga më të ndryshmet. Rast tipik është inskenimi në “Gjyqin e komunistëve korçarë”, janar-prill 1931, ku Skënder Luarasi, edhe në sajë të profesionalizmit të avokatit Terenc Toçi, fitoi pafajësinë. Edhe në rastin e Kryengritjes së Fierit, atë e arestuan si i implikuar, por për fat, shpëtoi edhe këtë herë. Skënder Luarasi kishte një ndikim të madh në radhët e rinisë iniciatore në themelimin e celulave të para revolucionare në Shkodër e Tiranë, që më pas u shndërruan në Grupin Komunist të Shkodrës dhe të të Rinjve. Mbi bazën e fakteve që disponohen, Skënder Luarasi nuk ishte “komunist”, të paktën, sipas botëkuptimit të sotëm. Idealin e veprimtarisë së tij ai e përmblidhte kështu: “Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Them kështu, që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekulime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe, populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Them kështu, që të mos përdor fjalën socializëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekulime”. Sipas kësaj, ai ishte për një Shqipëri demokratike. Për të, parësore nuk ishin bindjet ideologjike, por çështja kombëtare. Ai i respektonte mendimet e kundërshtarëve deri në masën kur ato, nuk përbënin tradhti të çështjes kombëtare apo të përçanin popullin. Një vëmendje të madhe ai i kushtonte zhvillimit të arsimit e kulturës, prandaj në pamundësi të botonte artikuj e studime, përkthente ose shkruante e shfaqte drama si “Agimi i Lirisë” e “Vilhelm Teli”, të cilat ndikuan shumë në edukimin e rinisë së viteve ´30.

A mund të na i konkretizoni me shembuj përplasjet Hoxha-Luarasi?
Përplasja e parë e madhe ndodhi në nëntor 1949, kur Skënder Luarasi doli kundër thyerjes së normave demoktatike në Lidhjen e Shkrimtarëve; mbrojti principin e lirisë së fjalës dhe personalitetin e Sejfulla Malëshovës, duke u përballur edhe me disa “miq të vjetër” të Kryesisë, që kishin lidhje të forta me Enver Hoxhën dhe më pas, doli që ata zbatonin kryekëput strategjinë e tij, të përcaktuar që në mbledhjen përkatëse të Byrosë Politike. Si pasojë, Luarasin e përjashtuan nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe nuk i lejohej më botimi. Udhëheqësi i qëndisi edhe një paragraf në Veprën e tij të 6-të ku Luarasi cilësohej “Avokat i Sejfulla Malëshovës, arrivist pa princip etj., etj.”. Me ta marrë vesh këtë, Luarasi i shkroi një letër ku e sqaronte se kush ishte në të vërtetë “patrioti dhe arrivisti paprincip”.

Pas disa vjetësh, e ripranuan në Lidhje dhe me rastin e 60-vjetorit të lindjes, i dhanë “Urdhrin e Flamurit” për veprimtari të shquar. Ja që fati e solli që Enver Hoxhës i lipsej glorifikimi i lëvizjes fshatare të Haxhi Qamilit. Luarasi e dinte “nën lëkurën e tij” historinë e kësaj lëvizjeje anadollake. Që 13-vjeçar, rrebelët e kishin lënë pa rroba e ushqime, i kishin vrarë pabesisht dhjetëra luftëtarë kolonjarë, kishin luftuar kundër shtetit shqiptar, që mbrohej krahas të tjerëve, nga dy idhujt e tij, Isa Boletini e Kolonel Thomsoni. Për më tepër, po të pranoheshin tezat e falsifikimit të kësaj historie, turpërohej Fan Noli dhe e tërë plejada e luftëtarëve progresistë; minohej historia e konsolidimit të shtetit të ri shqiptar. Doli me kurajo, së bashku me historianin e nderuar, Qamil Çela, kundër rrjedhës së Hoxhës e lukunisë së tij. Pasojat ishin: Qamil Çelën e internuan, ndërsa Luarasit ia filluan avazin e mosbotimeve e përfoljes. Dhe, udhëheqësi përsëri ia qëndisi “dacibaon me 50 faqe”, në Veprën e 29-të, por me inicialet S.L....
__________________

Skënder Luarasi: “Me vdekjen e Hysni Kapos, u prish ekuilibri në Byronë Politike”. Mendimi i profesorit ishte se pas kësaj ndryshuan konjukturat në instacat e larta qeveritare dhe partiake

Marrëdhëniet e Skënder Luarasit me Mehmetin

Raportet mes Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut, në lidhje me çështjen e Kosovës

Luan Kondi
Kastriot Kotoni

Petro Luarasi ka treguar momente të rëndësishme mbi personalitetin e luftëtarëve shqiptarë në Luftën Antifashiste të Spanjës (1936-1939), si dhe kontributin e tyre atje. Duke folur dhe nderuar këta luftëtarë, pinjolli i Luarasëve, familje me tradita të shquara patriotike, me të drejtë thotë së këta janë cilësuar nga bota mbarë si “Bijtë e Lirisë”.

Më pas, ai ka dëshmuar për peripecitë dhe fundin tragjik të një pjese të mirë të tyre. Dihet, që shumë prej vullnetarëve, që dolën gjallë nga Lufta e Dytë Botërore, u përndoqën, u sakatuan nga një luftë e re, akoma dhe më e tmerrshme, nga ajo ideologjike. Petro Luarasi shpjegoi takimin e vetëm mes Enver Hoxhës e Skënder Luarasit, dhe pse ishte kaq e rëndësishme për udhëheqësin që të siguronte dëshminë se gjoja ai e kishte dërguar profesorin në Luftën Antifashiste të Spanjës. Ai foli gjithashtu, edhe për faktin se si diktatori, i pakënaqur nga qëndrimi i papërkulur i Luarasit, drejtpërdrejt ose nëpërmjet të tretëve “leva” të tij, filloi përndjekjen, pavarësisht se Skënder Luarasi kishte një kontribut të madh si atdhetar dhe ishte shquar si pjesëmarrës në Luftën Antifashiste të Spanjës. Petro e konkretizoi rrëfimin e tij me peripecitë që ndoqën jetën e të atit, vetëm e vetëm pse nuk iu nënshtrua tekës së diktatorit, ku ndërmjet të tjerave, spikaste mënjanimi, kritika, përgojimi, përjashtimi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe deri te kërcënimet. Në numrin e sotëm, Petro Luarasi rrëfen marrëdhëniet e të atit me Mehmet Shehun, kryeministër i Shqipërisë dhe bashkëluftëtar i tij në Spanjë. Nëpërmjet bisedave me babanë, 40-vjeçari hedh dritë mbi disa gjëra të pathënë deri më tani, ku vendin kryesor e zënë marrëdhëniet Enver-Mehmet-Hysni. Përse Skënder Luarasi mendonte që pas vdekjes së Hysni Kapos, u prish eluilibri në Byronë Politike. Çfarë u kuptua nga fjalimi që Mehmet Shehu mbajti në ceremoninë mortore të Hysniut. Cilat ishin të tjera mosmarrëveshje ndërmjet Enverit dhe Skënder Luarasit për Kosovën dhe përse Skënderit i qante shpirti për atë pjesë shqiptare. Përse Enver Hoxha nuk e priti delegacionin e kosovarëve, cili ishte qëllimi i vizitës së tyre. A ka pasur të tjera raste të “shigjetimeve” të Enver Hoxhës ndaj Skënder Luarasit dhe pse pengohej botimi i veprave të tij “Gjerasim Qeriazi” dhe “Motrat Qiriazi”. Vizita e Skënder Luarasit në shtëpinë e Mehmet Shehut dhe çfarë u diskutua mes tyre. Ç´donte t’i thoshte Skënderi Mehmetit me fjalët: “Ruaje veten!” dhe si reagoi ky i fundit. Si duhet të vlërësohen vullnetarët shqiptarë të Luftës Antifashiste të Spanjës dhe çfarë pret shoqata e familjeve të tyre. Për më tepër, lexoni në vazhdim të tjera episode interesante.

Po të tjera mosmarrëveshje?
Por, krahas këtyre, ka pasur mjaft çështje të tjera të rëndësishme nga lëmi i historisë e letërsisë, ku kanë pasur “shigjetime” në distancë. Për ta konkretizuar, po përmend historinë e botimit të monografisë “Isa Boletini”. Babai e kishte përgatitur për botim me rastin e 50-vjetorit të Pavarësisë që t’ia bashkëngjiste edhe botimit të monografisë së Ismail Qemali, si simbol uniteti i “dy shqiponjave të kombit”. Veprën e parë ia botuan pas shumë “sakatimesh” e sorrollatjesh, ndërsa veprës së dytë iu mundësua drita vetëm pas dhjetë vjetësh. Libri niste me këtë dedikim: “Nanës Kosovë, që e lindi, e rriti dhe e mban në gji birin e saj besnik, me zemër që rrahu gjer në fund për Shqipërinë”. Në faqen e parë, nën fotografinë e Isa Boletinit, shkruheshin vargjet: “Tokën tonë, që e thau osmanllia/Lotët tanë nuk mundën me e njomë/E tash na kena me e vadit/Me gjak të shqyptarit!”

Krahas fotografive të tjera historike, ishte edhe njëra, ku nën staturën e Isa Boletinit shkruhej: “Me nder, ia dhuroj Isa beg Boletinit, Thomson”. Ndërkohë, sipas Hoxhës dhe kalemxhinjve të historisë, kolonel Thomson konsiderohej tradhtar. Është kjo, një fotografi me vlera të mëdha historike, e fiksuar nga aparati fotografik i kolonelit Thomson, gjë që provon lidhjen e tyre. Redaksia, sigurisht me urdhër nga lart, këmbëngulte që kjo foto të hiqej. Luarasi kundërshtonte dhe kërkonte shpjegime. Me gjithë krasitjet e herëpashershme, sipas kërkesave të redaksisë, libri përsëri nuk lejohej të botohej. E përsëri fillonin ecejaket autor-redaksi-ankesa. Botimi i kësaj monografie të parë për heroin e Kosovës, Isa Boletini, kishte rëndësi të madhe për Kosovën, e cila në atë periudhë po jetonte një situatë të ndezur. Në vitin 1970, pasi i kishte bërë të tëra përpjekjet, Luarasi i dërgon një letër Mehmet Shehut ku i shkruan se kishte vite që po punonte për monografinë e Isa Boletinit, të cilën i kishte premtuar t’ia dhuronte për ditëlindje. Por, ja që nuk mund t´ia mbante fjalën, pasi redaksia nuk ia mundësonte botimin. Mehmet Shehu thirri kompetentin dhe i kërkoi shkaqet e mosbotimit. Kompetenti i shpjegoi porosinë nga “lart”. Dhe “çudia” ndodhi. Mehmeti urdhëroi: “Të botohet! Të tilla libra i duhen Shqipërisë!”

I gjithë tirazhi i Isa Boletinit u përpi në pak kohë nga lexuesit. Skënder Luarasi dërgoi shumë libra në Kosovë, ku bëri bujë të madhe dhe më pas u botua.

Në librin “Shpalime historike”, historiani i shquar kosovar, Zekerie Cana, kujton se kur e takoi një herë Skënder Luarasin, biseduan edhe mbi temën historike, dezertori dhe dëshmori, për të cilën profesor Luarasi theksoi se mund të shtjellohet një libër i tërë. “Fjalë pas fjale, dolëm te Isa Boletini. E përgëzova për librin që kishte nxjerrë, që shpalosej me përkushtimin ndaj Nanës Kosovë. Sakaq u mrrol: Si historian që je, duhet ta dish se Isa u vra dy herë. Së pari nga dora e malazezëve dhe së dyti, nga dora e vetë shqiptarëve. Kjo e dyta, është një “magna crimen”. E kishte fjalën për shkurtimin, cungimin dhe censurimin e dorëshkrimit të tij”.

Me këtë rast, dua të shpjegoj një çështje mbi të cilën spekullohet shumë. Babait i qante shpirti për Kosovën. Shpesh, në atë kohë, çohej nga gjumi dhe këndonte me zërin e tij, që më kumbon ende dhe sot: “Çoju Shqipni, mos u baj horre/Hajd n’Kosov, o me taborë/Bini ju, shqiptarë, ore/Tan Evropa të na njohë!” Dhe nuk donte t’ia dinte nga veshët e “lepujve”. Mos të harrojmë që ishte koha kur të tjerët i plasnin në burg për të tilla gjëra. Nga sa më ka treguar babai, dhe bazuar në shënimet që ka lënë, bindem që edhe Mehmet Shehu ishte “kokëkrisur” në këtë drejtim. Ai e kishte lidhur besën për çështjen kosovare dhe ishte gati për ta mbajtur atë, qoftë edhe duke u sakrifikuar. Nuk e di se si kanë rrjedhur ngjarjet “atje lart”, por një nga çështjet, ku janë ballafaquar Mehmeti me Enverin, me siguri është ajo e besës ndaj Kosovës. Për këtë kam dëgjuar me veshët e mi bisedën e Skënder Luarasit me një përfaqësues të rëndësishëm kosovar, që tha se ishte pritur vetëm nga Mehmet Shehu kur në fakt, diskutimi ishte për çështje politike, gjë që normalisht i takonte aparatit të Komitetit Qendror dhe në bazë të rëndësisë së çështjes, vetë Enver Hoxhës. Shpresoj se me hapjen e arkivave do të zbardhet më së miri çështja e qëndrimit privat dhe zyrtar të Hoxhës e Shehut në lidhje me Kosovën. Një tjetër rast i “shigjetimeve” të Enver Hoxhës, është ai kur Luarasit i pengohej botimi i veprave të “Gjerasim Qeriazit” dhe “Motrat Qiriazi”. Që kur erdhi në Shqipëri, babai bëri ç´është e mundur për ta rehabilituar këtë familje të shquar atdhetare. Pjestarët e gjithë në bllok, cilësoheshin “borgjezë” e “agjentë anglezë”. Atyre ua kishin marrë gjithçka dhe i kishin futur të jetonin në një plevicë. Dy djemtë e Sevasti Qiriaz-Dakos, i kishin futur në burg. Njëri prej tyre vdiq dhe tjetri, Skënderi, pas burgut dhe vdekjes së Sevastisë, u internua, duke i marrë edhe shtëpinë e prindërve. Me përpjekje të mëdha, ku ndihmoi drejtpërdrejt Hysni Kapo, ata u rehabilituan dhe shtëpia iu kthye të zotit. Me këtë rast, edhe librat u botuan.

Ç’dinte Skënder Luarasi për Mehmet Shehun?
Skënderi e Mehmeti njiheshin dhe kuptoheshin mirë me njëri-tjetrin. Veçanërisht, Lufta Antifashiste e Spanjës dhe kampi i përqëndrimit, ishte kudhra ku u farkëtua një miqësi e thellë, që nuk mund ta thyente as koniuktura politike dhe interesi. Nga sa kam kuptuar, ata mund të mos kishin domosdoshmërisht të njëjtat pikëpamje për çështje të caktuara, por prapë e toleronin njëri-tjetrin, në sajë të idealizmit të tyre. Për shembull, Skënder Luarasi i kishte ndërhyrë Mehmetit që të ndihmonte lirimin e Mirash Ivanait, të cilin e nderonin që të dy. Disa kohë pas vdekjes së tij në burg, në një bisedë Mehmeti i kishte thënë se Pushteti Popullor vepronte drejt. Babai i ishte përgjigjur: “Por janë bërë edhe gabime të rënda”. “Ç’do të thuash me këtë?”, ia kishte kthyer rreptë Mehmeti. Skënderi i kujtoi vdekjen tragjike të Mirash Ivanait në burg, gjë të cilën, sipas tij, nuk e meritonte. Ndër të tjera, Skënder Luarasi shkruan: “Mehmeti ktheu kokën rrëmbyeshëm dhe heshti”. Nga sa kam dëgjuar e mësuar nga bisedat me babanë, në shkrimet e tij dhe nga bisedat me luftëtarë të tjerë të Spanjës, si Petro Marko e Zef Prela, shprehem se Mehmet Shehu ishte i bindur në idealin e tij revolucionar, por ishte me karakter të rrëmbyer dhe në ekuipazhin e një anijeje që komandohej nga Enver Hoxha. Ndaj, edhe ai, si shokët, bëri gabime të rënda. Po të kishte qenë një “Enver idealist” timonier, Mehmeti mund të kishte bërë mrekullira si kryeministër. Mes thashethemeve të shumta qarkullon ideja se Mehmeti e adhuronte Enverin dhe se krisja dhe ngjarjet deri në vdekjen dramatike të tij, rrodhën papritur.

Unë di këtë gjë: Babai nuk e mbante portretin e askujt, në të gjallë, në shtëpi; as të Enver Hoxhës. Vazhdimisht “lepujt” ia vinin në dukje këtë “herezi”, por ai u është përgjigjur: “Unë kam parimin që sa janë gjallë, nuk ua var portretin, sepse “rrofshim shumë e vdekshim me vaft, sa pa bërë ndonjë mëkat!” Kur vdiq Hysni Kapo, ai vari në dhomën e pritjes një portet të madh, me një shirit të zi në cep. Dukej shumë i pikëlluar. Kur u njoftua vdekja e Kapos, qëlloi që po vija nga shkolla. Rrugës shihja njerëz që dukeshin të qeshur, ndaj e pyeta babanë se pse ai duhej të pikëllohej kaq shumë. “Mor bir, kjo është një humbje e madhe për Shqipërinë! U prishën ekuilibrat”, m’u përgjigj ai. Në atë kohë, nuk e kuptova thelbin e kësaj përgjigjeje. Më pas, isha prezent në sheshin “Skënderbej” ku u zhvillua ceremonia e varrimit. Kur dëgjova në fjalimin mortor zërin e Mehmet Shehut, u trondita. Më kujtohet se pas kësaj ngjarjeje, babai, së bashku me vëllanë e Heroit të Popullit Qemal Stafa, Alaudinin, shkuan për t’i uruar ditëlindjen Mehmet Shehut. Nuk u futën për urim së bashku me grupin e vullnetarëve të Luftës së Spanjës, por me grupin pasardhës. Babai më ka thënë se dhoma e pritjes së Mehmetit ishte e mobiluar thjesht. Në mes ishin vendosur dy kolltukë të rrethuar me karrike. Në bisedë me grupin, Mehmet Shehu iu drejtua një “personaliteti” të kulturës shqiptare, i cili sapo kishte dalë në pension. E pyeti se ç’punë kishte nëpër duar. Ai iu përgjigj se, meqë kishte dalë në pension, nuk po merrej me asgjë. Mehmeti iu drejtua se përse nuk merrte shembull nga profesori Skënder Luarasi, i cili, megjithëse në pension, vazhdimisht krijonte.

Ky “personalitet” vazhdimishte shquhej për krasitjet dhe pengesat që nxirrte për botimin e veprave të babait. Më kujtohet, me daljen e monografisë së Isa Boletinit, ai nxitoi të botonte një artikull ku shkruante: “Kur Isa Boletini vajti në Vlorë, e takoi Ismail Qemalin, u ul në gjunjë përpara flamurit, e puthi dhe i tha: Tani e kuptoj përse kam luftuar”. Shprehja e fundit, e shtuar nga “personaliteti”, e ulte shumë Isa Boletinin. Le të kthehemi te takimi me Mehmetin. Kur grupi u ngrit për t’u larguar, Mehmeti e kapi babanë nga krahu dhe i tha që të qëndronte edhe ca. Fiqreti doli dhe ata mbetën vetëm. Në bisedë e sipër, babai i tha: “Mehmet, ruaje veten!”. Mehmeti u zbeh. Ktheu kokën. Ndërsa sytë i shkrepëtinin mes reflektimit të dritës nga syzet, tha: “Derisa kam arritur këtu, do të di ta ruaj”. Koha tregoi të kundërtën.

Ky është nderim për luftëtarët e Spanjës?
Jetojmë kohën e hapjes së kufijve, ballafaqimin e pikëpamjeve dhe ekspansionin “pa cak” ekonomik, politik e kulturor. Në këto kushte, një problem të madh për popujt e vegjël e të varfër përbën identiteti e mbijetesa. Në këtë ballafaqim demokratik, një nga mjetet më të fuqishme është studimi e mbrojtja me përkushtim i vlerave kombëtare dhe ekspozimi i tyre në sistemit e vlerave universale botërore.

Një nga veprat më të mëdha të popullit shqiptar, liridashës e human, është pjesëmarrja e gjerë në Luftën Antifashiste, jo vetëm për çlirimin e territoreve shtetërore, por edhe më gjerë.

Çdo harresë apo përçmim i këtij fakti, është i pamoralshëm e i dënueshëm. Atdhetarizmi është etaloni i vlerës parësore të individit ndaj shoqërisë dhe të një kombi ndaj botës demokratike. Duke analizuar tezën spekulative të kolaboracionistëve, të cilët shfajësohen “u bashkuam me fashizmin që të luftonim komunizmin”, theksojmë faktin se lufta botërore zhvillohej midis koalicionit antifashist dhe atij fashist ku forcat komuniste ishin vetëm pjesëz e aleancës së vendeve demokratike, duke u shpallur bashkërisht fitimtarë të luftës.

Kombi shqiptar e ka treguar ndër shekuj fytyrën e shpirtin e tij progresiv,human e të qytetëruar. Janë të shumta rastet kur përfaqësues të tij kanë investuar në historinë e kombeve të tjera (në Turqi, Egjipt, Greqi etj) me burra shteti dhe ndihmë vullnetarësh. Për periudhën antifashiste vlerësoj se Lufta Antifashiste e Spanjës është prova më domethënëse.

Por si pasojë e rrethanave, kjo vlerë kombëtare u zbeh nga ambicja personale e një personi, që nuk i interesonte asgjë, përveç pushtetit të tij. Për dikë që nuk gëzon njohuritë e mjaftueshme mbi këto çështje, do të dukej e pabesueshme që në një vend me ideologji të majtë, të mos vlerësohen si duhet luftëtarët antifashistë të Luftës së Spanjës. Por ky është një fakt i padiskutueshëm. Nga viti 1945 e deri më sot, herë është penguar e herë është neglizhuar në mbledhjen e të dhënave mbi këtë çështje. Si mund të shpjegohet ndryshe, që ndërsa po punohet me këmbëngulje për përcaktimin e saktë të të rënëve nga turli lloj ushtrishë të huaja, po u vendosen pllaka përkujtimore, u ngrihen monumente e varreza madhështore, madje u bëhen edhe homazhe artistike me shpenzime maramendëse, edhe “armiqve të dashur”. Për “bijtë e lirisë” të kombit shqiptar, luftëtarët e parë antifashistë, nuk kryhet asgjë. Është tragjike që në Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut nuk ka, qoftë edhe një pllakë përkujtimore për heronjtë e njohur e të panjohur të Spanjës. Por më tragjike, e që na korit në sytë e botës, është mungesa e një simboli përkujtimor për heronjtë antifashistë shqiptarë, që nuk dihet se ku ju tretën eshtrat anembanë Spanjës. Lëre pastaj, që dikush nga shteti shqiptar të interesohet zyrtarisht për hulumtimin e tyre.

Në vitin 1996, familjet e vullnetarëve të Luftës Antifashiste të Spanjës dhe disa simpatizantë të pakët, krijuan një shoqatë modeste për të mbajtur gjallë emrin dhe veprën e Bijve të Lirisë të kombit shqiptar. Në kuadër të 60- vjetorit të fillimit të Luftës Antifashiste, një delegacion i shoqatës, me shpenzimet e veta, u takua me shoqatat simotra nga e tërë bota. Kështu na u dha mundësia të vendosim një kurorë me lule, një grimcë mirënjohjeje në nderim të heronjve tanë. Jetojmë me bidjen se së shpejti, në atë vend të shenjtë, mes simbolesh madhështore nga kombet e tjera, do të bashkohet edhe i 53-ti, ai i kombit shqiptar. Shoqata e Vullnetarëve në Luftën Antifashiste të Spanjës po mbledh dëshmi dhe dokumante për përcaktimin e pjesëmarrësve në këtë ngjarje të rëndësishme...
__________________

Rrëfimi i Petro Luarasit, djalit të personalitetit të shquar Skënder Luarasi


“Ja si shpëtoi nga diktatura im atë”

Censurimi i veprave e detyroi profesorin që t’i futej përkthimit

Luan Kondi
Kastriot Kotoni
Ai nuk harroi të përmendë se shumë prej vullnetarëve, që dolën gjallë nga Lufta e Dytë Botërore, u përndoqën, u sakatuan nga një luftë e re, ajo ideologjike. Duke zbardhur marrëdhëniet e babait të tij me personalitete të larta të sistemit të kaluar, Petro Luarasi shpjegoi takimin e vetëm mes Enver Hoxhës e Skënder Luarasit, si dhe lidhjet me Mehmet Shehun, kryeministër i Shqipërisë e bashkëluftëtar i tij në Spanjë. Mbi të gjitha, 40-vjeçari hedh dritë mbi disa gjëra të pathëna deri më tani, ku vendin kryesor e zënë marrëdhëniet Enver – Mehmet - Hysni. Në numrin e sotëm ai tregon se pse nuk u eliminua Skënder Luarasi nga diktatura, si dhe për letërkëmbimin e tij me familjen e Asim Vokshit. Për më tepër lexoni intervistën.

Pse diktatura nuk e eliminoi Skënder Luarasin?
Për këtë ka disa versione. Disa mendojnë se ai arriti të mbijetojë, sepse ishte djali i Petro Nini Luarasit. Të tjerë thonë se shpëtoi gjallë në sajë të veprimtarisë së tij në Shqipëri e Spanjë, dhe se kishte mbrojtje nga brenda e jashtë vendit. Apo se e mbronte Mehmet Shehu dhe Hysni Kapo e nuk merrej me politikë.

Skënder Luarasi lindi në Luaras të Kolonjës më 19.01.1900. në familjen e Petro Nini Luarasit, i cili megjithëse ishte ortodoks i vuri të birit emrin Skënder në nderim të Heroit Kombëtar, Skënderbeut dhe kumbarit, Naim Frashërit, që e kishte rilindur heroin në poemën “Istori e Skënderbeut”. Naimi e bekoi foshnjën: “Skënderi u bëftë njëqind vjet dhe i ngjaftë t’et”. Dhe vërtet jeta 82-vjeçare e Skënder Luarasit eshte ajo e një atdhetari të kulluar të cilit iu plotësua dëshira kur thoshte: “Rrofsha shumë e vdeksha me vakt, sa pa bërë ndonjë mëkat”.

Cila ishte veprimtaria e Skënder Luarasit nga vitit 1945 deri në vitin 1982?
Periudha 1945 - 1982 është etapa e dytë e veprimtarisë së demokratit të madh Skënder Luarasi, kur atij iu desh të përleshej me diktaturën totalitariste dhe qëndrimet antikombëtare në histori e politikë. Shembujt janë të shumtë që kur u zgjodh deputet në legjislaturën e parë dhe u kritikua për oportunizëm në luftën e klasave. Kur një ish-nxënës i tij komunist, me pozitë të madhe, e këshilloi me dashamirësi të kishte kujdes, meqë kishte mbledhur të gjitha shtresat kolonjare në kuvend, për hir të unitetit kombëtar e ndërtimit bashkërisht të Republikës së Popullit, profesori iu përgjigj: Po ku do ta fusësh atë nënë kolonjare që burri iu vra me Ballin dhe i biri me partizanët, te populli apo tek armiku i popullit. Shembujt janë të shumtë:

Në Konferencën e Tretë të Lidhjes së Shkrimtarëve, ku doli në mbrojtje të lirisë së fjalës, respektimit të institucioneve kolegjiale dhe demokratike dhe u debua nga Lidhja si “avokat i S. Malëshovës”, kur kundërshtoi tezat “haxhiqamiliste” të diktatorit, u etiketua shkrimtar borgjez, arrivist, etj. Ai doli në ruajtje e konsolidim të gjuhës së njësuar shqipe, nxori nga pluhuri i harresës dhjetëra figura të shquara të kombit, të njollosura si “borgjeze”, ngjarje historike madhore të trajtuara me objektivitet shkencor në luftë me “çapaçulët e kalemxhinjtë e porositur”. Ka shkruar dhjetëra libra, monografi, drama e përkthime brilante, ku dallohet vepra madhore “Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar” (e pa botuar). Këto veprimtari e radhisin Skënder Luarasin, sipas studiuesit kosovar Ali Aliu, si një ndër personalitetet më të fuqishme të historisë e kulturës së këtij fundshekulli, që Kosovën e kishte shqetësim të parë”. Jup Kastrati e krahason me Nolin e Konicën, ndërsa Aleks Buda thekson se “Skënder Luarasi ishte i fundmi i rilindasve, njeriu i Fjalës së Lirë, që gojën ia mbylli vetëm vdekja”. Nafiz Bezhani, kryetar i Komisionit të Verifikimit të Figurave, në librin e tij “Mëkatarët” thekson se Skënder Luarasi ishte një personalitet i madh kundër diktaturës, që shfaqte hapur e pa u trembur pikëpamjet e tij demokratike.

Shumë shkrimtarë e kanë trajtuar Skënder Luarasin si personazh kryesor në libra, si te: “Burgu” i Haki Stërmillit, Astrit Larinasi në “Në valët e jetës” të Vedat Kokonës, Profesor Tomorri në “Hasta la Vista” e Petro Markos, mësuesi i letërsisë së Qemal Stafës në filmin “Qortimet e vjeshtës”, në dokumentarin “Njeriu i fjalës së lirë” etj.

Ai është vleresuar me dekoratat; “Mësues i Merituar”, “Punonjës i shquar i shkencës”, “Urdhri e Flamurit” dhe “Nderi i Kombit”

Thuhet se babai juaj ishte mik i Lasgush Poradecit. A mund të na thoni diçka më shumë rreth kësaj?
Unë po ju tregoj një artikull të botuar te “Shqipëria e Re” më 6 janar 1929, ku shkruhet: “Poeti Lasgush Poradeci u nis për në Shqipëri. Gjëndja e tij shëndetësore vazhdon të jetë e keqe.

Grac. 1 janar: Poeti Lasgush Poradeci, pas dy vjet vojtjeje, tue qenë se s’mundi të shohë as një përmirësim në shëndetin e tij, u nis dje për në atdhe, pas rekomandimeve të mjekësit universitar Profesor Heinrich di Gaspero. Lasgushi do vejë në shtëpinë e tij prindërore në Poradec, për t’i rënë pas shëndetit të tronditur. Shpresohet se ndryshimi i klimës, dieta dhe shërbimi që do të gjejë poeti pranë familjes së vet do t’ia ristabilizojnë krejt shëndetin.

Gjithë studentët shqiptarë në Grac u mblodhën ta përcjellin Lasgushin. Poeti shoqërohet në këtë udhëtim prej kolegut të tij të Vjenës, Skënder Luarasi, i cili mori leje nga inspektoria e studentëve t’a përcjellë Lasgushin gjer në Poradec.

Skënder Luarasi një nga më eminentët studentë shqiptarë, është i bir i Petro Nini Luarasit, i ati ylli të ndritur q’u doq me aq zjarr në qjellin e veteranërisë shqiptare: gjesti fisnik i studentit Skënder Luarasi na mbush me mallëngjim”.

Po ashtu, në një tjetër artikull shkruhet: “Skënder P. Luarasi, studenti enthusiast i Vjenës, q’ish nisur për të shoqëruar Lasgushin në Poradec, masi poeti u kthye prapë në Grac, vazhdoi vetë udhëtimin dhe arriti në Korçë. Atje autoritetet e zunë dh’e dërguan nënë vërejtje, me aeroplan në Tiranë.

Nuk kuptohej kjo sjellje e autoriteteve të Korçës: “Në Shqipëri simpathia e përgjithshme për vjershëtorin Lasgush Poradeci sa vjen po shtohet. Nga të gjitha anët ndihmat rrjedhin pa kursim. Shenja të mira se zumë të çmojmë artin”.

Është folur shpesh për një censurë të veprave të Skënder Luarasit. A u ndalua ndonjë vepër e tij?
Skënder Luarasit shpesh nuk ia botonin shkrimet e librat. Veçanërisht të ashpër u treguan me dramën “Stuhi në prill”, që S. Luarasi kishte shumë dëshirë të botohej. Kjo dramë ishte në vargje me rimë dhe portetizonte personazhe historike gjatë periudhës pak përpara e pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia. Atje përshkruheshin edhe disa detaje nga lëvizja revolucionare e komuniste duke përmendur kalimthi luftën e Spanjës. Me gjithë insistimin e S. Luarasit mbi rëndësinë e kësaj vepre, të shkruar në prag të 60-vjetorit të Pavarësisë, recensat e ekspertëve të redaksisë së botimeve ishin njëra më e egër se tjetra. P.sh., në njërën recensë, midis të tjerave theksohet: Çështja e vullnetarëve të Luftës së Spanjës, që përshkojnë dramën dhe “Zëri i Madridit”, e kanë errësuar të vërtetën historike që çdo aksion patriotik e revolucionar mbështetjen kryesore e ka pasur tek lëvizja revolucionare e vendit, e cila në ato momente ishte mjaft e gjallë… Ndërsa për të njëjtën vepër dashamirësi, Mark Dodani, privatisht shkruan: Për Spanjën (luftën e asaj kohe) për sa është trajtuar në vepër nuk shoh asnjë shqetësim.

Nuk e di se në ç’rrethana teatri A. Z. Çajupi i Korçës, pranoi ta shfaqë më 1972-shin (më duket se në prill). Regjia ishte e Dhimitër Orgockës, dekori nga Niko Progri, ndërsa në rolet kryesore luanin: Pandi Raidhi, Dhimitër Orgocka, Dhorkë Orgocka, Minella Borova, Jani Riza etj. Për dy ditë Korça ziente. Mbaj mend se ditën e dytë para shfaqjes u bë edhe një mbledhje me podium të gjerë. Babai fluturonte nga gëzimi. Lajmi për suksesin e madh të shfaqjes u dha edhe në Radio Tirana. Ditën e tretë shfaqja u ndalua me urdhër nga lart. S’më shlyhet nga mendja pikëllimi i aktorëve dhe i regjisorit të nderuar.


Letër vëllait të Asim Vokshit

Albacete, 2 dhjetor 1937

I dashur Myftar!

Nga shqiptarët që kanë ardhur vullnetarë në Spanjë, marrim për shembull dy karaktere të kundërta: njëri syresh, i trembur nga rreziqet e luftës, u kthye prapa, u shpall dezertor, dhe sot rron, as që duam ta dimë se ku, i përbuzur nga të gjithë ata që e kanë njohur. Tjetri, përherë edhe më i fortë, sa më e rreptë që të ishte lufta, qëndroi i patundur në krye të batalionit të vet, luftoi si hero i vërtetë, dhe, i pari ndër të parët, ra dëshmor.
I dashur Myftar, prej këtyre të dyve, duke zgjedhur midis të gjallit dezertor dhe të vdekurit dëshmor, cilin do të dëshiroje të kishe pasur për vëlla?
Të çmojmë për mbi të gjitha të tjerat se je vëllai i Asimit. I paharruari, si shqiptar që ishte, qe bashkëluftëtari ynë, por në zjarrin e përpjekjeve u bëmë ca më tepër, u bëmë miq e shokë. Dhe tani ai që ishte më i riu, ka qenë më i miri ndër të gjithë. Mbase humbi jetën që në fillim të luftës më i riu, më i miri, më i dashuri ndër ne të gjithë, që ta kuptojnë të tjerë të rinj shqiptarë, që ç’therori e madhe u dashka që të shpëtojë nga mënxyrat e jetës faqezezë, që po durojnë kafshërisht. Në kët kuptim, Asimi nuk ka vdekur. Në kujtimin e shokëve italianë garibaldinas, që dëshmojnë për vdekjen heroike të tij, në kujtimin e shokëve shqiptarë, që e dinë se djaloshi kosovar ka ditur jo vetëm të vdesë, por edhe të rrojë heroikisht, fytyra e tij fisnike do të mbetet e paharruar. Janë të dyja, bukuria e jetës dhe bukuria e vdekjes së tij, që na bëjnë t’i jemi më pranë kësaj figure, që ta mbajmë të skalitur në mendje në të gjithë madhështinë e saj. Kjo vetëdije na mbushi me mburrje që heroi, vëllai yt Asimi, ishte edhe bashkatdhetari ynë, miku dhe shoku ynë, vëllai ynë.
Të shkruaj ty, nxënësit tim të njëhershëm, se ty të kam njohur, përndryshe këtë letër ngushëllimi ua kam detyrë të gjithë anëtarëve të familjes së Asimit, e, në radhë të parë, me të vërtetë, asaj që i dhuroi jetën heroit tonë të ri. Ajo vetë është e dashur dhe trime, por, natyrisht, zemra e nënës, sado e madhe, preket gjithnjë e më tepër prej humbjes së dajlit të saj. E ke detyrë t’i japësh ngushëllimin e duhur. Në kët mes, të shoqërojmë me simpatinë më të thellë, ne shokët e tu e t’Asimit.

Krijimtaria e Skënder Luarasit



A.Shqipërime
1) Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang von Goethe)
1.Faust (Faust)
2.Gëci i Berlihingenit (Go''tz von Berlichingen)
2)Uiliam Shekspir (William Shakespeare),
1.Rikardi II (Richard II)
2.Rikardi III (Richard III),
3.Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice)
4.Komedia e gabimeve (Comedy of Errors)
5.Mbreti Lir (King Lear)
6.Si ta doni (As You Like It) (i pa botuar)
3)Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller)
1.Cubat (The Robbers)
2.Fiesko (Fiesco)
3.Intrigë e dashuri (Intrigue and Love),
4.Vilhelm Tel (William Tell)
5.Don Karlos (Don Carlos). (i pa botuar)
6.Vajza e Orleanit (Die jungfrau von Orleans),( ipa botuar).
4)Ualt Uitman (Walt Whitman)
1.Fije bari (Leaves of Grass),
5)Xhorxh Bajron (George Byron)
1.Çajld Harold (Childe Harold's Pilgrimage)
6)Aleksandër Pushkin (Aleksander Sergejeviç Pushkin)
1.Boris Godunov
7)Alfred Tenison (Lord Alfred Tennyson).
1.Enoh Arden (Enoch Arden)
8)Gotold Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)
1.Emilia Galoti (Emilia Galotti)
9)Aleksandër Ostrovski
1.Shtrëngata
10)Lope de Vega (Lope Felix de Vega Carpio)
1.Fuente Ovehuna
11)Oskar Uaild (Oscar Wilde)
1.Përralla të zgjedhura
12)Çarls Dikens (Charles Dickens)
1.Oliver Tuist
13)Kalidasa
1.Sakuntala
14)Xhon Milton (John Milton)
1.Samson Agonites,
15)Tomas Uinkop
1.Skënderbeu
16) Rodriguez
1.Këtu fjeti një perëndi ( ipa botuar)
17)Henri Uodsuërth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellou)
1.Kënga e Hajavathës
18)Gribojedov
1. Mjerë kush ka mend ( i pa botuar)-etj


Krijime letrare
1.Isa Boletini, monografi,
2.Ismail Qemali,monografi.
3.Motrat Qiriazi,monografi
4.Kolonel Thomson
5.Petro N.Luarasi,jeta dhe vepra
6.Migjeni,jeta dhe vepra
7.Gjerasim Qiriazi,jeta dhe vepra
8.Sevasti Qiriazi,vepra
9.Në Brigadat internacionale
10.Agimi i Lirisë-dramë(e shfaqur me 1932)
11.Stuhi në prill-dramë(e shfaqur me 1971)
12.Fjala shqipe-publicistikë
13.Fjala e lirë shqipe (publicistikë e studime)
14.Kujtime historike
15.Kujtime autobiografike(Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar),etj
__________________

Shqipërime të Skënder Luarasit:

Skënder Luarasi njihet nga lexuesi i gjerë kryesisht si përkthyes. Po publikojmë disa nga shqipërimet e tij, të marra nga libri ''Visare poetike'' që do të botohet së afërmi.

Edmund Spenser
Sonet për Skënderbeun (*)

Pse mburret kot e Lashta kaqë fort
Me monumentet e moçëm burrash trima,
Heronj që përmes veprave pa mort
Mahnitën botën, dhe në prrallë e rima
Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron
Statujat e tyre, kolose të larta
E beret triumfore q’i përshkon
E bukura me madhështit’ e narta.

Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,
Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:
I madh në zë, pushtet e në vetitë,
Triumfe të vërtetë meriton.
Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe -
Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!

------------
Edmund Spenser (1552-1599) shquhet ndër më të mëdhenjtë poetë epikë të Rilindjes Angleze. Ai cilësohet ''poeti më i madh anglez i eres Elisabetiane''.(The world book encyclopedy,1993)
(*) Ky sonet u permend më 1596 nga Zachary Jones kur botoi anglisht përkthimin e historianit frëng J.Lavardin ’’Historia e Gjergj Kastriotit, të mbiemëruar Skënderbe’’. Botimin anglisht të këtij libri, Jones e përcolli me një sonet për Skënderbenë prej Edmund Spenser i cili edhe në kryeveprën e tij ’’Faerie Queene’’(''Mbretëresha e zanave''), në këngën e tretë, kreu XII, vargu i 10-të, e vesh mbretëreshën Elisabeta me fustan ‘’që mëngët i varen në mënyrë arbëreshe'' (''Sleeves dependant albanese iyse'').
Këtë sonet të vyer mbi Heroin Kombëtar S.Luarasi e ka përmendur në studimin e tij ''Skënderbeu ne letërsine angleze'' dhe e publikoi më 16 janar 1977 (Gazeta ''Drita'', f.12)


Një nga vlerësimet e albanologut të shquar M. Lambertz
për shqipërimin e Faustit nga S. Luarasi






Johan V. Gëte
Nga Fausti(*)


Kushtim

Sërish m’afrohi, hije luhatore,
Që në rini iu shfaqët syrit tim.
A të përpiqem tash t’ju ndal përdore?
Prap më qan zemra për atë vegim?
Po grahni! Mirë! Me fore urdhrore
Rreth meje çohi tymit n’agullim;
Dhe ma trondit si në kërthi krahrorin
Fryma magjike që ju ndriçon korin.

Sillni fytyra motesh të gëzuar,
Hije të dhëmshura me çmallin synë;
Si një përrallë e vjetër gjysmë e shuar,
Vjen dashuri e parë me miqësinë.
Përtrihet dhimbja, ngjallet gjëmë e shkuar
E jetës nëpër shteg plot labirinte
Dhe grish të mirët që, për aq orë hareje
Të rrejtur fatit, vanë para meje.

Shpirtrat, q’u kam kënduar më së pari,
Këngët e ra s’po m’i dëgjojnë dot;
Sa miq që pata tash i mbulon varri,
Jehonë e tyre ushton e mekur sot;
Turmës së huaj i ligjëroj së qari,
Edhe lëvdat’ e saj më duket kot;
Dhe sish që kënga m’i gëzoi më parë,
Ndë rrojnë, harbojnë botës së përndarë.

Një mall që e pata zvjerdhur më zë prapë
Për shpirtrat që po heshtin n’amëshim,
Piptimë e këngës sime, si nga nj’arpë
Eljane, e shkretëz endet pa caktim.
Më rrjedhin lot’ e drithma më ka kapë,
E rrepta zemër rreh me mallëngjim:
Atë q’e kam e shoh si në përrallë,
Dhe ç’ishte e zhdukur po më del e gjallë.

----------------
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) poet, novelist , dramaturg e dijetar, figurë qëndrore e letërsisë klasike e romantike gjermane.Ai rradhitet ndër shkrimtarët më të rëndësishëm e më ndikues në letërsinë moderne evropiane. (The world book encyclopedy,1993)

(*) Fausti, kryevepra botërore e Gëtes u shkrua gjatë periudhës (1808-1832) duke u përfunduar
pak muaj para se ai të ndahej nga jeta. Fausti konsiderohet si një nga veprat dramatike më të vështira për tu kuptuar e përkthyer.
Shqipërimi i Faustit nga S.Luarasi për ''konjuktura politike'' u botua i copëzuar (Pjesa e parë më 1957, vepra e plotë ''me redaktime'' më 1987)
Botimi i plotë i shqipërimit të Faustit sipas dorëshkrimit të Skënder Luarasit u realizua më 1999 nga Shtëpia Botuese Argeta LMG, përbën një ngjarje të shënuar për kulturën shqiptare dhe kurorëzon vlerat e shqipëruesit.



Kënga e pleshtit

Dikur një mbret jetonte
Që kish një goxha plesht;
Të birin sa e donte,
Dhe pleshtin aq e desht.
Prestarit i dha urdhër
T’i bënte në jelek,
Ta vishte pleshtin bukur
Me setr’e benevrek.

Dhe pleshti bukur veshur,
Me kadife e kaftan,
Me jetullat i ngjeshur,
Në gjoks var një nishan.
Na u bë kryeministër,
Vëllezër e motra ftoi;
Gjithë erdhën varg e vistër,
N’ofiq të lart’i çoi.

Mbretresha dhe princeshat,
Zotrinjt politikanë
Pickoheshin nga pleshtat -
T’i vrasin, frikë kanë!
Kruheshin, po s’i kapnin,
S’u bënin dot asgjë.
Por ne me vrap e vrasim,
Kur na pickon ndonjë.



Fridrih Shiler
Nga Vilhelm Teli(*)

Antinghauseni

A paska pasur aq guxim fshatari,
Me mjet të vet, pa ndihmë të bujarve?
Kur paska kaq besim në vetvete,
Nuk ka nevojë, jo, për forcën tonë;
Shkujdesur mund të zbresim ne në varr,
Duke menduar që fuqi të ra
Do rritin madhërin e njerëzisë.
(Vë duart mbi krye të djalit, i cili qëndron më gjunjë para tij.)
Prej kësaj koke, ku vendosën mollën,
Liri e re më e mirë do blerojë;
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,
Një jetë e re po lulëzon gërmadhash.

………………………………………

Antinghauseni

Djal' njihe mir' kët' popull prej barinjsh!
E njoh unë q'e udhëheq n'luftë;
Unë e kam parë qysh luftoi në Favenc.
Po le të vijnë e të na vënë zgjedhë;
Ne s'do ta mbajmë kurrë atë zgjedhë.
- Im nip, mëso të dish prej ç'fisi je!
Mos flak margaritarët e vërtetë
Për hir të një shkëlqimi të gënjeshtërt.
Ji prijës i një populli të lirë,
Që të bën veten fli nga dashuria
Dhe qëndron tok me ty në luft' e vdekje;
Kjo qoftë bujaria që të mburr.
Forco cilsit' e trashëguara t'gjakut;
Atdheut besnik shiko t'i rrish më pranë
E ta pushtosh me gjithë zemrën tënde;
Këtu ësht' e forta rrënjë e forcës sate;
Atje, në vend të huaj, qëndron vetëm,
Si i dobëti kallam q'e thyen shqota…

----------
Johann Christoph Friedrich von Schiller (1759-1805) cilësohet si dramaturgu më i shquar gjerman dhe i dyti pas Gëtes si figurë udhëheqëse e letërsisë gjermane.(The world book encyclopedy,1993)
(*)Vilhelm Teli u botua më 1804 dhe dramatizon luftën e popullit zvicerian për liri.
Shqipërimi u botua më 1934 e u prit me entuziazëm. Drama u shfaq nga rinia progresiste edhe gjatë luftës nacionalçlirimtare.
Fragmentet ''E vjetra shembet,kohët po ndryshojnë…'', ''Atdheut, besnik shiko ti rrish më pranë…'',etj. mësuesi i shqipes S.Luarasi i dha si temë hartimi në gjimnazin e Shkodrës më 1935, ku shumë nxënësit Qemal Stafa, Vasil Llazari, Arshi Pipa, Xhemal Broja, etj. shkruan hartime të shquara.
Skënder Luarasi është cilësuar si themelues i shilerizmit dhe njohësi më i thellë i tij në Shqipëri. Ai ka shqipëruar nga dramaturgu i shquar veprat : Vilhelm Teli (1934), Intrigë e dashuri (1955), Hajdutët (1958), Fiesko(1958), Don Karlos (e pa botuar), Vajza e Orleansit (e pa botuar).


Xhorxh Gordon Bajron
Nga ''Shtegtimi i Çajld Haroldit''(*)

Lamtumirë, Atdheu im

O lamtumirë! Atdheu im
Po zhduket dalngadalë:
Gjëmon stuhia me tërbim,
Çaçri gërhet mbi valë;
Pas diellit që po flakëron,
Po nisemi të lirë;
Dhe ty, si atij që perëndon,
Atdhe, Natën e Mirë!


Kur nesër rishtaz ai diell
Do lindë me shkëlqim,
Do përshëndesim det e qiell
Po jo atdhenë tim,
Në vatrën time nuk ka zjarr,
Nëpër avllit' e forta
Të kullës sime rritet bar,
Im qen po leh te porta.

"Ti pazh i vogël, pa m'u qas!
Pse qan e po vajton?
Mos të tremb deti me tallaz,
A shqota të tmerron?
Pa fshiji lotët; anija jonë
E shpejtë është dhe e fortë:
Nuk ka skifter që fluturon
Më shpejt e më gazplotë".


"Le të kanosen erë e det,
Nuk trembem nga asnjë shqotë;
Po, zoti Çajld, mos u çudit
Që po më rrjedhin lotë;
Prej babës e prej nënës ik,
U ndava prej shtëpisë;
Tani s'më mbetet asnjë mik,
Veç teje e perëndisë.

T'im at' e pashë që duron,
Kur më bekoi me mall;
Po nënën kush m'a ngushullon
Gjer sa të kthehem gjallë!"-
"Pusho, pusho ti djal' i mirë!
Të kanë hije lott;
Po të isha vetë zemërdlirë,
Nuk do t'i mbaja dot.

"M'u qas, m'u qas, ti trim besnik;
Përse më qenke zverdhur?
Mos trembesh nga një frëng armik,
Apo nga det' i ndezur?" -
"Sër Çajld, nuk jam aq frikacak.
As zverdhur jam prej frike;
Po kur kujtova gruan larg
M'u zbeh faqja besnike.

Rron ime shoqe me tim bijë
Në kullë te këneta:
Nd'e pyeçin ç'u bë babai,
Ç't'u thotë nënë-shkreta?" -
"Pusho, trimi im, të mora vesh,
Ta njoha brengën tënde;
Por unë zemërlehti qesh
Që shkoj nga këta vënde".

Kush u beson psherëtimave
Të femrës që mbush sytë?
Ia than lotët qepallave
Ndonjë dashnor i dytë.
S'qaj për gëzimet që humbas,
Rrezikun që më vjen;
Po vetëm qaj se nuk lë pas
Asnjë që lotn' e vlen.

Në botë mbeta fill i mjerë,
Në detin pa kufi;
Përse të qaj pra për të tjerë-
Për mua s'qau njeri.
Do t'angullijë ndoshta sot
Im qen gjer sa të gjejë
Ushqim nga ndonjë tjetër zot;
N' u kthefsha do më shqejë.

Pra, mermë, o lundër, dhe vrapo
Në detin plot buçim;
Dhe shpjermë në çdo vend që do,
Veç jo në vendin tim!
Të falem det i kaltr' i zi!
Dhe kur të shkel i lirë
Në dhé, të falem, shkretëti!
Atdhe, Natën e Mirë!


---------
George Gordon Byron(1788-1824) cilësohet si poeti romantik anglez më i larmishëm. (The world book encyclopedy,1993).
Ai nderohet ndër shqiptarët si një nga miqtë më të sinqertë.
(*) Shtegtimi i Çajld Haroldit u botua i plotë në katër vëllime gjatë periudhës 1812-18. Atje përshkruhen mbresat e udhërtimeve të Bajronit në Greqi, Shqipëri, Spanjë, Itali e Zvicër. Në të skaliten edhe vlerat e shqipëtarëve: traditat, trimëria, fisnikëria e mikpritja.
Shqipërimi u botua më 1956. Skënder Luarasi është cilësuar si themelues i bajronizmit në Shqipëri.


Mihail Lermontov
Vdekja e Poetit(*)

U vra poeti! - Rob i nderit -
E mposhtën shpifja e thashethemet,
Me plumb në gjoks, me et’ për shpagë,
E uli kokën e lavdishme…
Shpirti i poetit nuk duroi
Njollën e njerëzve cipëplasur.
U çua kundër botës keqe
I vetëm, si më parë…E u vra!

…………………………….
…………………………….

Dhe vdiq me et’ të kotë për shpagim,
Me ankth të fshehtë shpresash të dështuara.
Pushuan tingujt e magjepsur,
S’do t’i dëgjojmë kurrë më.
Strehë e poetit mbeti shkretë,
Te buzët e tij po çlodhet heshtja.
Po ju, trashëgimtarë faqenxirë,
Pjellë etërsh famëkëqinj për poshtërsitë e tyre,
Me duf skllavi kini shkelur drudhet
E fiseve të varfëruar nga lodrat e fatit -
Ju krrusi rrotull fronit me epshe të pangopur,
Xhelatë të Liris, Gjenis e të Lavdisë!
Po, fshihuni nën hijen e kanunit,
Përpara jush e drejta s’mund të flasë!
Por ka një gjyq hyjnor, o band’ e zvetënuar!
Gjyqtari i rreptë po ju pret:
Ai nuk blihet me flori.
Dhe jua paranjeh si veprat dhe mendimet
Ahere kot do ta përdorni ju gënjeshtrën;
Ajo nuk ju ndihmon dot më,
Ju nuk e lani dot me gjakun tuaj pisë
Gjakun e shenjtë të poetit!

------------
Mikhail Jureviç Lermontov (1814-1841) shkrimtar i shquar rus i shek. të 19-të.
(*)Kjo vjershë (vetëm fillimi e fundi shpëtoi nga censura) e cila qarkulloi e kopjuar dorë më dorë në të gjithë Petersburgun përnjëherësh pas vdekjes së Pushkinit , shprehu më së miri zemërimin e përgjithshëm të popullit kundër xhelatëve të gjeniut kombëtar rus. Me t'u zbuluar autori i saj, Mihal Lermontovi, u hodh në gjyq.Vetëm për hir të ndërhyrjes së miqve të fortë u dënua veç me internim në Kaukaz.
Shqipërimi (mbi bazën e tekstit të censuruar) u botua më 1949 në përmbledhjen ''Lirikat''-A.S.Pushkin


Uollt Uitman
Nga ''Fije Bari'' (*)

Veten këndoj

Veten këndoj - çdo Njeri të veçantë, të thjeshtë;
Po them dhe fjalën Demokratike, fjalën En - masse,
Këndoj Fiziologjinë nga koka gjer te thëmbrat;
Jo vetëm fytyra dhe jo vetëm truri qenkan të denjë për muzën
them se gjithë Trupi është më i denjë;
Këndoj Femrën në barazi me Mashkullin.
Jetën pa fund, me dëshira, damarë e fuqi,
Gazmoren - e cila, nën ligjet hyjnore, u gatua për veprat
më të lira,
Këndoj Njeriun e Kohës së Re!


Shteteve

U flas Shteteve, a njerit nga ata, a çdo qyteti në Shtetet:
“Kundërshtoni shumë, binduni pak”;
Se bindja e verbër të shpie në skllavëri të plotë;
Prej skllavërisë së plotë asnjë popull i botës
Nuk e fitoi dot përsëri lirinë.
--------------
Walt Whitman(1819-1892) cilësohet poeti lirik i demokracisë amerikane, një nga poetët më të lexuar të letërsisë amerikan .
(*)Fije Bari është kryevepra e Uitmanit. Kjo përmbledhje poetike (së pari 12 poema) u botua më 1885 dhe përbën një nga arritjet më të mëdha të letërsisë botërore.
Shqipërimi u botua më 1956 me rastin e festimit ndërkombëtar të 100-vjetorit të publikimit të ''Fije Bari''.




Shandor Petëf

Ti nuk do t’ishe(*)

Ti nuk do t’ishe i aftë as për akçi,
Atdheu im i dashur ,Hungari.
Në nj’anë mishin do ta kishe djegur,
Në tjetrën do ta lije të papjekur.

Kurse këtu të lumturit banojnë
Që mënd u çahet barku nga teprija,
Në tjetër vend të varfërit lëngojnë
Dhe s’kanë veç të vdesin nga urija.


Moj tokë

Moj tokë ,ç’paske ngrën’ashtu?
Ç’po ndjen aq et të madh në bark?
Përse po pin, moj, kaq shumë lot-
Dhe kaqë shumë gjak

-------------------------------------
Shandor Petöf (1823-1849), poet i shquar hungarez, hero i luftës revolucionare patriotike.
Shqipërimet u botua më 1949 në 100-vjetorin e vdekjes së poetit (Revista Literatura Jonë, shtator 1949, f.43)

Dramaturgjia e Skënder Luarasit

Nga drama ''Stuhi në prill''(*)

Prolog
Hyn autori
Për demaskim të skuthëve Gam! Hum! Ham!
Me fecit indignatio poetam:
Që t'a kthej shqip Horacin, si shqiptar,
Më bëri zemërimi vjershëtar.
"Na binish mish!" i tha Nastradini qyrkut,
I mbështetur në sofisterira t'ujkut;
Se ja që budallai na vë re gunën,
I duhen tru që të na çmojë punën;
Se s'është rroba që na bën të mirë,
Po mendja e lartë, zemra jonë e dlirë.
Në skenë njeh të mirë dhe të liq -
Kë zgjidhni ju për miq, kë për armiq?
Se po ju pyes, mos më keqkuptoni;
Keni liri të zgjidhni kë të doni.
Veç hapni sytë! Ujqërit u ngjasin qenve,
Kur turren vurlif! t'uritur kundër dhenve.
Ju këshilloj se, mbasi jam bir bujku,
E di kush është qeni dhe kush ujku.
Si dot e vishen e të sillen mirë,
Për qen' e keq, e pr' ujkun s'kam mëshirë;
Zagari bëhet ujk kur qentë e mbrojnë;
Si ujku më ujk, kur larot e lëvdojnë.
Ç'janë ujq e tradhëtarë duhen vrarë,
Se ndryshe e bëjnë atdhenë për të qarë.
Po re ndër ujq e qen, shpejt dil nga rrjeshta -
Ujku të çan, qeni të mbush me pleshta.
Kini kujdes, të mos pendohi vonë,
Ujqërit ndërrojnë qimen, jo zakonë.
Ju këtë dramë kur ta keni parë,
Do keni për të qeshur; ndoshta qarë.
Që të zbaviti sish jo të gajasi -
E shkroi një pensionist nga Luarasi;
E shkroi kur mbushi vjet dhjetë herë shtatë;
Për këtë ditë po jua jep dhuratë;
Dhe fort ju lutet që kur ta dëgjoni
Me masën e së drejtës ta gjykoni!
-----------------
Drama në vargje ''Stuhi në prill'' u shkrua më 1970 e bën fjalë për ngjarje e personazhe realë para e pas pushtimit të Shqipërisë nga fashizmi. U lejua të shfaqej (pjesërisht e censuruar) më 1972, në teatrin ''Andon Zako Çajupi''- Korç[, me regji nga Dhimitër Orgocka, në role kryesore luajtën Pandi Raidhi, Minella Borova, Dhorkë Orgocka,Dhimitër Grabocka,etj. Pas tre ditë shfaqjesh të suksesshme, drama u ndalua ''me urdhër nga lart''. Kur e pyetën S.Luarasin se cili qe shkaku që ia ndaluan shfaqjen, u p[rgjegj: Dikush pa fytyrën e tij në pasqyrë dhe u tmerrua !!
__________________

Publicistika e Skënder Luarasit

Skënder Luarasi ka nisur të botojë që në moshën 17 vjeçare në shtypin amerikan. Publicistika e tij në vite trajton temat më të rëndësishme për kombin shqiptar: çlirimin kombëtar e shpirtëror, unitetin kombëtar, dinjitetin e gruas shqiptare, përpjekjet për arsimimin kombëtar laik e gjuhën e unifikuar shqipe, evidentimin e personaliteteve kombëtare dhe miqve të Shqipërisë,etj.

Bajroni në Shqipëri (*)

Populli i Shqipërisë së Jugut e mbajti për një kohë të gjatë në kujtesën e tij vizitën e poetit anglez në sarajet e Tepelenës 150 vjet më parë dhe pleqtë tanë, shpesh herë mbrëmjeve, kur mblidheshin për bisedë te sofati i portës, i përmendnin fjalët që i tha Ali Pasha djaloshit fisnik anglez: ''E kuptoj që jeni vërtet nga derë e madhe, prej veshëve tuaj të vegjël, prej duarve të vogla të bardha dhe prej flokëve kaçurrela''.

Xhorxh Gordon Bajroni lindi në Londër më 22 janar 1788 dhe vdiq më prill 1824 në Mesolongji,Greqi.
Që kur ishte dhjetë vjeç, me vdekjen e xhaxhait të tet,Bajroni trashëgoi titullin ''Lord'' dhe pallatin e çifligun Newstead Abbey. Në moshën madhore zuri vendin që i takonte në Shtëpinë e lordëve. Më 1809, në korrik, njëzetenjëvjeçari u nis për udhëtimin e tij të parë nga skela e Falmouthit. Mori pas një shpurë shërbëtorësh, i shoqëruar prej shokut të tij të shkollës Cam Hobhouse. Së pari zbriti në Lisbonë. Portugalia qe aleate e Anglisë në Luftën Peninsulare. Napoleoni e kiste zaptuar Evropën, po Anglia zotëronte detin. Udhëtimet ishin të rrezikshme, prandaj Bajroni vizitoi vetëm ata vise që s'anonin nga armiku. Prej Lisbonës udhëtoi me kalë 640 kilometra dhe arriu në Kadiz. Nga ky port spanjoll një luftanije angleze e solli nëpër Mesdhe prej Gjibraltarit në Maltë dhe së andejmi në Prevezë, në Shqipëri.
Nga Preveza, Bajroni dhe Cam Hobbouse erdhën në Janinë.Vizitorët e shquar nuk e gjetën Ali Pashën në kryeqytet, prandaj më 11 të tetorit e vazhduan udhëtimin 160 kilometra të tjera në veri.Më 17 u nisën në Libohovë dhe arritën në Qestorat e në Erind. Prej Erindit u nisën më 19 të tetorit në orën 3,30 pas dreke dhe në orën 5 arrinë në Tepelenë. Pas tri ditëve si mysafirë të Ali Pashës, u kthyen po asaj udhe. Nga Janina u nisën për në Prevezë dhe së andejmi kaluan për në Greqi nën mbrojtjen e 35 shqiptarëve.
Kur po largohej nga Shqipëria, Bajroni i dërgon sëmës të parën letër:


Zonjës Katerina Gordon Bajron
Prevezë,12 nëntor 1809
Nëna ime e dashur, ka ca kohë që ndodhem në Turqi : ky qytet është në bregdet por kam udhëtuar thellë në principatën e Shqipërisë për të vizituar Pashanë. Lashë Maltën në luftanijen ‘’Spider’’ më 21 Shtator dhe brenda tetë ditësh arrita në Prevezë. Së këtejmi kam udhëtuar nja 150 mila gjer në Tepelenë, në pallatin veror të Naltësisë së tij, ku qëndrova tri ditë. Emri i Pashait është Ali dhe e mbajnë për burrë me zotësi të rralla: është sundimtar i gjithë Ilirisë së moçme, i Epirit dhe i një pjese të Maqedonisë. I biri, Veli Pasha, për të cilin më kanë dhënë letra, qeveris Morenë dhe ka influencë të madhe në Egjipt. Me një fjalë është një nga burrat më të fuqishëm në Perandorinë Otomane.Kur arrita në Janinë, në kryeqytetin e tij, pas një udhëtimi tri prej ditësh nëpër male të një vendi me bukurira nga më piktoresket, mora vesh se Ali Pasha gjendej me ushtrinë e tij në Iliri, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën në kalanë e Beratit. I kishin thënë se një anglez nga derë e madhe ndodhej në principatën e tij, dhe i kishte dhënë urdhër komandantit në Janinë të më bënte konak e të më pajiste me të gjitha të mirat gratis; dhe ndonëse më kanë lejuar t’u jap peshqeshe robërve, nuk më kanë lejuar të paguaj asgjë send për harxhet e tjera.
Hipur në kuaj të vezirit, dola për shëtitje dhe pashë pallatet e tij e të nipërve; janë pallate madhështore, por të stolisura së tepërmi në ar e në mëndafshe. Pastaj kalova nëpër male përmes Zicës, një fshat me manastir ortodoks, (ku fjeta në të kthyer),në më të bukurin vend që kam parë (përveç Cintrës në Portugali).Të nëntën ditë arrita në Tepelenë. Na u zgjat shumë udhëtimi prej shirave e rrëpirave që prisnin udhën. Kurrë s’do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe të gjatë me kuaj të vendosur në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka.
Të nesërmen më shpunë tek Ali Pasha. Isha veshur me uniformë të plotë shtabi, me shpatë madhështore etj.Veziri më priti në një odë të madhe të shtruar me mermer; një shatërvan vrijonte ujët në mes të saj, oda e shtruar rreth e rrotull me otomane të kuqërremtë. Më priti në këmbë, shenjë e një nderimi të madh nga një mysliman dhe më vuri të rrij në shesh në krah të djathtë të tij.Kam një terxhuman grek që të merrem vesh, por mjeku i Aliut, Femlario që di latinisht më shërben për këtë rast.E para pyetje që më bëri është se përse jam larguar prej atdheut në një moshë kaq të re? (Turqit s’kanë ide për udhëtimet e për qejf).Pastaj tha se ministri anglez, kapiteni Leake, i kishte treguar se qeshë nga derë e madhe. Më porositi t’i dërgoj nderimet e tij nënës sime, dhe ja tek po t’i dërgoj në emër të Ali Pashës. Më tha se qe i bindur se isha prej oxhaku, se kisha veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha, dhe u duk shumë-shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime.Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij.
Dhe me të vërtetë më trajtoi si një foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë.M’u lut ta vizitoja dendur edhe natën kur kishte nge. Pastaj si pimë kafe e duhan u tërhoqa nga vizita e parë. E pashë edhe tri herë të tjera. Është për t’u çuditur se si turqit që s’kanë tituj trashëgimi dhe ka vetëm pak familje të mëdha, përveç sulltanit, i japin kaq shumë rëndësi fisit. Sepse pashë që më nderonte më shumë për fisin se për titullin tim…
Naltësia e tij është gjashtëdhjetë vjeç, shumë i ngjallur dhe jo shtatmadh, por ka një fytyrë të hijshme, sy të larmë, dhe mjekrën të bardhë, shumë i pritshëm dhe sillet me atë farë sedër që më duket se është veti e të gjithë turqve. Por karakterin e vërtetë e ka fare të ndryshëm nga ç’duket në fytyrë.Është tiran pa shpirt, i ngarkuar me mizoritë më të tmerrshme , shumë trim dhe aq gjeneral i mirë sa e quajnë Bonoparti muhamedan. Napoleoni dy herë i ishte zotuar ta bëjë mbret të Epirit, po atij i pëlqen më fort të mbetet me anglezët dhe i urren francezët si më tha edhe vetë.E çmojnë aq shumë sa i bëjnë lajka dhe francezët dhe anglezët meqenëse shqiptarët janë luftëtarët më të mirë të Sulltanit, ndonëse Aliu sa për sy e faqe varet nga Porta. Është luftëtar i fortë, por aq barbar sa edhe dorëmbarë, ata që ngrejnë krye i pjek në hell, etj. Bonoparti i dërgoi një kuti duhani me pikturën e tij. Tha se kutia ishte e bukur, por sa për surratin, mund të mos ia kishte dërguar pasi s’e hante malli shumë as për atë as për origjinalin.
Idetë e tij për të kuptuar fisin e njeriut prej veshëve , duarve e të tjera , të çudisin mjaft. Mua me të vërtetë m’u bë baba, më ormisi me letra, më dha njerëz të më ruajnë dhe çdo lehtësirë.Bisedimet e tjera midis nesh qenë lufta dhe udhëtimet, politika dhe Anglia.
Thirri ushtarin shqiptar që më shoqëronte dhe i tha të më mbronte me çdo kusht. Quhet Vasil dhe si gjithë shqiptarët është trim, kryekëput i ndershëm e besnik.Po ata janë mizorë, ndonëse jo të pabesë, dhe kanë shumë mangësi , por asnjë poshtërsi. Ndoshta janë raca më e bukur në botë nga tiparet dhe gratë e tyre dendur janë të bukura, por i kanë në vend të skllaveve. I rrahin, me një fjalë i përdorin si kafshë samari. Ato lërojnë e çajnë tokën, ato mbjellin. I kam parë të ngarkuara me dru dhe tek ndreqin rrugët e prishura .Burrat janë të gjithë ushtarë dhe lufta e gjahu janë zanati i vetëm. Gratë merren me punë, por kjo nuk duhet t’i lodhë shumë në një klimë aq të këndshme. Dje, më 11 nëntor, bëra banjo në de. Sot është kaq nxehtë sa po të shkruaj në odë me hije, në shtëpi të konsullit anglez, me tri dyer të hapura fare,pa zjarr. As zjarrishte s’ka në odë, veç për të gatuar. Nesër nisem me një rojë pesëdhjetë trimash për në Patrë të Moresë dhe pastaj për në Athinë, ku do të kaloj dimrin. Dy ditë më parë desh u mbyta në një luftanije turke, nga budallallëku i kapedanit dhe i naftëve, ndonëse shtrëngata s’qe dhe aq e rreptë. Fleçeri qante dhe bërtiste për të shoqen, grekërit u thërrisnin të gjithë shenjtorëve për ndihm, dhe myslimanët - allahut që t’i shpëtonte.Kapedani ia dha të qarit dhe u ul në gjunjë dhe na tha t’i faleshim perëndisë, velat u grisën, katarti dridhej, era frynte, po afrohej nata, dhe s’na mbetej t’ia mbanim për në Korfuz që është në dorë të francezëve ose të fundoseshim siç tha Fleçeri në mënyrë patetike: në ‘’varr prej uji’’.Unë bëra çmos ta ngushëlloja, por duket se s’ja mbushja dot kokën, u mbështolla me brucën shqiptare (një shark i madh) dhe u shtriva shesh për të pritur mynxyrën.
Në udhëtimet e mija kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s’kish dobi. Për fat të mirë era rreshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në sterë. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do tu zë besë naftëve turq, megjithëse Pashai pati udhëzuar galeotë të tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Misolongji nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra.E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t’i rradhit në kokë, as t’i shkruaj dot në kartë veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqipëtarët. Nuk janë të gjithë
myslimanë, disa nga fiset janë të krishterë.Porse feja nuk i bën të ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre. Përbëjnë trupat më të mirë të ushtrisë turke.Në udhë e sipër banova një herë dy ditë resht, dhe prapë tri ditë në një barakë në Sallahorë, dhe s’kam parë ushtarë kaq të lirë në paragjykimet fetare, ndonëse kam qenë në garnizonet e Gjibraltarit e të Maltës dhe kam parë plot ushtarë spanjollë, francezë, siçilianë dhe anglezë. Kurrë nuk më humbi gjë dhe më ftonin gjithmonë të shtrohesha në sofrën e tyre. S’kam një javë që një kryeplak shqiptar (çdo fshat ka kryeplakun e tij), pasi na ndihmoi të dilnim prej luftanijes turke në rrezik, si na ushqeu e na mbajti në shtëpi, mua dhe ata që na shoqëronin: Fleçerin, një grek dhe dy athinjotë, një prift grek dhe shokun tim Mr.Holbhousin, në asnjë mënyrë s’deshi ta pranonte shpërblimin tim por vetëm kërkoi një shkresë që më priti mirë, dhe kur ju luta të pranonte pak zekina mu përgjigj:’’Dua të më duash, jo të më paguash’’. Këto qenë fjalët e tija.
Çudi se sa pak shkon paraja në këtë vend. Kur u ndodha në kryeqytet, me urdhër të vezirit nuk më lanë të paguaj asgjë. Ndonse gjithnjë pata gjashtëmbëdhjetë kuaj dhe gjashtë-shtatë veta pas, harxhet s’kanë qenë as gjysma e atyre të tri javëve në Maltë, sidoqë Sir. A.Balli- guvernatori, më dha një shtëpi pa qira dhe pata vetëm një shërbëtor.

Biri yt i dashur
Bajron

P.S. Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend. Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 ginea.U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë.Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë, kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj dhe tipare fare të rregulltë. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit. Përshëndetja turke është një përkulje e lehtë e kryes, me dorën e djathtë në zemër, të afërmit puthen sa herë piqen. Mahmudi është dhjetë vjeç dhe shpreson të më shohë prapë, u bëmë miq pa kuptuar njëri-tjetrin, si gjithë bota ndonse për shkaqe të ndryshme. Më kanë dhënë një letër për të atin në More, për të cilin kam letër dhe prej Ali Pashës.


Në udhëtim e sipër ''sot në një pallat e nesër në kasolle lopësh, këtë ditë me një pasha e tjetrën me një bari'', Bajroni u shkroi miqve shumë letra: pothuajse në të gjitha përmend Shqipërinë e shqipëtarët me dashuri të madhe:
Shokut Cam Hobhouse, që qe kthyer në Angli, i shkruan nga Tripolitza në 16 gusht 1810:
Veli pasha më priti edhe më mirë se i ati: po shkon të bashkohet me Sulltanin dhe qyteti është i mbushur me asqerë dhe çdo gjë është në burbujë.
Pas pyetjes së tij, se ku kisha ndërmend të vija, iu përgjegja se do të kthehesha në Shqipëri të udhëtoja edhe më thellë në Veri, ai më tha: ''Jo, mos merr atë rrugë, po shko në Larisa, ku do të qëndroj edhe vetë pak kohë. Do të kthehem në Athinë dhe do të vish me mua, do të hamë e do të pimë bashkë e do të dalim për gjah''.
Tha se dëshëron që pleqtë (duke cilësuar të tillë Northin,Forestin dhe Stranenë) të venë tek i ati, po të rinjtë të venë tek ai. Me fjalët e tija: ''Vecchio con vecchio,giovane con giovane!''. Më nderoi me emrin mik e vëlla dhe shpreson të qëndrojmë në marrëdhënie të mira jo për pak ditë, por për gjithë jetën.

Prapë Hobhouseit i shkruan nga Athina më 5 dhjetor 1810:
''Graham Cakerrel, Lusieri, vetë dhe një baron bavarez, vamë në Kepin Kolona, ku kaluam një ditë.Në atë kohë njëzet e pesë mainotë (piratë),qenë në shpellat rrëzë shkëmbit, me disa lundrarë grekë, robër të tyre.Pyetën këta se qysh qenë ata frankët atje lart? Një nga grekërit më njihte mua dhe po gatiteshin të na sulmonin, kur duke parë shqiptarët e mij dhe duke pandehur se kishte të tjerë atje pranë, i kapi frika dhe ua mbathën këmbëve''.

Duke u larguar nga Shqipëria, Bajroni përshkoi Akarnaninë, kapërceu pyjet aeoliane të lumit Ahelos dhe më 21 nëntor arriu në Mesolongji, ku 16 vjet më vonë do të jepte jetën për Greqinë.Atje ktheu për në shtëpi të tyre gjithë shqiptarët që e përcollën, vetëm një jo, Dervishin,që mbeti me të përsa kohë që poeti qëndroi në Orient.
Bajroni u kthye në Londër në korrik 1811.
Gjatë udhëtimit shkroi një ditar në vargje të cilin e pagëzoi me titullin:''Shtegtimi Çajld Haroldit''. S'kish në mend ta botonte, po shokët e tij të entuziazmuar ia rrëmbyen nga duart dhe e dërguan në shtyp. Kënga e parë dhe e dyta dolën në dritë dhe u pritën me lëvdatë të madhe.Bajroni u zgjua atë mëngjes dhe pa se qe bërë i famshëm.''Cajld Haroldi e bëri edhe Shqipërinë të njohur në gjithë botën e qytetëruar.''
Nga të dy këngët na intereson e dyta. Në të parën Bajroni përshkruan udhëtimin përmes Portugalisë e Spanjës.E dyta merret kryekëput me Greqinë dhe Shqipërinë.Dorëshkrimi ka këtë shënim të autorit:

Bajron në Janinë, Shqipëri
Filluar në 31 tetor 1809
Mbaruar në Izmir, më 28 mars 1810.
Kënga e dytë e Çajld Haroldit ka 98 stanza me nga nëntë vargje jambikë secila. Prej të nëntë vargjeve, tetë janë pesëkëmbësh dhe i fundit është aleksandrinë(6 theksa,12 rrokje), me rimën 1,3; 2,4,5,7; 6,8,9.Në përkthimin shqip s'e ka rimën.
Që prej stanzës 37 fillon përshkrimi i Shqipërisë dhe i popullit të saj.
Botës së kulturës poeti i paraqet Natyrën (Stanza 37: Natyra është nëna më e dashur,…etj.)
Në stanzën 38 përshëndet Shqipërinë, e cila i shfaqet poetit me gjithë madhështinë e saj të egër dhe me bukurira që s'e kanë shoqen (Stanza 38: O Shqipëri , ku lindi Iskanderi-…etj.vazhdon deri në stanzën 73)

Me marshin luftarak të ushtarëve të Ali Pashës:''Tamburxhi!Tamburxhi!'',të cilin Bajroni e hartoi në bazë të dy-tri këngëve të tjera luftarake shqipe, (tekstin e të cilave mjerisht s'e kemi), poeti i lë shëndet Shqipërisë dhe nis t'i këndojë Greqisë, me të cilën edhe e ka filluar këngën e dytë.
Në shënimin B të këngës së dytë,Bajroni riprodhon në krye vargjet 5 dhe 6 të stanzës 38 dhe vazhdon:
''Në Shqipëri bëjnë pjesë vende të Maqedonisë,të Ilirisë dhe të Kaonisë e të Epirit. Iskander është fjala turke për Aleksandër dhe Skënderbeu i famshëm (princ Aleksandër) përmendet në vargjet 3 dhe 4 të stanzës 38. S’e di a kam të drejtë ta bëj Skënderbeun bashkatdhetar të Aleksandrit që u lind në Pellë(Maqedoni), po Mr.Giboni e dëften të këtillë dhe i shton listës Pirron kur flet pëtr trimëritë e tij.
Për Shqipërinë Giboni thotë se ky vend ’’ballë për ballë Italisë është më pak i njohur se viset më brendësore të Amerikës’’. Rrethana që s’ia vlejnë të përmenden na bënë Mr.Hobhausenin dhe mua të vemi në atë vend më parë se të vizitonim ndonjë pjesë tjetër të Perandorisë Otomane; dhe me përjashtim të majorit Leake, kryekonsullit në Janinë, asnjë anglez tjetër nuk ka shëtitur përtej kryeqytetit përbrenda, sikundër vetë ky zotni më siguroi më vonë.Ali Pasha në atë kohë (tetor 1809) kishte nisur luftën kundër Ibrahim Pashës të cilin e pati përzënë gjer në Berat, ku e kishte rrethuar në një kala të fortë. Kur arritëm ne në Janinë, na ftoi në Tepelenë në qytetin ku ka lindur Naltësia e tij , në pallatin e preferuar, vetëm një ditë larg Beratit. Në këtë vend veziri kishte ngrehur shtabin e tij. Pas një qëndrimi të shkurtër në kryeqytet, bëmë sipas porosisë së tij. Po megjithëse qemë pajisur me të gjitha lehtësirat e duhura dhe të përcjellë nga një prej sekretarëve të vezirit, mezi e mbaruam udhëtimin tonë (për shkak të shirave) brenda nëntë ditëve, një udhëtim që në të kthyer e bëmë në më pak se katër ditë.Udhës kaluam afër dy qyteteve, Argjirokastrës dhe Libohovës, të cilat nga sa dukej ,nuk qenë shumë më të vegjël nga Janina dhe s’ka penë a penel që të mundë t’i bëjë drejtësi skenës piktoreske në afërsi të Zicës e të Delvinaqit, fshatit kufitar të Epirit dhe të Ilirisë.
Për Shqipërinë dhe banorët e saj nuk do të flas unë, sepse këtë do ta bëjë shumë më mirë bashkatdhetari im në një vepër , e cila mbase do të botohet më parë se e imja.Por do të jap disa shënime të nevojshme për tekstin. Shqiptarët ose albanezët më ranë në sy më fort përmes shëmbëllimit që kanë me malësorët e Skotlandës në veshje, në fytyrë dhe në mënyrën e jetesës. Dhe vetë malet e tyre më duken si të Kaledonisë , veçse me klimë të butë. Fustanella e tyre, ndonëse e bardhë, trupi i tyre i hollë dhe i gjatë, dialekti i tyre keltik në tingullin e tij, dhe zakonet e tyre të rrepta - të gjitha këto më shpunë në Morven.
Nuk ka komb tjetër të cilit fqinjët t’ia kenë frikën aq fort ose ta urrejnë aq shumë sa kombi i shqiptarëve. Grekët nuk i mbajnë për të krishterë, as turqit nuk i mbajnë për myslimanë. Dhe me të vërtetë janë një përzierje e të dyve, ose më mirë s’janë as të njërës as të tjetrës fe. E kanë zakon të bëjnë plaçkë - të gjithë janë të armatosur. Dhe arnautët me festën e përshtjellur, montenegrinët, himarjotët dhe gegët thonë se janë të pabesë. Të tjerët ndryshojnë disi nga veshja dhe veçanërisht nga karakteri i tyre. Nga sa kam parë me sytë e mi, nuk mund të flas veçse mirë për ta. Kam patur në shërbimin tim dy syresh, një kaur dhe një mysliman, në Stamboll dhe në shumë vise të tjerë të Turqisë ku shëtita, dhe rrallë mund të gjesh njerëz kaq besnikë në rrezik dhe të palodhur në shërbim. Kauri quhej Vasil, myslimani Dervish Tahiri; i pari në moshë mesatare, i dyti në moshën time. Vasilin na e dha pas Ali Pasha vetë me porosi që të na shërbente neve; Dervishi qe një nga të pesëdhjetët që na përcolli përmes pyllit të Akarnanisë, në bregdetin e Akelosit dhe deri në Mesolongji, në Etoli. Atje e mora në shërbimin tim dhe kurrë nuk pata shkak të pendohem gjer në çastin e fundit kur u ndamë. Dervishi i kërcente shumë bukur vallet e vendit të tij, që sikundër thuhet, janë mbeturina të Pirikës së moçme. Sidoqoftë kjo është valle burrash e kërkon aftësi të madhe në lëvizjet trupore, është fare e ndryshme nga Romeikja stupide, me të hedhurat e të përdredhurat budallaqe të grekërve.
Shqiptarët në përgjithësi, (nuk dua të them bujqërit që punojnë tokën në fushë dhe që quhen kështu, po malësorët) kanë tipare të hijshëm, gratë më të bukura që më kanë rënë në sy, në trup e në fytyrë, i pamë duke qëruar udhën e mbushur prej rrëkeve midis Delvinaqit e Libohovës. Mënyra se si ecin shqiptarët është vërtet teatrale; por ecja e tyre krenare ndoshta vjen nga bruca ose guna që e mbajnë në një krah. Flokët e tyre të gjatë më kujtuan spartanët, dhe guximi i tyre në luftë të shpejtë e të papritur s’mund të vihet në dyshim. Ndonëse kanë edhe kavaleri, ndër gegët, s’kam parë shqiptar kalorës të mirë. Po në këmbë janë të palodhur.
Për të ilustruar stanzën 72, vargu i fundit:’’Dhe tok ia thonë me të thirrur kësaj kënge’’, Bajroni në shënimin thotë:
‘’Si shembull të dialektit shqiptar të ilirishtes, po shtoj dy nga këngët korale nga më populloret ndër ta, të cilat këndohen përgjithërisht në valle prej burrash e grash pa dallim. Fjalët e para janë një farë kori, pa kuptim, siç i kanë këngët në gjuhën tonë e në gjithë gjuhët e tjera:
Bo-bo-bo-bo-bo-bo-bo,
Na ku hyra, po pusho;
Na ku hyra, po pusho;
Na ku hyra, na ku vinj,
Hapa derën të hinj;
Hape derë shkretënë
Të vinj të mar setrënë
Kulluriote me syt ullinj
Hape se dua të vinj;
Kulluriote vulë funde,
Edhe vetë tunde-tunde;
Kulluriote me sy murme,
Ti më puth pastaj më le.
Si të putha çë të mora?
Zemërënë time dogja.
Vallenë hiqe kadalo
Çelo more,more Çelo.

Vajzat arnaute janë shumë më të bukura se greket, dhe kostumi i tyre është shumë piktoresk. Edhe formën e trupit të tyre e ruajnë më gjatë pasi rrojnë përjashta në ajër të lirë. Duhet ditur që gjuha shqipe nuk është e shkruar: prandaj fjalët e kësaj kënge, sikundër edhe të asaj që vjen më poshtë i kam shqyrtuar sipas zërit. I kopjoi një njeri që flet e kupton gjuhën fare mirë dhe ka lindur në Athinë.
Në sevda tënde u lavosa,

Vetëmë u përvlofsha;
Ah, vajzë më përvëlovshe
Zemërënë ma lavose,
Unë të thashë rroba s’dua,
Po syt’ e vetullat e tua.

Në botimin më të ri të veprave të Bajronit, në edicionion Oksford, është shënuar edhe një këngë tjetër shqipe e gjetur rishtazi në shkrimet e Bajronit.Ai i kishte mësuar përmendësh nja dy këngë shqipe dhe për zbavitje ia këndonte shokut të tij, poetitShelley, kur banonin afër njëri-tjetrit pranë liqenit Lema.
Gjatë këtij udhëtimi në Shqipëri, shoku i Bajronit, Cam Habhause, mbajti edhe ai një ditar në prozë, të kësaj vizite:’’Travels in Albania in 1809-1810’’(''Udhëtime në Shqipëri më 1809-1810''), të cilën vepër autori e ribotoi përsëri të ripunuar më 1855 nën emrin Lord Broughton.Në këtë libër mund të ndjekim për çdo hap e çap udhën që bënë në Shqipëri të Jugut, të përshkruar në prozë.Ç’vijon më poshtë është përshkrimimë pak i zbukuruar i Mister Hobhauseit:
Oborri i Tepelenës që ishte i rrethuar në të dy anët prej pallatit dhe në dy anët e tjera prej një muri të lartë, na doli përpara syve kur hymë për herën e parë me një pamje disi gjallë ajo që mund të kishim parë nja njëqind vjet më parë në kështjellën e ndonjë zoti të madh feudal. Ushtarë, me armët e tyre të grumbulluara kundrejt murit pranë tyre,qenë mbledhur
në pjesë të ndryshme të sheshit. Disa syre duke çapur poshtë e lartë dhe të tjerët duke ndenjur shesh togje-togje. Disa kuaj të shiluar po qëndronin rreth e përqark ndërsa të tjerët hingëllinin nën frerin e kalorësve. Në pjesën më të largët prej banesës po bëheshin përgatitje për të kremten e asaj nate; dhe disa mishra kecërish e dhënsh po piqeshin në hell e përgatiteshin prej akçinjve të cilët edhe ata vetë ishin përgjysmë të armatosur. Çdo gjë kishte pamje luftarake megjithëse jo tamam në stilin e ushtrisë të një gjenerali të krishterë, sepse shumë nga ushtarët ishin të veshur në petk të zakonshëm, shpesh edhe pa këpucë dhe më fort me një pamje të egër në fytyrë, ashtu sikundër e kishim vënë re edhe më përpara ndër shqiptarët’’.
Duke krahasuar këtë përshkrim mjaft të qëlluar me ata përshkrime që na ka dhënë Lord Bajroni për këtë skenë si në letrën dërguar nënës së tij, si në këngën e dytë të ''Childe Haroldit'', stanzat: 56, 57,58,59; ne fitojmë një farë ideje mbi mënyrën se si imagjinata i naltëson ato që sheh pa e falsifikuar realitetin dhe faktet bëhen më të bukur e më të ndriçuar përmes poezisë.
Aliu nuk e pat haruar mysafirin e tij fisnik kur erdhi doktor Hollandi në Janinë pak vjet më vonë pas vizitës së Lord Bajronit.
Ky udhëtar i shquar shkruan:’’Ia përmenda në mënyrë të përgjithshme Lordin Bajron, përshkrimin e tij poetik të Shqipërisë, interesin që kishte zgjuar në Angli dhe se mister Hobhause kishte ndër mend të botonte një libër mbi udhëtimet e tij në Shqipëri. Ali Pasha u duk I kënaqur me këto rrethana dhe pohoi se e mbante mend Lordi Bajronin.
Në veprën e tij Hobhause përshkruante se si e kaluan natën e fundit në Janinë:
‘’Një natë a dy më parë se të iknim nga Janina na shpunë të shohim të vetmin përparim që kanë bërë turqit në punë të teatrit. Qe një shfaqje kukullash e përgatitur nga një çifut, i cili vjen në këtë qytet çdo Ramazan, me aktorët e tij prej kartoni! Skena qe ngrehur në qoshen e një kafeneje shumë të ndyrë, mbushur me spektatorë, shumica djem. Hyrja kushtonte dy para për një filxhan kafe dhe dy-tre para të tjera të hedhura në dhisk, që mblidheshin pas shfaqjes. Heroi i dramës qe një farë palaço i quajtur’’Karagjoz’’ dhe vihej në lëvizje me anë të një peri të lidhur në qafë. Shoku tjetër i Karagjozit, ishte ‘’Goxha-hajvani-Sançoja i Karagjozit’’; figurat e tjera qenë një burrë e një grua. Zgjidhja e dramës bëhej me daljen e Shejtanit vetë në skenë. Dialogjet që s’kuptoheshin se fliteshin në gjuhën turçe bëheshin më të gjallë me klithmat e çifutit dhe kështu gjindja shkulej së qeshuri. Ngjarja vetë kuptohej prej shenjave dhe të kallte krupën dhe nuk mund të tregohet. Ndë mund të kuptohet karakteri i njerëzve nga zbavitja që ndjekin, kjo shfaqje kukullash do t’i vinte turqit në një shkallë shumë të ultë përpara atyre të çdo vëzhgonjësi. Na thanë se turqit as që kanë ndonjë teatër më të mirë.’’

Njëqind e pesëdhjetë vjet kanë shkuar qëkurse Bajroni vizitoi atdheun tonë, foli për shqiptarët, këndoi bukuritë e Shqipërisë dhe përshkroi virtutet e popullit shqiptar:
’’Të rreptë janë bijt e Shqipes! Po vetitë
Nuk u mungojnë, veç t’ishin më t’arrira.''
Pesë gjenerata janë zhdukur që kur u shkruan këto fjalë. Brenda kësaj kohe virtutet e popullit shqiptar u arrinë,u poqën, gjuha shqipe ‘e pa shkruar’’atëhere, tani shkruhet e këndohet, ka një literaturë të pasur. ’’Çajld Haroldi’’ është mysafir i përditshëm në shkollën shqipe..Gjenerata jonë që çliroi Shqipërinë prej së kaluarës së errët, e përshëndet sot poetin e madh që na nderoi vendin me vizitën e tij prej mysafiri zemërgjerë.Dashuria jonë për Bajronin u rrit bashkë me virtutet tona.Bajroni njëqind e pesëdhjetë vjet më parë ndenji në sarajet e Ali Pashë Tepelenës vetëm tri ditë, aq sa mund të rrijë një mysafir për të mos e bezdisur të zotin e shtëpisë, por poeti Bajron do të rrojë përjetë në zemrën e popullit shqiptar: trim,besnik, mirënjohës , të rilindur e të qytetëruar.


(*)Artikull i S.Luarasit në përkujtim të 150 vjetorit të vizitës së Bajronit në Shqipëri (Nëntori,1959,nr.10,f.205-220).
Me këtë publikim nderojmë kujtimin e poetit të shquar anglez, Lord Xhorxh Gordon Bajronit (1788-1824), në 180-vjetorin e ndarjes nga jeta që në nëntor 1809, plot 195 vjet më pare, vizitoi Shqipërinë.
Bajroni është veçanërisht i afërt për shqiptarin sepse vepra e tij e bëri të njohur në tërë botën e kulturuar.
Himnizimit të Përsi Shellit :Bajron…Udhëtar i përjetësisë. O mendje e fuqishme , në vrullin e së cilës, kjo epokë dridhet si një rrënjëz në stuhi të papërmbajtur…,
Lamartini i shtoi :O mbret i këngëve të pavdekshme.Krenohu !
E tok me Mikun e Madh krenohemi dhe ne,shqiptarët.(Shën.i red. P.L.)




Letërsia moderne në Shqipëri(*)
Publikohet për herë të parë në Shqipëri

E pasur dhe e bukur është gjuha jonë shqipe, nga e cila ''Bijtë e Shqipes'' krijuan një kult të vërtetë; megjithëkëtë është fare pak e zhvilluar: rrethana historike krejt të posaçme dhe sidomos një sundim i huaj prej më shumë se katër shekujsh i vonuan për një kohë shumë të gjatë çdo farë rilindje kulturale popullit shqiptar të dashuruar për liri.
Do t'i lëmë mënjanë, edhe folklorin, i cili më vete do të mbushte një kapitull shumë interesant, edhe atë sërë të gjatë prodhimesh religjioze që pati filluar qysh në shekullin e XV-të, rëndësia e të cilëve është sidomos gjuhësore; e atëhere do të shohim se pjesa e dytë e shekullit të kaluar shënon shfaqjen e veprave të para letrare,që si me thënë mund të merren për themelet e letërsisë sonë moderne.
Të parët shkrimtarë shqiptarë, fuqitë e tyre intelektuale e morale i vunë në shërbim të pavarësisë së vendit.
Këta janë pikësëpari: Jeronim De Rada, Pashko Vaso Pasha,Naim Frashëri, Zef Skiroi e Gjergj Fishta, veprat e shkëlqyera të të cilëve kanë kontribuar në një masë të madhe për zgjimin e ndërgjegjes sonë kombëtare.
Pastaj vinë: Zef Serembe, A.Z.Çajupi, Faik Konica, Luigj Gurakuqi, Fan S.Noli; që të gjithë dhanë faqe poetike të shenjtëruara me një patriotizëm drithëronjës, disa për të flakur zgjedhën e robërisë së huaj , të tjerët për ta shpëtuar popullin nga fanatizmi fetar në të cilin kishte rënë. Të tjerë merrnin pjesë në krijimin e një jete të gjallë kulturore me anë përkthimesh të kryeveprave më të mira të letërsisë botërore.
Jeronim De Rada (1814-1903), patriark i përnderuar i kolonisë shqiptare të Italisë, botoi disa vepra romantike, si për shembull : ''Milosao'' dhe ''Skënderbeu'',dhe një numër të madh poezish, që të përkujtojnë ritmin e mrekullueshëm të këngëve tona të vjetra popullore. Në shpirtin e të shpërngulurve të varfër si ky, ai vetë, ka ditur të hedhë farën e një malli të dhimbshëm. Ngjalli nostalgjinë për vendin e lipsur, për ditët e lumtura të dikurshme pranë vatrës familjare në kohën e Shqipërisë fatbardhë. Si redaktor i një gazete, për shumë vjet rresht, i së famshmes ''Flamuri i Arbërit'', ai u bë mbrojtësi i guximshëm i të drejtave të paprekshme të popullit shqiptar përpara mbarë botës.
Merita dhe lavdia e mbajtjes , në një shkallë të lartë, të idealit kombëtar në mendjen e shqiptarëve të emigruar në Italinë e Jugut i takon bashkëatdhetarit të tij më të ri, Zef Skiroit (1865-1927).
Le të kufizohemi të zëmë në gojë një lirik të stërhollë ashtu si ka qënë Zef Serembeja.Për shkak të fatit të pashmangshëm që i ra mbi kokë; ai mund të krahasohet me poetin austriak Lenau…
Shpirt ëndërronjës po si ky, udhëtar i përjetshëm, shkoi të vdesë në një azil,andej tutje, fort larg, në San Paolo të Brazilit.
Në krye të atyre që e kanë zgjuar më fort popullin nga letargjia e tij shekullore, do t'ish e udhës të vinim këtu Pashko Vaso Pashën (1827-1892), nga Shkodra. Si frymë luftëtare, që dashuronte lirinë, ai u angazhua qysh i ri , në ushtrinë e mbrojtësve të Venetikut të sulmuar prej Austrisë. Më vonë, kur atij iu ngarkua funksioni i lartë i shquar si Guvernar i Libanit, ai shkrojti në një elegji të thjeshtë, të hidhur dhe njëkohësisht të fuqishme , këto fjalë: ''O Shqipëri , e mjera Shqipëri… ''leximi i të cilave shkaktoi derdhjen e shumë lotëve.
Sa për Naim Frashërin (1846-1900), ai është zoti i popullit të vet, luftëtar i pamëshirshëm kundër barbarizmit turk. Librat e tij të shkruara në Stamboll, në kohën kur, simbas shprehjes piktoreske të asaj kohe,''ai ish i mbyllur në kafazin prej floriri të Sulltan Hamitit''- u botuan , megjithëkëtë, në Bukuresht, prej nga u dërguan dhe u shpërndanë pastaj fshehurazi në të gjithë Shqipërinë.Librat e tij u bënë shumë shpejt ungjilli (Breviari) i gjithë shqiptarëve të vërtetë.
Gjithçka ishte Frashëri, mund të përmblidhet me fjalët: poet epik dhe poet lirik. Ai na ka dhënë dy epope kryesore që përbëjnë pjesën kryesore të veprës letrare të tij epike. E para e këtyre të dy epopeve mban titullin ''Qerbelaja'', e dobët mjerisht, për shkak të inspirimit fetar të saj. E dyta, përkundër, ''Historia e Skënderbeut'', e shkruar në vargjet tronditëse, përshkruan tregimin e luftrave legjendare të heroit tonë kombëtar kundër ushtarëve të Portës së Lartë. Po ai na ka dhënë edhe një poem lirik: ''Lulet e pranverës'', në të cilën ndjejmë ndikim fare të qartë të një ideologjie orientale tek një autor, i cili megjithëkëtë, është pajisur me edukatë nga më klasiket.Le të përmendim po ashtu një poem pastoral, ''Bagëti e Bujqësi'', që do të konsiderohet edhe për një kohë të gjatë, në letërsinë tonë, si një nga kryeveprat më të thjeshta të atij lloji, megjithse nuk pasqyron ekzaktësisht doket e zakonet e jetës sonë bujqësore.
At Fishta (1871) do të ndjekë rrugën e shënuar prej Naim Frashërit. Me gjithë këtë , disa vënë në dukje një ndryshim kryesor që ekziston midis tyre:
Kurse njëri prej tyre, Fishta,i zhvillon subjektet e tij me një frymë regjonaliste shumë të theksuar dhe, me një fjalë veriore, tjetri,Frashëri, e ka marrë përsipër në veprat e tij, të shprehë frymën e tërë popullit shqiptar, pa dallim krahine ose fisi, kështu që njëri humbet nga pikpamja e shtrirjes atë që tjetri kishte fituar në thellësi. S'duhet të habitemi pra që kryevepra epike e Fishtës ''Lahuta e Malcis'' të mos ia ketë arritur ta zgjojë enthuziazmin e përgjithshëm në një kohë kur popullsia e tërë pasionohej për pavarësinë e Kombit.
Vepra e Fishtës me titull ''Mrizi i zanavet'' do të shprehte personalitetin poetik të vërtetë të një njeriu që ka qenë tërhequr në rrugën fetare, dhe poezia e tij elegjiake me emër ''Një luleje pranvere'' do t'i lërë të shfryhen lirisht ankesat dhe ulërimat e dhimbëshme të një zemre mirëdashëse, po të vrarë.
Ta përcaktosh këtu se cili nga të dy, Fishta ose Frashëri, është poeti epik më i madh na duket gjë mjaft e vështirë. Por, sidoqoftë, mund të pohojmë, pa frikë se mos gabohemi, se Fishta, poeti ynë satirik më i madh, do të ishte edhe poeti ynë lirik më i madhi sikur shprehja e ndjenjave të tij lirike të mos kishte qenë penguar mjerisht prej disiplinës së rëndë dhe të pamëshirshme të Bijve të Shën Françeskut.
Po të kalojmë tashti në letërsinë e kohëve më të afërta, dafinat e poezisë do t’ja kushtojmë pa ngurim Benjaminit të poetëve tanë: Lasgush Poradecit (1899), poet serioz dhe filozof merite. Vargjet e tij të përpunuara , nuk meritojnë asnjë qërtim përsa i përket formës. Me prejardhje nga shtresat e thjeshta të popullit , ai ka ditur të ngrihet përmbi rasat e kësaj jete dhe të jetë artist me tërë kuptimin e fjalës, duke bërë në një farë mënyre ’’art për art’’, dhe duke shprehur në poemat e tij një botë ndjenjash ashtu edhe mendimesh. Ai s’do t’ja dijë nga kufijtë tanë si rrjedhim , inspirimin e tij poetik, ai shkon ta kërkojë jo vetëm në poezinë popullore shqiptare, por edhe në poezinë popullore në përgjithësi. Dhe aty e gjen heroin e romanit poetik të tij, në të cilin dashnori dhe dashnorja s’janë më veçse personifikimi i fuqisë fizike dhe i bukurisë morale.
I riu ynë i ndan veprat e tij në cikle.Le të shënojmë vetëm se poezitë erotike kanë gjetur vendin e tyre në ciklin e katërt. Midis gjithë atyre motiveve që e bëjnë të këndojë kalemin e tij le të shënojmë nostalgjinë e ikjes,’’të ikësh , është të vdesësh ca pak ’’, që poeti ynë e ka ndjerë më shumë se cilido tjetër.
Tre tituj tërheqin vëmendjen tonë në mënyrë të posaçme:’’Gjëmim i anijes’’, ‘’Lundra dhe Flamuri’’dhe ‘’Vdekja e Nositit’’ që përbëjnë kësisoj një trilogji të vërtetë, të cilën do ta përmblidhte lufta e përjetëshme për jetën dhe ku emrat na dalin si simbole:’’barka’’ose’’gjemia’’ është njeriu,’’Flamuri’’ është ideali dhe fundi,’’Lufta’’është ajo e Lirisë. Vija dominuese në Golgothanë e tij do të ishte një aksion i thellë dhe njëkohësisht optimist.
Po le ta themi me plot sinqeritet, në qoftë se Poradeci ngul këmbë për të ndjekur vijën idealiste në të cilin është futur, larg origjinës së tij , frymëzimi i tij s’do të vonojë të shterret, dhe faji do të jetë i kësaj mosnjohje vullnetare dhe sistematike të realiteteve.
Në qoftë se ekzistojnë boshllëqe tek poetët tanë, të cilët të gjithë pak a shumë, kanë qëndruar larg jetës reale, le ta themi se këto boshllëqe janë mbushur prej prozatorëve tanë, në krye të të cilëve duhet të vëmë Imzot Fan Nolin.
Fan Noli është lindur (1880) përjashta atdheut ku edhe ka jetuar pothuajse gjithmonë.Po kjo nuk e ka penguar që të marrë pjesë të rëndësishme në fatkeqësitë e fatbardhësitë e popullit të tij, me të cilin ai ka mbetur në bashkëmendim të afërt. Në stilin e tij poetik, të stolisur ngandonjëherë me humor, por që shpesh ia arrin shkëlqimit dhe patetikut, ai u bë përfaqësuesi i ndjenjave dhe i aspiratave të vëllezërve të tij nga raca.Vepra e tij kryesore ’’Histori e Skënderbeut’’, ashtu edhe përkthimet e tjera që u ka bërë veprave të Cervantesit, të Shakespeare-it, të Ibsenit dhe sidomos i veprës gjeniale të Poes’’Korbi’’, dhe i ‘’Rubairave’’të Omar Kajamit, i provuan Shqipërisë dhe botës letrare se gjuha jonë ka mundësi dhe është e aftë, kur dimë ta përdorim , të shprehë gjithë ndjenjat njerëzore.
Në fund sot një plejadë e tërë të rinjsh po ecën në gjurmët e Mjeshtërve të vet. Kostë Çekrezi, Gj.Bubani, S.Malëshova, Z.Fundo, ia kanë hapur rrugën zhurnalizmit.Tajar Zavalani, me një gjuhë popullore, zgjoi te populli shqiptar bukuritë e letërsisë ruse, me përkthimet nga Tolstoi, Çehovi e Gorki. Ernest Koliqi përkthyes i disa klasikëve italianë, në ‘’Novelat’’ e tij të punuara me një stil mjaft të këndshëm, pasqyron qëndrimin e vet ‘’borgjez’’.
Midis shkrimtarëve që s’janë ende veçse në periudhën e shkrimeve fillestare, disa duan të marrin pjesë në Gostinë e perëndive,ndërsa disa të tjerë, jo aq ambiciozë, kënaqen vetëm duke ngjyer bukën e tyre në çanakun modest të bariut, të fshatarit dhe të punëtorit.

Skënder Luarasi

ne Vjene studionin 60 student nga Shqiperia.Mes tyre LASGUSH PORADECI,
SKENDER LUARASI, EQREM QABEJ, SELMAN RIZAJ, RROK GERA, SKENDER UPI etj.BAJRAM
CURRI ka qene njeri nga ata qe themeluan Shoqerin e Studenteve Shqiptare ne
Vjen.Bajrami qendroi pak ne Vjen por qendrimi tij pati nje rendesi teper te
madhe per organizimin politik te studenteve shqiptare.Ne kete kohe Vjena ishte
qender e intelegjences dhe kultures Evropiane.Ne kujtimet e tij Kemaili
shkruan:"Nje profesor Austriak qe njihte mire Shqiperin mbante nje referat me
titull"SHQIPERIA DHE E ARDHMJA E SAJ"Ai tregoi me fakte se cfare ndodhi kur
Italia Pushtoi Shqiperine.Ishte i pranishem aty edhe CETIN SARACI,konsull i
Shqiperis ne Vjene.Dyshohej se ai ishte organizatore i vrasjes se LUIGJ
GURAKUQIT.Kur ai e degjoi ate qe tha profesori Austriak u ngrit ne kembe dhe
tha:"Protestoj per shkak te ketyre fjaleve qe thuhen ketu.Te gjithe studentet
shqiptare do te dalin jasht"Vetem dy tre vet u solidarizuan me apelin e tij te
tjeret ngelen aty.Gjith ky rast u be shkak per hakmarrjen e tij ndaj studenteve
qe kishin bursa.Kur shkova ne Konsullat per te marre bursen Cetin Saraci me
pyeti."Dole jasht kur une urdherova te mos e ndegjonit ate qe thonte profesori
Austriak?"Jo i thash.Atehere ai ma ktheu ti nuk je patriot.Patriotizmin e kam
mesuar nga njerez me te mencur se ti i thash.Pa e mbaruar akoma ai e nxjerri
revolverin dhe e dretoi kah une.U largova por puna nuk kishte mbaruar me kaq.Ai
kishte raportuarper krejt ate qe ndodhi ne Konferenc dhe Konsullat dhe Bursa na
u nderpren mua dhe studenteve te tjer".
Pas perfundimit te studimeve kthehet ne Shqiperi.Ku mbreti Zog i beson
projketin arkitektonik te VARRIT TE NENES MBRETERESH.

Pas peripetive ne Shqiperi ai perfundon ne STAMBOLL ku njihet me Profesorin
Francez Henri Prost i cili e integroj ne projektet e medha arkitektonike te
Stambollit.Ketu projekton Pallatin e Sporteve,Zyrat e Finances,projektin e
renovimit te plote te kompleksit"KAPALI CARSHI","TAKSIM",Pazarin e ri "KARCEJ"
ndertesa te ndryshme ne bulevardin "ATATÜRK".Thirret ne KAIRO ku i ngarkohet
projketi i shtepis filmike i cili ne ate kohe ishte projketi me gjigant ne
Mesdhe.

Pas martese se tij me 1949 me Xhelilen Berkun me te cilen ishte njoftuar ne
Turqi,(Xhelilja kishte origjin shqiptare dhe babai i saj Qamili ishte mjek
personal i Ataturkut)Xhelilja kishte mbaru studimet e shkollen teknike MIT ne
Boston.

Me 1951 qe te dy e lene Stambollin per tu vendosur fillimisht ne Detroit e pas
disa muajsh ne NJU JORK.Ketu Kemailit i besohet projekti per Stadiumin Olimpik
te ATHINES,te cilin e perfundon per 3 muajve.Pas suksesit lista e projketeve qe
kerkonin ti besohej atij ishte e pabesueshme.


Projektet qe i realizoi ne N.Y.

-Qendren e te Semureve Mendore ne N.Y.---investitor Rockfeller

-Qendra e NASA-s

-One Astor Plaza N.Y.

-Shtepin e rrjetit elektrik te N.Y.

-Ndertesen e New York Telephone ne Manhattan

-Ndertese American Air Line ne aeroportin nderkombetare KENNEDY

-Qendren Tregtare te Syracuse

-Shtepin e mallerave ne Pittsburg-Pensilvania

- ------//--------- Macy's ne Colonie N.Y.

-Projektin e shkolles te Arkitektures ne Boston

-Udheheqi kompozicionin dhe kontrollin e puneve te mbrendeshme ne TWIN TOWERS
WTC.

Pasioni i tij i vecant ishte mekanika.Ai eshte autor i 18 patentshpikjesh ne
mekanike mes te cilave edhe ajo e motoreve qe perdorin energji te
paster.(perdorimi i ujit per fuzionin e hidrogjenit ne anijet
transoqeanike).Patentat e tij deri tani nuk kan gjetur nje zbatim praktik,pasi
jan konsideruar si teknologji e se ardhmes.Kemal Butka ishte deri ne fund te
jetes se tij anetar i Akedemis se Shpikesve te NEW YORK-ut.

Skënder Luarasi
Kujtime ”Ç’kam pare e ç’kam dëgjuar’’, pjesa e parë
Në shkollën shqipe të Negovanit
...Me punë në shkollë, në lëmë e në arë dhe në shoqërinë e ngushtë të botës sonë, babai mbushi një mot në mes të familjes që kur u kthye nga mërgimi. Në punë shtëpiake, babai qe nga më të zotët e më të shkathtit. Si mjeshtër e si bujk thoshin se mund t'ia kishte kaluar vetëm i ati, Nini, prej të cilit qe edukuar.
Atë vjeshtë, patriotët e klubit ''Dituria'' e thirrën Petro Luarasin të çelte shkollë shqipe në Manastir. Gazeta ''Bashkimi i Kombit'' e shpalli lajmin se me sa gëzim dëgjuan që Petro pati arritur atje shëndoshë e mirë. Porse xhonturqit nuk dhanë leje të çelej shkolla shqipe e veçantë në qendër të Vilajetit. Ata lejuan vetëm të mësohej shqip në gjimnazin turk. Këtë babai nuk e pranoi dhe qëndroi në Manastir si redaktor i gazetës ''Bashkimi i Kombit'' gjer në nëntor të vitit 1909.
Këtë muaj pleqësia për çeljen e mësonjëtores shqipe të Negovanit ( kryeplaku Sotir Kristo dhe anëtarët: Sotir A. Xoxe, Nasho Tipe, Gjeorgji A.Dhimo dhe Kristo S. Radimishi iu lutën Petro Luarasit të vinte në fshatin e tyre të çelte shkollë shqipe dhe ai pranoi me gëzim.
Botuesi i gazetës ‘’Lidhja ortodokse’’ Mihal Gramenon lajmonte:‘’Më 30-të të vjeshtës së tretë u çel shkolla shqipe (e Negovanit) pas sistemit pedagogjik me tre rjeshta, hë për hë nën drejtim të atdhetarit të flaktë z.Petro Nini Luarasit…’’(*)(*) Lajmet e të rat e vendit, Lidhja ortodokse, 16 dhjetor 1909 f.3 . Ndërsa në një letër pleqësia e Negovanit shkuante: ’’…më 30 të Brumorit (nëntorit), sot të hënën, nënë direksi të nderçmit atdhetar dhe të shumëvojturit mësonjës z.Pjetri Nini Luarasi…hapi dyertë Mësonjëtorja Shqipe e shumë pësonjësit katundit tënë Negovan, dhe zër i ëmbël i abecesë shqipe ep e merr nëpër buzët e ëngjëllta të fëmijëvet tanë… (*) Kur u çel shkolla shqipe e Negovanit, pati mësues-drejtor Petro Nini Luarasin dhe ndihmës Mihal Zikostathllarin. (*) gazeta ‘’Liria’’, nr.66, 1909.
Që prej tragjedisë së Ilindenit kur në luftë midis andartëve dhe komitaxhinjve bullgarë u dogj një mëhallë e tërë ku u shuan familje të tëra shqiptare dhe gjer në tragjedinë e 12 shkurtit 1905, ishin vrarë rreth dyzet e pesë patriotë shqiptarë se s'kishin pranuar të ndryshonin kombësinë e tyre. Barbarëve nuk u mjaftoi kjo tragjedi. Beharin e 1909-ës, andartët vranë patriotin Terja Tava dhe plagosën rëndë në Manastir të nipin e Papa Kristos, Papa Vasilin. Më 14 shtator ditën e Kryqit, kur Papa Vasili filloi meshën e Spironoit, Papa Thanasi i ndihmuar nga andartët grekë të Kristasi Dhoksojanit, e shtriu priftin shqiptar përdhe në mes të kishës dhe nisën ta rrahin me dru. Në rrëmujë e sipër u vra grekomani Papa Thanasi dhe u plagosën i vëllai Kol Joti dhe dhaskali grek Stavre Zëmërdeshi. Grekomanët që u arrestuan u liruan më 12 shtator 1909. Papa Vasili vdiq në burg duke qenë në Manastir. Të tre ne, babai, Dhimitri e unë, morrëm pjesë në varrimin madhështor që pregatitën shqiptarët e Manastirit, të krishterë e muhamedanë.
Para se të nisej prej hotelit ''Liria'' për në Negovan, Telemak Gërmenji e pyeti Petro Luarasin: ''Po s'ke frikë mos të të vrasin edhe ty?'' Dhe ai iu përgjegj: ''S'ka gjë. Sa më shumë të na vrasin aq më shumë do të shtohemi'' dhe me të dy bijtë e tij u nis për në Negovan.
Më kujtohet: Atë pasdreke kur qemë duke hyrë për të parën herë në fshatin Negovan na treguan se katër-pesë zotërinj që po shëtisnin kundrejt nesh ishin drejtori dhe dhaskenjtë e shkollës greke. Babai zbriti nga kali, iu afrua, e i përshëndeti miqësisht në gjuhën greke. Por ata nuk begenisën as të kthejnë sytë e të na shihnin.
Ky qe një deklarim i heshtur lufte, që ditën e parë.
Një tjetër rast më pastaj: Babai dhe unë po ngjitnim shkallët e larta të pazarit kur vumë re se sipër po priste dhaskali Petro Samarina që priste të zbriste sa të largoheshim ne. ''Kalimera sas!'' e përshëndeti mësuesi i shqipes, por i greqishtes heshti.
''Pse nuk më flisni?'' e pyeti i shqipes.
''Dhen me afisun'',(*) iu përgjegj Petro Samarina.
''Po mua përse më lenë?'' e pyeti Petro Luarasi
''Esis isthete eleftheri''.(*)
Gazeta ‘’Lidhja ortodokse’’ shkruante:
‘’Një letër të gjatë që muarëm nga Negovani prej atdhetarit të flaktë z.Petro Luarasi na lajmëron që grekomanët me ndihmën e madhe të dhespotit të Kosturit kërkojnë të përsëritin të vjetrat…Siç na shkruan zoti Luarasi aty përpara në një dasmë q'u bë atje me gjithë të luturat q'i bëri dhespotit fshati, ai ndaloi priftin të kurorëzojë këtë dasmë e kështu u shtrënguan të marrin një prift bullgar. Fshati për së shpejti kërkon nga qeveria t'i njihet një prift shqiptar e kështu të mos ngjasë ndonjë turbullim. Për këtë, thotë zoti Luarasi, duhet të lëvizë edhe ''Lidhja Orthodhokse'' që bashkërisht të përpiqen për të drejtat se me udhën që ka zënë Patrikana kurrë nuk do të na jepen të drejtat Përgëzojmë pra atdhetarët Negovanas për ndjenjat kombëtare edhe të rinj-martuesve u urojmë trashëgim e jetë të gjatë (*)
(*)Lidhja ortodokse, 5 janar 1910, f.4

Andartët i zinin pusi babait përherë e kudo. Veçse tani jo vetëm patriotët shqiptarë por edhe grekomanët nisën ta simpatizojnë mësonjësin e shqipes, të pakën si njeri. Një prind i quajtur Kristo, vjehrri i kapedanit andart Ilo, i dërgoi të bijtë në shkollën shqipe. Në mbrëmje na ftoi edhe për darkë. Vamë. Porse, pa shkuar një gjysëm ore, djali i myftarit shqiptar, Nasho Tipes, erdhi dhe i pëshpëriti babait në vesh që shpejt të iknim. Babai shpiku një shkak, i lypi ndjesë Kristos, iu fal nderjes për ftesën dhe u ngritëm e shkuam. Ecëm përmes sheshit të xhamisë, kapërcyem urën, ngjitëm shkallën e madhe shpejt e shpejt dhe qëndruam në sheshin e pazarit sa të merrnim frymë. Sandejmi pamë tre veta të armatosur tek unjeshin prej mëhallës së sipërme, anës lumit, duke ecur dhjetë-njëzet hapa larg njëri-tjetrit. Hynë në shtëpi të Kristos.
Kur e pyeti babai Kriston për këtë vizitë të papandehur, ai iu përgjegj duke thënë: ''Po, qe Iloja. E thirra edhe atë. Desha të njheshit, të flisnit e të bënit që të ndjekë edhe dhëndëri im shembullin e Spiro Bellkamenit''. Vërtet, Kristoja qëndroi besnik i partisë shqiptare dhe qëllimi i tij duhet të ketë qenë i ndershëm. Sa për Ilon ai u largua në Amerikë atë mot. Por kur plasi lufta ballkanike, kapedan Ilo Pine (Opullos), tok me Xhoxhi Çarrën, u nis vullnetar për në ushtrinë greke veçse nuk arrinë dot, u mbytën në oqean.
Ndërsa mësuesit e shkollës greke i mbanin nxënësit mbyllur që në fillim e gjer në mbarim të lndëve, ata të shkollës sonë shqipe na nxirrnin për shëtitje çdo javë. Marshonim duke kënduar: ''Merr uratën bir prej meje'', ''O trima luftëtarë'', ''Sa të rronjë gjithësia'', ''Shkronjat tona janë të arta''. Vjershat e Gjerasim Qiriazit: ''Ditët e djalërisë'', ''Djal i varfër'' dhe ''O mëmëzë'', s'kishte nxënës që të mos i dinte përmendsh. Meloditë e tyre mbushnin udhët e buçisnin nëpër sheshet e kodrat e Negovanit.
Drejtori, Petro Nini jipte këndim dhe histori; ''Istorinë e Skënderbeut'', ''Bagëti e bujqësi'', ''Lulet e verës'', ''Kristomathinë'' dhe sidomos tregimet e vjershat e Papa Kristo Harallambit.
Më 12 shkurt 1910, në orën e parë të mëngjesit, babai hyri në klasë i armatosur dhe me gjallëri na urdhëroi të vishnim palltot e librat t'i linim në klasë se do të dilnim për shëritje. Qielli qe i kthjellët, dheu qe zbardhur me një cipë të trashë dëbore. Në rradhë dy nga dy dhe duke kënduar përzjerazi, kush ''Ditët e djalërisë janë për të kujtuar kohën kur e shkonim gjithë me gëzim''; kush ''Për mëmëdhenë'', dhe kush këngën ''Djal i varfër'', ecëm udhës së Follorinës. Në fund të fshatit qëndruam në një lëndinë. Kafshët kishin mlatur gjurmët mbi dëborë. Babai doli në ballë e foli:
''Fëmijë të dashur! Kjo lëndinë është vend i shenjtë, është Golgothaja e Shqipërisë. Këtu sipër, pesë vjet më parë andartët grekë na vranë Papa Kristo Harallambin dhe pesë patriotë shqiptarë të Negovanit se nuk deshën të ndëronin kombësinë e tyre. Këtu nuk do të shkelin njerëzit, veçse për t'u falur... Ne do të thurim lëndinën me shtylla, do ta mbjellim me pemë dhe do të ngrehim në mes të kopshtit statujën e dëshmorit të madh të Shqipërisë''. Dhe kur mbaroi së deklamuari elegjinë ''Papa Kriston na e vranë!'' ne të rinjve na u duk sikur vetë malet na thirrën ''Merrni gjakun!''
Shumë patriotë shqiptarë, me Ismail Qemalin në krye, patën bërë çmos që shqiptarët të kuptoheshin e të vëllazëroheshin me grekët porse pas tragjedisë së 12 shkurtit 1905, pas këtij krimi të klerit grek e të politikanëve katilë të Athinës, u venit çdo shpresë pajtimi. Shqiptarët u menduan se çfarë mund të bënin me krahët e vet për dobi të mëmëdheut. Ndaj kështu, po këtë mot, u krijua Komiteti i Manastirit.

* * *
Me t'u shpallur hyrjeti në Manastir u mbajt kongresi i parë i alfabetit shqip. Akoma qe kohë paqeje dhe Valiu i Vilajetit vetë begenisi të vinte për ta inaguruar. Erdhi të përshëndeste delegatët shqiptarë edhe drejtori i gjimnazit grek Anagnostopullos, i shoqëruar nga mësuesit filoshqiptarë Mihal Petru dhe Jorgji Kizha, në krye të 1200 nxënësve, ndër të cilët doktorët e ardhshëm, Jani Basho dhe Theodhosi e kafazi Ali Panariti.
Më 20 mars 1910, kur populli shqiptar qe tashmë në luftë të hapur me xhonturqit, u mbajt kongresi i dytë i Manastirit, më shumë në seanca të fshehta, ndër të cilat u bisedua për koordinimin dhe forcimin e veprimtarisë së klubeve, për zhvillimin e arsimit kombëtar, për të protestuar kundër mbylljes së shkollave shqipe, kundër arrestimeve, internimit e dënimit të mësuesve dhe për të dënuar moralisht e botërisht barbaritë e Shefqet Turgut Pashës. Ky kongres, që mund të quhet edhe ''i kosovarëve'', për rrethanat e kohës dhe të vendit në të cilin u mbajt, është nga më të rëndësishmit e kongreseve kombëtare shqiptare( *)

(* )Ky kongres, qëndron në zenithin e të dy kuvendeve të Ferizajt që përbëjnë katër vjet nga më të lavdishmit në historinë e Shqipërisë.

Petro Nini Luarasi u zgjodh sekretar i tij. Këtu ai foli në emër të Lidhjes Orthodhokse dhe fjala e tij e botuar në ''Bashkimi i Kombit'' bëri përshtypje të fortë.
Atë dimër unë qeshë sëmurur rëndë nga pleuriti dhe babai më pati shpënë në spitalin francez të motrave stigmatine. Dola i shëruar kur pati filluar kongresi. Kur drekën e parë hyra në restorant të hotelit ''Ilira'', ku qenë mbledhur delegatët, babai më urdhëroi të vija të laja duart pastaj të kthehesha në sallën e bukës. Në të hyrë, më qëndroi përpara tyre dhe më foli:''Shikoji në sy këta zotërinj, mbaji mend mirë fytyrat e tyre dhe t'i nderosh gjithë jetën, se ata përpiqen të shpëtojnë Shqipërinë nga rrobëria!'' Dhe më tregoi emrat: ''Zotnitë Dervish Hima dhe Bedri Peja, Qazim be Dibra, Hysni Curri, Ali Hajdar i Riza beut...'' e kështu me rradhë.
Dhe unë i shikova në sy dhe i nderova me krye . Dhe ndenja në trapezë bashkë me ata dhe hëngra mish me fasule e një bakllava. Rrexhep beu nxorri të më falte një grosh, por babai, më shumë me shenja se me fjalë i tha: '' Jo, se mësohet keq.''
Fëmijët ndjejnë gëzim të veçantë kur shohin e njihen me njerëz të mëdhenj, kur i dëgjojnë ata të flasin me nderim për ndonjë tjetër që nuk gjendet pranë. Kur dëgjoja Dervish Himën të fliste me admirim për Ismail Qemalin dhe Hysni Curri po kështu për Isa Boletinin, mua më shkonte mendja në kohën heroike të Skënderbeut dhe gëzohesha që edhe ne shqiptarët kishim burra me famë.
Njerëz me dinjitet, burra e gra, gjeje kudo, në çdo mëhallë të katundit tonë, në çdo fshat të Kolonjës, në çdo qytet të Shqipërisë. Por ndryshe qe kur i shihja ata a dëgjoja për ta veç e veç dhe ndryshe kur i shihja ata tok e i dëgjoja të flisnin e të këshilloheshin bashkë për punët e mbarësinë e të gjithë popullit, si në Kongresin e dytë të Manastirit.
Në Negovan, mua të voglit , që nuk e vrisja mendjen për të kuptuar rreziqet që na përgjonin në çdo hap e çap prej armiqve të shkollës shqipe, çdo gjë m'u duk e bukur dhe e dashur. Ndonëse s'kisha pranë, si në shtëpi, as nënën, as motrat, atje na u bënë të tilla gjithë gratë e vajzat e patriotëve, që nga e veja e Papa Kristos e gjer te gruaja e vajzat e pojakut e të mullisit dëshmor të çështjes shqiptare. Dalë nga dalë filluan të na simpatizojnë e të na bënin miq edhe ata familjarë të cilët në fillim ishin treguar grekomanë.
Kur u çel shkolla e Negovanit, ditën e parë erdhën nja dhjetë nxënës. Kur u mbyll, në qershor, rreth njëqind nxënës e nxënëse morrën pjesë në provimet që u kremtuan me pohë e pasqyli.

Në festën e mbarimit të motit shkollor erdhën nga Follorina kryetari i Beledijes Haki bej Qafëzezi, komandanti i xhandarmërisë Qamil Efendi Elbasani dhe arkimandriti i komunitetit bullgar, për të nderuar bashkatdhetarët e Papa Kristo Harallambit.
Edhe motin shkollor 1910-1911 babai në Negovan vajti.(*)
(*)Në vitin shkollor 1910-1911 dhanë mësim Petro Nini Luarasi, Mihal Zikostathllari, Kosta Micehaxhi dhe Vasiliqia Koke nga Bellkameni
Mua më mori pas, por Dhimitrin e dërgoi në shkollën bujqësore amerikane në Selanik. Banuam përsëri në atë vilën e bukur, mbanë udhës së Follorinës, përballë kopshtit ku do të ngrihej monumenti i Papa Kristos, banorët e së cilës qenë vrarë të gjithë gjatë përpjekjes midis andartëve e komitaxhinjve bullgarë më 1903.
Babë e bir, të dy flinim në odën përdhese që kish vetëm dy dritare ballë kopshtit. Natën babai koburen e mbante nën jastëk, çiften varur në mur dhe dogranë fshehur mes dyshekut. Ai punonte edhe pas mesit të natës, se po pregatiste librin ''Mallkimi i shkronjave shqipe dhe çpërfolja e shqiptarit''.(*)
---------
(*) Kur ishim në Negovan, babai lexoi që gazeta londineze ''Times'' akuzonte Patrikanën e Stambollit dhe klerin grek në përgjithësi se ndalonin ''me mjete të panomta përparimin e shkronjave shqipe dhe qytetërimin e shqiptarëve''. Kur, organi i Patrikanës ''Eklisiastiqi alithia''( ''E vërteta kishtare'') e mohoi këtë akuzë, im atë filloi të përgatisë pamfletin ''Mallkimi i Shkronjave shqipe dhe çpërfolja e shqiptarit'' ku me dokumenta e fakte provonte të vërtetën se kleri grek edhe altarin e shenjtë e përdorte në shërbim të shovinizmit.

Kur zgjohesha, vija re si mbështetej në tryezë, si mendohej e shkruante, si ngrihej e ecte tutje-tëhu, si ulej e prapë shkruante. Herë-herë sikur fliste me vete, i helmuar, i gëzuar, ndoshta mallkimeve të dhespotit Fillaret:
‘’…I mallkuari dhe i shkishëruari Petro Luarasi ka shkuar në fshatra të ndryshme të rrethit të Kolonjës, duke u premtuar emërimin e mësuesve shqiptarë për mësimin e shqipes, një gjuhë e cila nuk ekziston… Shpallim se kushdo që ndikohet nga i mallkuari Petro Luarasi dhe shokët e tij, ose pranon mësues shqiptarë, do të shkishërohet nga i madhi Zot e do të marrë mallkimin e etërve të kishës ….(*)
-------
(*) Fragment nga mallkimi i Dhespotit të Kosturit, Fillaret, më 20 shtator 1892.

po u përgjigjej me fjalët:

''Ne shqiptarët i duam jo vetëm vëllezërit tanë grekë, po gjithë vëllezërit e botës, veç se dëshërojmë që të na duan edhe ata neve!... Kombi ynë është bashkësia e shqipëtarëve, dhe gjuha jonë është shqipja, të cilën e trashëguam nga stërgjyshërit tanë Pellazgët…Ta begatojmë gjuhën edhe kombin tënë me kulturë dhe qytetërim, dhe atëherë do të shohëm që gjithë sa folën liksht kundër gjuhës dhe kombit tënë do të turpërohen dhe si dylli përpara faqes së zjarrit do të treten prej nakarit. Le të mos frikësohemi përpara llomotitjeve e prrallave grarishte të atyre që nuk e dashurojnë po e urrejnë mbrothësinë e njerëzisë dhe nënë mask shenjtorësh e mendarësh duan të na gabojnë ne, dhe le të dimë se ai që është frikacak përkundrejt së drejtës - ai bëhet tradhëtor i mëmëdheut dhe i vetes së tij.(*)
---------
(*) Petro N. Luarasi:“Mallëkim i shkronjavet shqipe dhe çpërfolja e shqipëtarit’’, Manastir, 1911, f. 7.



Një ditë e pashë babanë të qajë. Sa m'u dhimbs! Kishte marrë një letër nga fshati ku i shkruanin se vëllai im i vogël Pirro pati vdekur nga kolla e mirë e fruthi, sëmundje që korrën gati gjithë fëmijët e fshatit atë dimër dhe që u përhapën nëpërmjet kungimit.

* * *

Motin e dytë në Negovan vizitat e patriotëve nga vende të ndryshme po bëheshin më të dendura në banesën tonë: më të shpeshta u bënë edhe përpjekjet e andartëve grekë për ta vrarë babanë. Dhe do ta kishin vrarë me siguri po të mos kishin qenë trimi me fletë Spiro Toli Bellkameni dhe djemtë patriotë të Negovanit që e ruajtën si sytë e ballit.
Edhe vetë e parandjente rrezikun. Në një letër nga Negovani, me datë 10 mars 1911, i shkruan Kristo Papa Stefan Luarasit në Sofje: ''Në kohë të keqe unë s'kam ndërmend t'ua le mësonjëtoren grekomanëvet, po do të qëndroj gjer në fund...para dy javësh e dërgova Skënderin në shtëpi, e largova...''
Unë, me të arrirë në Korçë, shkova drejt e në shkollën shqipe të çupave, të piqesha me time motër Thomaidhën. Ajo, sa më pa vetëm, u zbeh në fytyrë dhe sa s'ia dha të qarit. ''Po babai?'' më pyeti. E sigurova që qe mirë dhe s'dija përse më nisi aq herët.
Në fund të motit shkollor u kthye edhe vetë.
Në Korçë, një ditë më parë se të ngjiste përpjekja në Orhan Çiflik, e arrestuan. Kur i sollën të vrarët te sheshi i hyqymetit atë po e gjykonin në zyrën e mystendikut. Kur erdhi në fshat dhe u mblodhën miq e mysafirë që ta uronin për ''Mirë se na erdhe!'' ai i pari u dha lajmin e vrasjes së Bajazit Rehovës dhe të pesë djelmoshave - nxënës të tij! Kur zuri emrin e Kristaq Kosturit, babai i të cilit pati rënë pesë vjet më parë dëshmor i plumbave të andartëve në Selanik, lotët i rrodhën mbi faqe.
. Atë ditë të zezë korriku Korça mbajti frymën. Bijt e saj një çerek ore larg vatrës së tyre patën rënë në luftë me asqerët osmanllinj. Disa ditë më parë kapedanët Spiro Bellkameni, Qamil Panariti , Mendu Zavalani e Gani Sali Butka patën marrë pjesë në mbledhjen e Frashërit dhe sipas planit që vendosën mes tyre komitët, u nisën për në vendet e caktuara. Në Vithkuq u bashkua me ta Bajazit Rehova. Në Korçë, anëtarët e komitetit patën siguruar armë, bukë e veshmbathje për kryengritësit dhe prisnin që të vinte ndokush t’i merrte. Natën e 29 korrikut çeta e Qamil Panaritit me tetë vetë dhe e Spiro Bellkamenit me dymbëdhjetë që qenë nisur për në Mal të Thatë, pushuan në arat e Orman Çifligut e të Pojanit dhe prisnin t’u vinin armatimet.(*)
(*) Kishin vendosur të sulmonin burgun e Korçës për të çliruar patriotët.
Një çoban i Mehmet beut i diktoi dhe i kallzoi në Hyqymet. Të dy çetat ranë në pusi.
Zyrtarët turq thirrën familjarët e kryengritësve të vinin të identifikonin trupat e të vrarëve. Po kush guxonte t'i dilte tmerrit në sy? Kur u përhap fjala se plaku Vani Cico Kosturi u nis për te shesh i hyqymetit, jo të afërmit e dëshmorëve, por gjithë kasabaja i vajti pas.
Plaku i nderuar qëndroi përpara gjashtë kufomave të bëra copë-copë prej barbarëve anadollakë: asnjëra nuk njihej se e cilit trimi qe. I vështroi në heshtje të thellë sikur u fal përpara një altari. Dhe kur Rexhep Palla e pyeti për të parin në rradhë se e kujt qe, plaku i nderuar iu përgjegj: ''E djalit tim!''
''Po kjo tjetra?''
''Të gjitha të djemve të mij!'' iu përgjegj patrioti kryelartë, i hodhi renegatit të Resnjës një vështrim përçmues dhe i ktheu krahët. Të gjithë e përcollën në shtëpi. Atë ditë Vani Cico Kosturi u bë babai i gjithë Korçës.
Përparimi i shkollës së Negovanit, libri ''Mallkimi i shkronjave shqipe dhe çpërfolja e shqiptarit'', që goditi rëndë politikën e Patrikanës në Shqipëri dhe mbi të gjitha përpjekjet e tij për themelimin e një komiteti për bashkimin e gjithë çetave në Shqipërinë jugore, këto e shumë të tjera i bënë kundërshtarët e Petros që të përpiqeshin ta zhduknin sa më parë, sepse qe i ri, i fortë dhe i dashur prej kryengritësve shqiptarë.
Ndërsa s'kalonte javë pa u bërë ndonjë mbledhje në shtëpi të tij me ndonjë Vangjel .Gjikë a Memduh Zavalani, ose nga ndonjë bastisje e nizamëve turq kur ngutësisht në fillim të gushtit e thirrën në Manastir.
Më 10 gusht u nda nga shokët e Manastirit shëndosh e mirë.
Si e penguan edhe kësaj radhë nja dy ditë në Korçë arriu në fshat të dielën që në mëngjez. Pati vajtur drejt e në kishë dhe pas meshës gjerdisi me pleqtë e fshatit për urime.

* * *

Qe gostia e tij e fundit. Atë të djelë rrodhën miq nga të gjithë anët e fshatrave që të ndodheshin në panair, ditën e Shën Mërisë, më 15 gusht. Për drekë, atë ditë, në mes të mysafirëve të tjerë, pati edhe Stefan Blushin, mikun e vjetër që, kur ishte vetë mësues në Bezhan më 1883, e pati kënduar në këngën e kapedan Xhemos nga Starja.
Po atë ditë pasdreke, priti në odën e vogël nga një burrë prej cilitdo fshati kufi me Luarasin, të krishterë e myslimanë. Nga Qyteza më kujtohet plaku Reiz, nga Luarasi Adem Karafili. U tregoi dëshirën për çeljen e një shkolle në Luaras për fëmijët e këtyre fshatrave, me një konvikt në shtëpinë e tij. Ai me dy të tjerë do të jepte mësim, i ndihmuar edhe prej së bijës së madhe, Thomaidhës, e cila atë vit mbaroi shkollën e Qiriazëve në Korçë.
Ai pati edhe një plan tjetër, që e bisedoi vetëm me ata pakë fshatarët e tij që kishin pjesë në arat e Pradellës. Sivanllarëve dhe Gjokollarëve do t'u falte selishtat e mëhallës dhe arat rreth e rrotull për hiset e tyre. Adem Karafilit e Fehimit nga Matorukët, u tha t'ua blinte me qëllim që të ndërtonte një shkollë bujqësore dhe ata i thanë se qenë gati t'ia falnin veç të bëhej kjo punë.
Të nesërmen, ditën e martë, pasi pati përcjellë miqtë e fundit, tek hidhte vrah, e thirrën të vinte në Ersekë. Dhe të mërkurën në mëngjes u nis për atje. Rreth orës pesë pas dreke u bë keq.
E shpunë në han të sëmurë. Kërkoi ndihmën e mjekut por s'i erdhi. Kërkoi të vinte Mihal Leshica por të dy xhandarët rojtarë te dera e hanit nuk e lanë të hynte. Nuk lanë asnjë burrë të hynte brenda ta shikonte, ta ndihmonte. E motra Jane dhe fshatari Kozo Dhima e ndihmuan pak. Gjuha i qe prerë. Dha shenjë që ta nisnin për në fshat...në Gostivisht. Po atë mbrëmje dha frymën e fundit, në shtëpinë e së kushërirës Parashqevi Kita. Fjalët e fundit, të folura me vështirësi, ia drejtoi së shoqes: ''Amanet fëmijët!'' dhe mbylli syt e shkoi. Të nesërmen e suallën në Luaras. Këtu erdhën edhe doktori grek, edhe xhandarë turq, një syresh i krishterë. Po përse erdhën tani?

* * *

Petro Nini ‘’paskish vdekur nga kolera’’ dhe kufoma duhej t'i digjej me gëlqere! Të krishterë e myslimanë, ndër të cilët edhe plaku Tahir Orgocka patën ardhur në varrim të Petros. Muhamedanët, të armatosur, qëndronin pakëz larg: në njërën anë shumica, miqtë e Jaçes e të Zenelit, në tjetrën anë Dake Mali me disa shokë, vrasësit e Jaçes e të Zenelit! E kur xhandarët guxuan të afrohen që të derdhin gurin përvëlonjës mbi trupin e Petros, Dakja, armiku i tij i pajtuar, u turr drejt varrit dhe u thirri të tjerëve: ''Qe miku juaj, hasmi im. Po më lehtë do të më përvëlojnë mua të gjallë se trupin e Petros!''
Xhandarët ua mbathën këmbëve pas doktorit që iku kaluar tok me suvarinjtë. Dake Mali qante si kalama.
Thanas Cico Duro-ah sa burrë i mirë, veç të mos kish patur të pirët! - hahej nga një herë me tim atë: ''Fol, o Petro, kush është më i pasur, ti me tri motra apo unë me tre vëllezër?''
''Prit sa të vdes, o xha Thanas, do ta marrç vesh prej kujës.''
Kur e mbuluan Petron, e mori vesh xha Thanasi që edhe Petrua paskish patur tre vëllezër, po jo prej kujes - se zemrat qenë zënë nga zemërimi- po prej asaj që ngjau rreth atij varri, që të huaj deshën ta çnderonin, dhe prej qëndrimit burrëror të atyre tri motrave.
Guri Sevo ndodhej larg Shqipërisë kur vdiq Petroja, por Leko Dhosi i dha një përshkrim të imët mbi varrimin e mësuesit të shqipes: ''N'atë çast njerëzia as që pyetën fare se ç'është frika. Kur vdiq ky njeri i mirë i fshatit tonë, le të vdesim edhe ne - le të vdesim!'' thanë. Dhe s'kishin se ç'të bënin asqerët se s'i mbanin dot njerëzit''. Kështu shkruante Leko Dhosi, nxënës i Petros, i cili edhe ai vetë tre vjet më vonë ra i vrarë mu përpara kishës së Katundit prej plumbave të andartëve. Ai shkoi theror bashkë me ata nxënës të Petros që i dogjën në Treskë dhe me ata dy dëshmorë të Gostivishtit, atë e bijë, Vasil e Paro Kita, që i therën, po në atë shtëpi ku vdiq Petro Luarasi, i helmuar nga shërbëtorët e kishs greke dhe xhonturqit e qeverisë turke.
Burrërisht qëndruan djemtë trima të fshatit rreth kufomës së Petros në atë çast, kështu burrërisht edhe rreth familjes së tij tre vjet më vonë, kur skllevër të shitur në të huaj deshën ta fshinin nga faqja e dheut.''
Një shok i Komitetit lajmëronte gazetat: ''Petroja vdiq dhe me vdekjen e këtij Atdheu shqiptar humbi një bir të vërtetë dhe Komiteti një anëtar të fortë dhe punëtor të parë.''
Gjithë gazetat u mbushën me nekrologji për Petro Luarasin: ''Dielli'', ''Lirija'', ''Drita'', ''Kalendari''...të gjitha botuan përshkrime të gjata mbi jetën dhe veprat e tij.(*)
(*) Ngushëllime vinin edhe nga ‘’Bota e re’’
Nekrologji për P.N.Luarasin dhe ora e fundit, Dielli , 28 shtator 1911, f.2.
Ngushëllim: Shoqëria ''Mall i Mëmëdheut'' dhe ''Përlindja Shqiptare'' e Jamestownit, dërgon ngushëllimet e saj të sinqerta familjes Petro Luarasi për humbjen e të dashurit tyre dhe atdhetarit tonë të palodhur, e fillonjësit të Shoqërisë ''Mall i Mëmëdheut'' , Dielli, 19 .10.1911, f.3.

Shumë atdhetarë të vërtetë e qanë me lot të nxehtë në vjersha të bukura vajtimtare. ''Dhe unë vetë e kam qarë Petron'', shkruan Guri Sevo, ''pse e kisha mik e mësonjës, dhe se natura i kishte dhënë një cilësi të veçantë në mendje dhe në zemër, karakterin që e çquante nga shumica, dhe si shqiptar e kemi dashur se na nderonte fshatin e kombin.''(*)
(*)


Në fillim të shekullit Patrikana greke pati marrë vendim që dhespotët të emëroheshin jo më pleq po të rinj, të zotët për të zbatuar çdo mizori kundër armiqve të elenizmit dhe dërgoi të tillë në Kostur, në Manastir dhe në Korçë. Njëri qysh në predikimin e tij të parë u tha besimtarëvet: ''Moisiu ka thënë: Përgjigjuni kundërshtarit sy për sy e dhëmb për dhëmb". Unë ju them: Ndë ju nxjerrtë armiku njërin sy, ju t'ia nxirrni të dy sytë dhe ndë ju theftë një dhëmb, ju t'ia thyeni të gjithë''.
Tjetri: ''Krishti u tha apostujvet: Lerini shtëpitë dhe ejani pas meje. Unë ju them: shitini shtëpitë, armatosuni dhe vrajini armiqtë e helenizmit''. Dhe kështu e në këtë mënyrë barbare predikonin dhespotët e Fanarit në vendet ku nuk flitej gjuha greke.
Kur mendoj që Karavangjeli i Kosturit dha urdhër që të bëhej masakra e 12 shkurtit, në të cilën humbën jetën Papa Kristoja, vetëm se meshoi shqip në fshatin e tij Negovan, Papa Theodhosi, vetëm se qe i vëllai i Papa Kristos, dhe Papa Vasili, vetëm se qe nipi i tyre, dhe të katër të tjerët, vetëm se donin të dëgjonin ungjillin shqip, dhe brenda pesë vjetëve edhe dyzet e katër të tjerë banorë të Negovanit u bënë fli vetëm se dërguan fëmijët në shkollën shqipe, çuditem, jo që e helmuan Petro Luarasin më 1911, po si nuk e vranë në Negovan që të nesërmen e ditës që çeli shkollën shqipe në atë fshat!
Po, vërtet, pse nuk e vranë?(*)
--------------
Kur Thoma Bezhani ia bëri këtë pyetje së gjyshes, ajo i qe përgjegjur : ''Plumbi nuk i ze trimat''. (90 vjetori i shkollës shqipe në Bezhan, ''Mësuesi'',14 janar 1974)

Se ja që Petro Nini Luarasi nuk kish ‘’thimjo ksillo’’, copë dru prej kryqit të Krishtit që t’i shërbente si hajmali. Po ç'djem besnikë e trima paskeshin qenë ata të Negovanit e të Bellkamenit! Këta të gjithë me kapedan Spiro Bellkamenin e ruajtën Petron si të dy sytë e ballit.
''Po pse ia bënë atë të keqe dhe e helmuan!''
Helmimi ka qenë një nga armët e ndyra që përdorte Bizanci për të zhdukur armiqt e tij; se vrasja me helm mund të maskohet. Dhe helmatimin e Petro Luarasit u përpoqën ta maskonin duke çpifur se vdiq nga kolera.
Për vdekjen e Petros prej helmit aso kohe u bind e gjithë bota, me gjithë përpjekjet që bënë konspiratorët grekë e xhonturq për të mbuluar aktin e tyre kriminal prej opinionit publik. Kur u kthye Petro Luarasi nga Manastiri në Kolonjë, domethënë dhjetë ditë para se të vdiste, ai ishte fare mirë nga shëndeti.
Gazeta ''Drita'' e Manastirit, më 16 Vjeshtë e Parë 1911, shkruan për vdekjen dhe lajmëron me këto fjalë: ''Ky atdhetar i flaktë vdiq në gusht të këtij moti në Ersekë. Disa thonë që e farmakosën armiqtë dhe disa të tjerë thonë se vdiq nga apopleksia. Dy javë më parë se të vdiste kish ardhur këtu në Manastir dhe ish fare mirë nga shëndeti.''
Po të kish qenë i sëmurë Petro Luarasi qëndronte në Manastir dhe atje mund të gjente mjekimin e nevojshëm. Pas dy ditësh udhë, të mërkurën, më 10 gusht arrin në Korçë ku përsëri e mbajtën nën vërejtje për nja dy ditë. Kur e lëshuan, po të kish qenë sëmurë, qëndronte në Korçë, ku mund të gjente mjekimin e nevojshëm më lehtë se në fshat.
Të djelë, më 14 gusht, u nis që me natë nga Korça për në Luaras me këmbë. Kur arriu në fshat, shkoi drejt e në kishë, ku pati nisur mesha. Të nesërmen qe panairi i Shën Marisë dhe u interesua të piqej me sa më shumë mysafirë, që t'u fliste e t'i bindte për të çelur shkolla shqipe. Tërë atë mëngjes bëri vizita nëpër fshat. U puth e u përqafua me miq e të dashurit e tij. Në shtëpi të tij priti e përcolli mysafirë, hëngri e piu bashkë me ta. Të martën shtroi vetë vrahun në lëmë dhe punoi gjithë ditën e ditës. Të mërkurën më 17 gusht, thonë se nuk kishte ndër mend të shkonte në Ersekë, por e thirrën. Edhe këtë ditë i la kafshët për punë e shkoi me këmbë në pazar. Kishte shpresë të kthehej shëndoshë e mirë në fshat.
Dihet se në Ersekë foli për punë të shkollës që dëshironte të çelej asaj vjeshte atje. Për këtë gjë foli edhe me tregëtarët grekomanë të atjeshëm, dhe me Pet Prodanin në dyqan të tij. Grekomanët kishin organizuar një shoqëri të tyre në Kolonjë me kryetar nderi dhespotin e Kosturit, Joakinin, me të cilin Petro Luarasi kishte qenë në luftë për vdekje. Pet Prodani qe kryetar i kësaj shoqërie, një doktor grek Joan Thanas Janulis ish sekretar i saj. Atë pasdreke fatale, prej dyqanit të Pet Prodanit shkoi në spicerinë e Janulit. Në këtë interval u sëmur Petro Luarasi. Që u helmua, s'ka dyshim. Pyetja është: Ku u helmua, në dyqan të Pet Prodanit apo në farmacinë aty ngjitur. Përpara spiceranës u rrëzua përdhe. Kur e shpunë në han, njerëz të porositur po thërrisnin nëpër pazar: ''Kolera! Kolera! Petro Luarasi ka kolerën!''
Këtë e bënë komplotistët për të humbur gjurmët e krimit të tyre. Në atë moment shpifja e bëri efektin e saj për të mbajtur njerëzit larg të sëmurit, po gjithë bota e kuptoi që Petro Luarasi vdiq i farmakosur.(*)
(*) Një fakt tjetër provon se tim atë e farmakosën. Gjatë kthimit nga Erseka, hipur mbi mushkën e Kozo Dhimës, villte përmbi qafën e saj. Të nesërmen ngordhi edhe mushka, që qe e shëndetshme e bënte përmbi 15 napolona asaj kohe.

Sali Butka dhe Spiro Bellkameni të cilët ndodheshin në mal me çetat e tyre, erdhën fshehurazi në shtëpinë e të vdekurit për ngushëllim dhe biseduan rreth katilëve që duhej ta paguanibn me kokë vrasjen e mikut të tyre. E shoqja e Petros iu lut me lot në sy: ’’Aman veç gjak jo, se i kam fëmijët të vegjël!’’( )
(*) Populli ia ruajti kujtimin Petros dhe nuk i harroi bashkëfajtorët. Më 1920, kur Kolonja hyri nën administratën shqiptare, patriotët kërkuan dhe bënë që doktor Janulis të shporrej prej Ersekës nën akuzën si bashkëpunëtor për vrasjen e Petros. Ndërsa Pet Prodani, agjenti kryesor i dhespotit të Kosturit dhe i xhonturqve, i lidhur ngushtë me ta si vegël për zhdukjen e Petros, mbrohej nga bejlerët dhe e ndjente veten aq të sigurtë sa njëherë kur ra fjala për vdekjen e Petros u mburr duke thënë: ’’Miqtë e Petros e muarrën vesh se unë jam më i madh se Perëndia’’.
Aq e urrenin këta grekomanë Petro Luarasin, sa më 1926, pas rikthimit të Zogut, rrugës në të cilën Petro Luarasi pati shkuar i sëmurë dhe i kishin vënë emrin e tij, ia hoqën tabelën, dhe në listën e gjatë që u pregatit prej bashkisë së Korçës me rastin e 25-vjetorit të Indipendencës shqiptare ndërmjet gjithë atyre veteranëve dhe patriotëve mungonte emri i Petro Nini Luarasit, (Gazeta ''Drita'', nr. 207, 4 gusht 1937).
Kundër kësaj ''harrese'' njerëz të popullit dërguan protestën e tyre të fortë në gazetën zyrtare ’’Drita’’ të Tiranës. ( Gazeta ''Drita'' , nr.212 10.8.1937, f.3)
Shënim: ''Bëjmë me dije se në periudhën 12.12.1936-13.8.1945, Skënder Petro Luarasi, gjendej jashtë shtetit (në gusht 1937 në Spanjë) pra është i pabazuar çdo hamendësim se ''pikërisht ai'' është autori-anonim i kësaj proteste Nuk dihet se në ç'rrethana është ngjizur kjo ide që të vërë nderin e shenjtorit ortodoks Petro Nini Luarasi në duart e Skënder Petro Luarasit, '' të birit plangprishës, heretik e të indoktrinuar me internacionalizëm''.
Një nga dialogjet e mbajtur në provimet e shkollës shqipe në Korçë midis dy nxënësve shqiptarë dhe një nxënësi grekoman, i cili mburr antikat e Greqisë, mësuesi i shqipes e mbaron me fjalët:
Vëlla, ç’na duhen të teprat?
Nuk vështrojmë punët ne?
Grekët qofshin të vjetrit,
Për ne qoftë çdo e re.
Ai vdiq në luftë e sipër për të renë.
Kur vdiq i la së shoqes pesë lira borxh të cilat ajo i shleu duke shitur bagëti e drithë që t'ia mbante të pastër emrin. Fëmijëve nuk u la trashëgim talanta por karakterin e emrin e mirë.
Në kujtimet e tij Sali Butka shkruan: ’’Në qoftë se në Kolonjë do të ngrihet në kohën e ardhshme ndonjë përmendore për atë që e shpëtoi dhe e nderoi këtë vend, kjo përmendore duhet të jetë e Petro Nini Luarasit, që na zgjoi, na bashkoi e na lartësoi dëshirat e veprimet’’.( )
( )Mbas çlirimit, Kolonja ia ngriti bustinPetro Nini Luarasit dhe ia përjetësoi emrin në shkollën e Ersekës të cilën e pati ngritur që gjatë Rilindjes Kombëtare .
Epitaf i thjeshtë: ‘’Mësues i lavdishëm i shkollës shqipe’’.

Petro S. Luarasi

Vullnetarët shqiptarë në Brigadat Ndërkombëtare në Spanjë

”Të mbrosh lirinë e tjetrit, do të thotë; të mos pranosh pushtimin tënd.”


Marrëdhënie historike

Në marrëdhëniet historike të popullit spanjoll e atij shqiptar dallohen dy periudha me rëndësi të madhe edhe për vlerat ndërkombëtare. Së pari, vlerësohet bashkëpunimi i hershëm i mbretit spanjoll Alfonsi V (1396-1458) me Princin e Epirit Gjergj Arianitin dhe më pas me Gjergj Kastrioti-Skënderbeun (1405-1468) në luftën e tyre kundër pushtuesit osman gjatë mesit të shekullin XV. Historianë shqiptarë e të huaj kanë vlerësuar lart kontributin e Alfonsit V me drithë, municion dhe qindra ushtarë, shumë prej të cilëve ranë heroikisht krah shqiptarëve në mbrojtje të Krujës dhe në betejën e Beratit. Studjuesi Fan S. Noli ka theksuar se Alfonsi V ‘‘ishte miku më i ngushtë dhe mbrojtësi më besnik (i Skënderbeut), të cilin e kishte ndihmuar me dorë të hapur në disa raste kritike’’.

Ndërsa Skënderbeu e ndihmoi të birin e Alfonsit XV, Ferdinandin, në momente tepër të vështira, që të ruante kurorën atërore të Mbretërisë së Napolit dhe ‘‘ai i qëndroi mirënjohës tërë jetën Skënderbeut’’ duke e quajtur si ‘‘baba’’.

Vëllazërimi i popujve në Spanjë. Periudha e dytë e kontakteve historike midis dy popujve i takon pragut të Luftës së Dytë Botërore kur koalicioni nazi-fashist, pasi kreu puçin ushtarak në Marokun spanjoll, më 18 korrik 1936, nisi agresionin ushtarak kundër qeverisë legjitime spanjolle duke shkaktuar tragjedinë kombëtare, luftën e përgjakshme civile.

Thirrjes së Spanjës: ‘‘Popuj të botës, ndihmomëni! Fashizmi po më mbyt!’’ iu përgjegjën: ‘‘No pasaran!’’ ‘‘ (Fashistët) Nuk do të kalojnë!’’ të gjitha shtresat përparimtare të popujve anembanë botës.

Krahas vullnetarëve nga 53 vende, dhjetra antifashistë shqiptarë shtrënguan duart e zemrat në ‘‘Vatrën e vëllazërimit të popujve’’ dhe u betuan: ‘‘Vdekje fashizmit!’’ Për herë të parë në historinë e njerëzimit popujt nga e tërë bota, u solidarizuan në luftën kundër rrezikut të përbashkët fashist.

Gazeta ‘‘Përpara’’ e Korçës, në tetor 1938, shkruante: ‘‘Shumë djem të popullit lanë vëllezër e motra, prindër e fëmijë, i lanë nën terrorin e regjimit të urisë dhe ikën plot vullnet, plot zjarr, duke kaluar kufij shtetesh fashiste dhe erdhën këtu në truallin e përpjekjeve për lirinë e Spanjës dhe të botës nga rreziku i fashizmit ndërkombëtar’’.

Krijimi i Brigadave Ndërkombëtare

Tre muaj pas fillimit të rebelionit fashist, një delegacion vullnetarësh të huaj i përfaqësuar nga italiani Luigji Longo (Gallo), polaku Stefan Wisniewski dhe francezi Pierre Rebier, i ofruan qeverisë spanjolle ndihmë pa kushte dhe deklaruan: ‘‘Dëshërojmë vetëm që Brigadat Internacionale të konsiderohen si njësi të varura nga qeveria dhe autoritetet ushtarake spanjolle.’’ Më 22 tetor 1936, qeveria e Republikës Spanjolle vendosi të miratonte krijimin e brigadave ndërkombëtare. Në deklaratë çdo pjesëtar i tyre shprehej: ‘‘Gjendem këtu se jam një vullnetar për të dhënë dhe pikën e fundit të gjakut tim, për mbrojtjen e Spanjës, Lirisë dhe Botës mbarë!’’ Më 27 tetor 1936 batalioni i parë ndërkombëtar ‘‘Edgar Andre’’ niset nga Albacete në frontin për mbrojtjen e Madridit. Pas disa ditësh atij iu gjend në krah batalioni francez ‘‘Komuna e Parisit’’ dhe batalioni polak ‘‘Dombrovski’’. Kështu u formua e para brigadë ndërkombëtare (e emërtuar Brigada XI) me komandant gjeneralin Kleber dhe komisar Hans Beimler që u pasua shpejt nga të tjera batalione e brigada si ‘‘Telman’’,’’ Marsejeze’’, ‘‘Garibaldi’’, ‘‘Linkoln’’ etj. Kur Gjenerali Lukash, i paraqiti popullit të Madridit, Brigadën e Dytë deklaroi: ‘‘Kjo Brigadë do ta mbrojë qytetin tuaj sikur të ishte qyteti i lindjes së cilitdo vullnetari të saj. Nderi juaj është nderi ynë! Lufta juaj është lufta jonë! Salud Camaradas!’’

Vullnetarët shqiptarë

Kombi shqiptar u përfaqësua që në muajt e parë në këtë ‘‘vatër të vëllazërimit të popujve’’ me ushtarakë, infermierë, gazetarë e intelektualë, dhe, mbi të gjitha, me gruan e emancipuar, infermieren Justina Shkupi, e cila u shqua si asistente në krah të ‘‘doktorit të tre kontinenteve’’ Norman Betyn. Edhe poeti i ri Petro Marko do të nxitonte drejt Madridit të Lirisë, të cilit do t’i thurrte vargjet ‘‘Salud Madrid’’:

‘‘‘Madrid, o varr i tiranisë,

Madrid, o kulm i therorisë,

Madrid, llogore e vegjëlisë,

Madrid, kambana e Lirisë!’’

Në luftën antifashiste të Spanjës u bashkuan tërë ‘‘copëzat’’ e kombit shqipar: shqiptari geg e tosk, kosovari, dibrani, çami, arvanitasi dhe bashkëkombasi emigrant nga diaspora.

Ata u bashkuan pa dallim feje, gjinie, gjendjeje shoqërore e niveli arsimor apo ekonomik: punëtorë, fshatarë, tregëtarë, ushtarakë e intelektualë, me diversitete në bindjet politike: anarkistë, sindikalistë, komunistë, socialistë, socialdemokratë, patriotë nacionalistë dhe pa parti, gjithë ata që i bashkonte ideali antifashist dhe dinjiteti njerëzor.

Vullnetarët shqiptar në Luftën e Spanjës qenë njerëz të pjekur, objektivë në botëkuptimin e tyre politik, atdhetarë e humanë dhe nuk qenë aspak ‘‘mercenarë aventurë" apo ‘‘idealistë romantikë’’. Disa nga ata kishin braktisur arsimimin ndër shkolla e punën që u siguronte jetesën, kishin në ankth familjet: prindër, vëllezër e motra, disa kishin ‘‘braktisur’’ gratë e fëmijët duke lënë peng të fatit, vetë jetën e tyre, për një qëllim të shenjtë: të dërmonin fashizmin në ‘‘tokën e Don Kishotit’’, të ndërgjegjshëm se kështu shpëtonte edhe vendi i tyre nga pushtimi fashist.

Këto ndjenja i shpreh bukur vullnetari Mehmet Shehu në poemën ‘‘Adelante kamaradas!’’ (Përpara shokë!) e shkruajtur spanjisht më 1938, prej së cilës po shkëpusim strofën:

‘‘Këtu tek pragu betohem se jetën e bëj kurban

Për të mbrojtur ty, o Spanjë, për liri e për vatan’

Dhe nga plumbi n’u friksofsha ‘ mos i vafsha nënës gjallë:

Po u vrava, kërkomë plagën, jo në shpinë, po në ballë ‘‘

Ndërsa vullnetari Skënder Luarasi do të theksonte: ‘‘‘Asnjë popull tjetër nuk e ka kokën e tij më afër hanxharit të fashizmit se sa e ka populli shqiptar’Duke luftuar në frontin e Madridit, luftohet edhe në të gjithë frontin e Shqipërisë sonë. Aty po i përgatitet varri fashizmit italian, i cili është edhe kuçedra e popullit të Shqipërisë’’

Por këto pikëpamje ai i shpreh më qartë, si përgjegjësi i vullnetarëve shqiptarë, në artikullin programatik ‘‘25-vjet indipendencë’’ në revistën ‘‘Vullnetari i Lirisë’’, në nëntor 1937:

‘‘Përsëri po shkojmë drejt humbjes së plotë të pavarësisë së Kombit tonë; përsëri po ngrysemi në natën e robërisë e në ankthin e kohëve të errëta që ia ka përgaitur botës fashizmi barbar. Mbi kurrizin e popullit shqiptar Musolini po sheshon udhën e penetracionit romak në Ballkan. Shqipëria është në kthetrat e kuçedrës fashiste.’’

Ky parashikim vërtetonte atë që Konti Ciano do të shkruante në ditarin e tij rreth dy vjet më vonë:

‘‘14 shkurt 1939:’’’Duçja thotë se për Shqipërinë ( pushtimin e saj) duhet të priten dy ngjarje: mbyllja e çështjes spanjolle dhe nënshkrimi i aleancës me Gjermaninë’’.

‘‘28 mars 1939’Manifestime në Piazza Venezia për rënien e Madridit: Duçja shkëlqen. Duke treguar atlasin gjeografik të hapur në faqen e Spanjës, thotë: ‘‘Ka mbetur hapur për afro tre vjet, tani mjaft! Tani duhet hapur në një faqe tjetër’’. Ka në zemër Shqipërinë.’’

Frontit Popullor

Këta luftëtarë të lirisë e të progresit synonin që me përvojën e fituar në Spanjë, të krijonin frontin popullor antifashist edhe në Shqipëri ku të merrnin pjesë tërë forcat progresive pa dallim feje, krahine, ideje dhe gjendje ekonomike e sociale dhe të ndërtonin një shteti social për masat.

Në artikullin programatik ‘‘25 vjet indipendencë’’ shkruhet: ‘‘ ‘shtë ideja që të ngjallim Frontin Popullor edhe në Shqipëri. ‘ dhe të sigurojmë bashkimin në themel të nevojave demokratike dhe të zhvillimit nacional’ Përmes kësaj udhe duhet të kalojnë të gjitha fuqitë progresive të popullit,të gjithë patriotët dhe veteranët e kombit, e gjithë klasa e aristokratisë së rënë poshtë nga dynjallëku, të gjithë tregëtarët e dorës së mesme doemos të gjithë bujqtë e punëtorët,të gjithë, qofshin katolikë ose muhamedanë ose orthodhoksë’, dhe pa as më të voglën mungesë, e gjithë djalëria kombëtare përparimdashëse e Shqipërisë’Në këtë mes e me këtë qëllim s’ka asnjë shkak të na ndajë ne bijt e popullit; përkundrazi, mijra arsye na shtrëngojnë të bashkohemi dhe t’i japim dorën njëri-tjetrit’’’

Vullnetarët shqiptarët kishin edhe një synim madhor kombëtar. Ata shpresonin se po të fitonte Fronti Popullor dhe zgjidhja e drejtë e çështjeve nacionale në Spanjë, kjo do të shërbente si orientim edhe për zgjidhjen e çështjeve nacionale në Ballkan. Kështu ‘‘e drejta e vetvendosjes së kombësive, për autonomi deri në shkëputje’’ nuk do të mbetej thjesht një propagandë politike konjukturale.

Këtë qëndrim e kishte deklaruar edhe ‘‘L’Apasionarja’’, Dolores Ibarruri (me kombësi Baske) në qershor 1937.

‘‘Ne luftojmë për një republikë demokratike parlamentare të një tipi të ri, në të cilën tërë popujt e Spanjës të gëzojnë një liri të gjerë dhe të drejtën e vendimit për fatin e tyre’’’

Martirët e parë shqiptarë

Vullnetarët shqiptarë, me pjesëmarrje të gjerë në lidhje me përqindjen e popullsisë së Shqipërisë (prej rreth 800.000 banorë) u dallua për moralin e lartë dhe sakrificat.

Ata qenë ndër të parët që u përballën me armikun dhe u martirizuan që në korrik 1936, si p.sh oficerët Hamdi Kaja- Zagari dhe Feim (Nevruz) Veli Zagari nga Kolonja që qenë në shërbim të ushtrisë spanjolle. Ditën e plasjes së rebelimit, fashistët i kapën në rrethinat e Ceutës dhe së bashku me dy shokë bullgarë dhe disa oficerë të tjerë spanjpollë i pushkatuan meqë kundërshtuan t’iu bashkoheshin. Hamdiu la në Shqipëri gruan dhe dy fëmijë jetim, për idealin e tij, për shpëtimin e të gjithë fëmijëve të popujve. Shqiptarët qenë ndër të parët që u rradhitën në Brigadat Ndërkombëtare , si p.sh Zef Hoti, Kosta Dhimitri, Xhelal Cami, Ramiz Varvarica, Urfi Agolli që sapo erdhën nga Franca u radhitën disa në trupën franceze ‘‘Komuna e Parisit’’ dhe disa në kolonën italiane ‘‘Roselli’’. Më pas, nën shembullin e Xhemal Kadës , edhe pesë oficerë të tjerë shqiptarë , braktisën Akademinë Ushtarake të Torinos dhe nga mesi i janarit 1937, arritën në frontin e Lirisë. Që në përballjet e para me armikun u vra Zef Hoti, i pari dëshmor në radhët e Brigadës Garibaldi. Trimëria dhe heroizmi shqiptar, sidomos e martirit Asim Vokshi, la mbresa të pashlyeshme ndër kuadrot më të lartë të Brigadave Ndërkombëtare.





Revista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’

Vlerësimi më i madh ndaj tyre qe dhënia e lejes për botimin e revistës ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ në gjuhën shqip, me tirazh 5000 kopje, krahas pesë gjuhëve më të rëndësishme ndërkombëtare. (Për këtë ndihmoi puna profesionale e palodhur e kryeredaktorit Skënder Luarasit dhe e ndihmësit të tij Petro Marko dhe interesimi i hershëm i Asim Vokshit dhe Emrush Myftarit). Duhet pasur parasysh se për shkak të gjendjes materialo-teknike të diktuar nga kushtet e luftës shumë kombe me pjesëmarrje më të gjerë nuk e gëzonin këtë privilegj.

Botuesi i ‘‘Vullnetarit të Lirisë’’, S. Luarasi do të shkruante: ‘‘Revista u pregatit në një kthinë gjysmë të shkatërruar nga predhat e fashistëve dhe tipografia në të cilën u shtyp revista s’qe veçse nja dyqind hapa larg llogoreve prej nga fashistët i vërsuleshin Madridit’Ajo u shkruajt në dritën e raketave e të prozhektorëve dhe nën breshërinë e junkerëve e të kapronëve.’’

Komisari i Brigadave Internacionale, Luigji Longo - Galo, në përshëndetjen e tij për daljen e revistës do të theksonte: ‘‘Përpara, pas shëmbullit të shokut tuaj dhe tonit, togerit Asim Vokshi, i cili ra hero në Spanjë, në radhën e Brigadës Garibaldi!’’

Ai do të theksonte : ‘‘Edhe nga Shqipëria e vogël në tokë, por e madhe në histori për fisnikërinë e bijve e për luftëtat e bëra kundër shkelësve të huaj, kanë ardhur në Spanjë me duzina e me duzina luftëtarë që të pohojnë rishtazi me heroizmin e me gjakun e tyre dashurinë shekullore të popullit shqiptar për lirinë e pavarësinë e kombeve’Ata përtërijnë traditat e lavdishme të epopesë garibaldine kur shqiptarët nën flamurin e Garibaldit luftuan kundër uzurpatorëve të huaj dhe për bashkimin e indipendencën e Italisë’’

Një dokument i Ministrisë së Punëve të BrendshmeShqiptare njofton : ‘‘ ‘fletorja që botohet në gjuhën shqipe në Barcelonë dhe që drejtohet prej Skënder Luarasit, quhet ‘‘Vullnetari i Lirisë’’’ Luarasi po përpiqet me të gjitha mënyrat që të hyjë në Shqipëriu kjo fletore e kuqe’’’ . ( A.Q.SH, F.33-34, datë 24 Fruer 1938,2.3.1938, NR.214/III )

Në vijim, Ministria e Punëve të Brendëshme urdhëronte të gjitha prefekturat për të marrë të gjitha masat që kjo fletore të mos hynte në Shqipëri. Por megjithatë, me forma të ndryshme ajo hyri dhe u lexua ndër masat progresive shqiptare, brenda e jashtë vendit.

Kështu në një raport të Ali Kelmendit të titulluar: ‘‘Shokët qi janë në Spanjë dhe rivista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’, ai shkruan:

‘‘Ka dy javë e ma qi rivista V. i L. (Vullnetari i Lirisë) na erdhi nga Spanja’

Dy copë të rivistës V. i L. u a kam dërgue.. Deri më tash kanë shkue në Spanjë nja 30 shqiptarë shokë e simpathizonjës.’’

(Shënojmë se burime të tjera dëshmojnë që pjesa më e madhe e vullnetarëve shqiptarë patën ardhur me dëshirën e tyre në Spanjë, shumica qenë të pavarur nga grupimet politike dhe numri i tyre varion nga 37 deri mbi në mbi 60).

Emisionet radiofonike në gjuhën shqipe.

Ngjarje e rëndësishme janë edhe transmetimet nga radio ndërkombëtare në gjuhën shqip. Që në janar 1937 pati nisur të përhapej nga Spanja zëri i lirisë dhe i së vërtetës në gjuhën tonë amtare. (Emisionet me tekst e zë u përgatitën nga Skënder Luarasi ) (Revista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ informonte se disa emisione shqip u dhanë nga Valencia e Barcelona, disa u bënë edhe nga radioja e Madridit.

Organi ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ dhe emisionet radiofonike në shqip përmbushnin një mision tepër të rëndësishëm: sqaronin shqiptarët kudo në botë për luftën antifashiste në Spanjë, për rrezikun fashist që po i kërcënohej Shqipërisë, po dhe për programin dhe rolin e shqiptarëve përkundër propagandës fashiste që i cilësonte ‘‘aventurierë të kuq’’.

Parada e Barcelonës

Më 28 tetor 1938, tetëmijë vullnetarë të Brigadave Ndërkombëtare, u përshëndetën për të fundit herë me popullin spanjoll në Barcelonë, në një paradë madhështore ku morën pjesë edhe vullnetarët shqiptarë. Atje mungonin edhe shumë nga shokëve më të mirë që preheshin në tokën e Spanjës, të cilën e deshën sa vetë jetën. Mes tyre mungonin Zef Hoti, Urfi Agolli, Teni Konomi, Asim Vokshi, Musa Fratari, Ramiz Varvarica, Thimjo Gogozoto, Xhemal Kada, Daut Muço Podgorani, Xhelal Abaz Bajrami, (që tok me Hamdi e Fehmi Kolonjën, Kosta Dhimitër Liton, Ymer Pukën e të tjerë heronj të heshtur, u bënë kurbani që Shqipëria jonë i dha altarit të lirisë së kombeve në Spanjë.

Gjithë populli kishter dalë t’i përshëndeste me në krye përfaqësuesit e tij Presidentin e Republikës dhe L’Apasionarjan (Dolores Ibarrurin). Kur luftëtarët e lirisë marshuan atë ditë në Barcelonë, bulevardet e saj u shtruan me lule dhe sytë e popullit u mbushën me lot. Tok me marshet luftarake buçiti dhe muza e poetit Petro Marko:

‘‘Eshtë Bir i Popujve që zbret

Në Spanjën varr të robërisë,

Sulmon, këndon, dërrmon , buçet:

-Jam Vullnetari i Lirisë!’’

Në paradën madhështore buçiti ligjërimi i ‘‘Apasionaries’’:

‘‘Shokë të Brigadave Ndërkombëtare! Arësye politike dhe shtetërore, për të mirën e së njëjtës çështje për të cilën ju ofruat gjakun tuaj me bujari të pakufishme, na shtrëngojnë të kthejmë disa prej jush në vendet tuaja dhe në emigrim të detyruar’

Ju jeni historia. Ju jeni legjenda. Ju jeni shembulli heroik i solidaritetit dhe demokracisë në botë’O flamuj të Spanjës! I përshëndetni gjithë këta heronj! Përuluni para kaqë martirëve!’

Ne kurrë nuk do t’ju harrojmë. Dhe kur ulliri i paqes do të blerojë i gërshetuar me dafinat e Fitores, atëhere, kthehuni! Kthehuni tek ne dhe këtu do të gjeni atdheun’

Nata e fundit në Spanjë.

Grupi i fundit i vullnetarëve shqiptarë: (Skënder Luarasi, Mehmet Shehu, Mane Nishova, Zef Prela, Iliaz Pashaj e ndonjë tjetër), u largua nga Spanja në mesnatën e 12 shkurtit 1939. Në mes të dëborës në grykën e Perthusit, ndënjën bashkë dhe kuvenduan. Të trishtuar vunë re se kur qenë nisur vullnetarë për në Spanjën patën ikur prej atdheut veç e veç, ndërsa tani, qenë tok e kishin bërë një shkollë dy-tre vjeçare në luftë, kishin fituar eksperiencë dhe qenë të bindur se luftën finale do ta fitonin. Atë natë panë si në një vegim të bukur lëvizjen nacionalçlirimtare të popullit shqiptar.

Spanja nuk mund t’u shlyehej më kurrë nga mendja se u qe rënjosur me gjakun e derdhur për liri në llogoret Kasa del Kampo, El Prado, Manzanares, Madrid, Jarama, Terueli, Blekhite, Kaspoe, Fuente del Ebro ku qenë martirizuar edhe bijtë më të shtrenjtë të Shqipërisë dhe popujve të botës mbarë, më të dashurit e më të mirët shokë, më trimat e më besnikët. Ata u thërrisnin brezave nga thelbi i zemrës: ‘‘Më mirë të vdesësh në këmbë se të jetosh përherë i gjunjëzuar’’.

Ndërkohë u provua se ‘‘Çdo grusht që merrte demokracia spanjolle shoqërohej në Europë me fitore të tjera të fashizmit. Mbas thyerjes së frontit të Aragonës erdhi okupacioni i Austrisë, mbas ndarjes në dy pjesë të Spanjës së lirë, erdhi aneksimi i Sudeteve, mbas rënies së Madridit marshimi mbi Pragë dhe okupacioni i Shqipërisë’’

Në luftën antifashiste të popullit shqiptar u shquan si drejtues ushtarakë dhe kuadro të shtetit mjaft nga luftëtarët e Spanjës si Mehmet Shehu, Hulusi Spahiu, Mane Nishova, Veli Dedi etj. Tashmë emri dhe vepra e ‘‘Bijve të Lirisë’’ qëndron në krye të historisë së antifashizmit shqiptar ku ndrijnë , krahas emrave të 15 dëshmorëve ‘‘Heronjtë e Popullit’’ Asim Vokshi, Musa Fratari, Ramiz Varvarica, Xhemal Kada.



Përbyllje

Dëshëroj t’i mbyll këto shënime modeste për ‘‘Bijtë e Lirisë’’ me fjalët e Skënder Luarasit:

‘‘Për shërbimin që i solli populli spanjoll çështjes së pavarësisë së kombeve; për mësimin që u dha Spanja vullnetarëve të lirisë për të shpëtuar më vonë popujt e tyre nga zgjedha fashiste; për ndihmën që u dhanë spanjollët demokracive për të fituar luftën kundër fashizmit ndërkombëtar; për këto dhe për shumë shkaqe të tjera duhet t’i jemi borxhlinj. Spanja kryelartë i flet heshtur ndërgjegjes së popujve, u flet atyre që kthehen prej kampeve të vdekjes, atyre që sapo kanë zbritur prej maleve me flamurin e lirisë në dorë; na flet të gjithë neve që e kemi fituar tani indipendencën, që t’i jemi mirënjohës edhe Spanjës në vatrën e së cilës lindi vëllazërimi i popujve ‘Të moçmit dikur mburreshin duke thënë: ‘‘Et in Arkadia ego!’’( ‘‘Unë kam qenë në Arkadia!’’) Të sotmit krenohen: ‘‘Edhe unë qeshë në Brigadat Internacionale!’’(*)


Petro Skënder Luarasi

(*) Referat i mbajtur në seminarin Petro Marko, ‘‘Hasta la Vista’’ dhe ‘‘Brigadistët shqiptarë në Luftën Civile të Spanjës’’, i organizuar më 9.11.2007 nën kujdesin e Ambasadës Spanjolle.

Vullnetarët antifashistë shqiptarë
Asim Vokshi
Daut Muço Podgorani
Emrush Myftari
Emin Agolli (Ruzhdi Emini)
Fehmi Muço
Faik Dardha
Hamdi Zagari - Kolonja
Hulusi Spahiu
Ibrahim Kurani
Iljas Pashaj
Justina Shkupi
Kosta Dhimitri
Kosta Kollumbi
Mane Nishova
Mehmet Shehu
Musa Fratari
Nevruz (Feim) Zagari
Petro Marko
Qamil Sherifi
Ramiz Varvarica
Sabri Lumani
Skënder Luarasi
Stevens Thanasi (Thanas Janketa- Stevenson) nga Greqia
Stefan Duni
Shaban Basha
Teni Konomi
Thoma Rushano (Tom Russiano)
Thimio Gogozoto
Urfi Agolli
Veli Dedi
Xhafer Miraku
Xhelal Bajrami -Çami
Xhemal Kada
Omer Puka
Zef Hoti
Zef Prela
Zihni Murati
George Raisis arbëresh nga Greqia
Niko Plaku etj.
‘’Christian’’ , (komisari politik i kompanisë 12 i Batalionit10, Brigada XIV)
Listë e dokumentuar nga një Relacion i Skënder Luarasit më 3.11.1938.

Skënder Luarasi
Abetarja shqipe është shkruar me gjak.

Gjuha shqipe, ky mjet i mrekullueshëm që ka populli për të shprehur mendjen e zemrën e tij fisnike, është thesari më i shtrenjtë që trashëguam nga stërgjyshët tanë të nderuar. Këtë mjet që na ndihmon të kuptohemi e të pasurohemi me idealet më të lartë të njerëzimit, armiqtë e kombit tonë kanë bërë çmos të na e prishin me qëllim që të na varfëronin e të na rrobëronin më lehtë. Por populli shqiptar u bëri ballë burrërisht orvatjeve të parreshtura të armiqve dinakë dhe në këtë përpjekje gjigande mësonjësit e shqipes kanë qëndruar në krye të luftës. Promethenjtë tanë shkruan Abetaren shqipe me gjak dhe ndërtuan shkollën shqipe me kockat e tyre të shenjta
në luftë për jetë a vdekje me forcat më barbare që polli Mesjeta:..
Karakteristika që ka dalluar shkollën shqipe nga gjithë shkollat e vendeve fqinj është se mësonjëtorja shqipe ka qenë laike që në fillimin e jetës së saj dhe e lirë nga çdo paragjykim fetar e shoqëror. Ajo nuk ka asgjë të përbashkët, as morale, as intelektuale, me shkollat klerike. Dhe është kjo karakteristikë themelore që do t'i japë shkollës shqipe aftësinë për ta shpënë popullin shqiptar më shpejt drejt qëllimeve të larta të njerëzimit.
Për këtë shkollë, laike, të pavarur dhe me frymë përparimtare, kanë dhënë jetën me dhjetra e qindra arsimtarë patriotë të popullit shqiptar. Në krye të kësaj rruge fisnike shquan fytyra e ndritur e rilindasit tonë të parë, Naum Bredhasit nga Vithkuqi, i cili na fali ''Avetarin'' dhe që këtë mëkatë ndaj ''Megali idhesë'' dhe Fanarit e lau me kokë më 1866 brenda mureve të errëta të Patrikanës. Me kokë e pagoi veprimtarinë e tij patriotike edhe mësonjësi i shkollës shqipe të themelua në Korçë më 7 mars 1887 dhe për ta nderuar këtë datë historike ajo u caktua Dita e Mësonjësit. Pandeli Sotiri u vra prej së shoqes e të vjerrit grek me ndërsimin e Patrikanës. Njerëz të errët në shërbim të armiqve të Abetares shqipe vranë Balil Tahirin, bariun e fshatit Selenicë e Pishës, i cili duke ndjekur me mall të flaktë mësimet e Rilindasve tanë, u bë mësonjës i fëmijëve të fshatit të vet. E vranë kur po kthehej nga Selaniku, pasi kishte kryer një mision patriotik më 1893.
Sepse çeli shkollën shqipe në Negovan dhe predikonte për çështjen shqiptare, andartët grekë, të shtyrë prej dhespotit të Kosturit, Karavangjelit, vranë më 12 shkurt 1906 Papa Kristo Harallambin bashkë me të vëllanë Papa Theodhosin dhe pesë patriotë negovanas, përkrahës të shkollës shqipe, që kështu ta tmerronin njerëzinë sa të mos pranonin mësonjës shqiptar e shkollë shqipe.
Si yll i madh i bukur ndrinte në qiellin shqiptar të errët të asaj kohe patrioti Koto Hoxhi nga Qesorati, shok besnik i vëllezërve Frashëri dhe i idealit të shoqërisë ''Drita'' të Stambollit, në themelin e së cilës ai vuri një nga gurët themeltarë. Trimat e bejlerëve e rrahën dhe shërbëtorët e kishës greke e vranë sepse edukoi, i pari në Shqipëri, falangën e mësonjësve të rilindjes që përhapi dritën në vendin tonë.
Mitropolia e Manastirit pasi nuk mundi ta vrasi Gjerasim Qiriazin me plumb a helm, e shtiri me dinakëri në duart e kusarëve, të cilët, dimrin e motit 1889, e mbajtën rob në malet e Lenies, ku u plevitos dhe e lëshuan vetëm kur u pagoi paratë me të cilat do të blinte në Korçë ndërtesën e së parës shkollë shqipe për vajzat. Gjerasim Qiriazi vdiq më 5 janar 1894, por shkolla shqipe e tij, nën udhëheqjen e së motrës Sevasti Qiriazi, lulëzoi për nder e dobi të gruas shqiptare.
Kleri grek në bashkëpunim me hyqymetin turk helmuan në Ersekë më 17 gusht 1911 Petro Nini Luarasin. ''Vramëni'', u tha feudalëve shqiptarë ky mësonjës i vjetër i shqipes, '' po mblidhmani gjakun, se do t'u duhet nipërve tuaj të shkruajnë gjuhën shqipe''.
Në kolonitë shqiptare të Greqisë, Panajot Kupitori, drejtori i gjimnazit të Varvaqit, dijetar e shkrimtar veprash historike e filologjike për gjuhën shqipe e kombin shqiptar, vdiq i sëmurë në burg të Athinës, ku e shpunë shovinistët grekë, sepse hapi shkollë nate më 1876 për t'u mësuar arbëreshërve të Athinës gjuhën amtare.
I helmuar, po në burg të Athinës, vdiq më 1884 bashkatdhetari i Panajotit, Anastas Kullurioti, redaktor i gazetës shqip-greqisht ''I foni tis Albanias''( Zëri i Shqipërisë), autor abetaresh e librash shqip që i përdori në shkollat e tij arbëreshe.
Në mesin e kësaj trumbe dëshmorësh ngrihet si një titan patriarku i gjithë mësonjësve të shqipes, Jeronim de Rada, edukatori i nderuar i rinisë arbëreshe në Shën Dhimitër të Koronës, i cili, i rrahur prej urisë e prej halleve të jetës, punoi parreshtur për lirinë e shpëtimin e Atdheut të zbjerrë. Po të kish rrojtur 100 vjet, plaku i nderuar 90 vjeçar i Makijës, i cili duke dhënë frymën e fundit thirri me dëshpërim ''Po më ikën gjaku i Arbërit'', do të kishte parë se djersa dhe mundi i titanit arbëresh nuk vajti kot.
Terrori i tërbuar i qeverisë turke, krahas e për ndihmë të inkuizicionit fanariot, pati arrirë kulmin në majin e vitit 1903 kur qeveria turke dhe kleri fanariot i mbyllën gjithë shkollat shqipe dhe i dërguan syngjyn mësonjësit patriotë ndër të cilët Nuçi Naçin, drejtorin e fundit të mësonjëtores së Korçës. Nuçi vdiq në mjerim gjatë regjimit feudal të Zogut por ditën e 7 marsit emri i tij do të përmendet me nderim nga të gjithë mësonjësit e Shqipërisë.
Edhe pas shpalljes së konstitucionit në Turqi, xhonturqit u përpoqën në mënyrat më barbare e më dinake t'ia presin hovin Abetares shqipe që nisi të përhapej në gjithë Shqipërinë dhe vranë sa mundën me shpatë e me tortura. Ata vranë në burgun e Manastirit Sadik Zajmin dhe Idriz Novokazin se patën hapur shkolla shqipe në Shkup, Pejë, Gjakovë, Prizren , Zymë, dhe Janjevë, me aq sa premtonin rrethanat asaj kohe. Në vështirçsi rrojtën e punuan Ismail Haxhi Tahiri, shkronjës i Haxhi Zekës, eksponentit të Lidhjes së Prizrenit, Haxhi Bejta nga Janjeva e shokët e tyre pionierë të parë për gjuhën shqipe pas Lidhjes së Prizrenit. Ata u rrahën e u vranë, po prej tokës shqiptare lindën forca të reja . Nxënësit e mësueve të rënë në luftën e shenjtë për liri dhe kulturë, për ta nxjerrë popullin shqiptar në dritë, e muarën pishtarin në dorë në udhën drejt ditës së bukur të 28 Nëntorit 1912.
Pas kësaj dite të shenjtë për Shqipërinë, Atdheu ynë vërtet u spastrua prej sulltanëve e patrikëve, por shërbëtorët e tyre, feudalët e klerikët fanatikë mbetën. Këta shërbëtorë të reaksionit na vranë më 1920 Sali Nivicën, më 1924 Avni Rustemin dhe më 1925 Luigj Gurakuqin dhe Sali Çekën. Pothuaj se çdo mot e çdo muaj nëna jonë Shqipëri vajtonte nga një bir mësues, të vrarë prej bejlerëve e fashistëve.
Edhe reaksioni i jashtëm kërkoi viktimat e tij në radhët e mësonjësve shqiptarë. Në Kosovë serbomëdhenjtë e nisën plojën e tyre pas çlirimit të Shqipërisë me Pater Paliqin e me Pater Shtjefën Gjeçovin që u mësonin gjuhën amtare kosovarëve të robëruar. Shovinistët serbë mbytën më 1947 në burgun e Prizrenit Bedri Pejanin, ish mësonjësin e gjuhës shqipe në gjimnazin e Shkupit më 1909 dhe e vranë priftin patriot At Dhimitër Bellkamenin, tek po dilte nga shkolla shqipe e Tushemishtit.
Me një krim të shëmtuar e nisi Zogu regjimin e tij tradhëtar kur më 1928, për oportunitet politik vari mësonjësin demokrat, Ibrahim Arapin, kryetar i shoqërisë ''Bashkimi'' në Durrës. Me një krim po kaq të shëmtuar e vazhdoi fashizmi italian sundimin e tij mbi Shqipërinë kur vari në Shkodër mësuesin e dashur nga gjithë populli shqiptar, Jordan Misjen. Dhe nazistët varën në Prizren Xhevdet Dodën. Me një krim të këtillë mbaruan ekzistencën e tyre të turpshme reaksionarët në Shqipëri kur vranë pas murit, duarlidhur e në sy të nxënësve, mësuesin e lavdishëm Ndrec Ndue Gjoka. Të gjithë këta bij të denjë të Shqipërisë vanë me këngë drejt çastit të fundit të jetës së tyre duke dëshëruar të ishte sa më i gjerë sheshi i ekzekutimit dhe sa më i lartë trikëmbëshi që të shihte mirë populli shqiptar se ç'kurban të madh bënin bijt e tij për të fituar lirinë.
Shkolla shqipe pati edhe nga ata mësonjës patriotë që vërtet nuk u vranë nga reaksioni, porse që të mos i përuleshin tiranisë shkuan të bëjnë një rrojtje plot brengë duke ngrënë bukën e hidhur të mërgimit për të qëndruaribesnikë ndaj idealeve që kishin predikuar në shkollë. I këtillë mësonjës është patrioti i madh me karakter të fortë Sotir Peci, të këtillë janë Nane Panajot Meksi, Vasil Konomi-Labova, Halim Xhelo, Niman Ferizi, Ferit Imami, Pal Lumëzi: një nga mësuesit e parë të shqipes në Prizren qç vdiq në mjerim më 1943 dhe Ibrahim Femiu, i cili gjatë pushtimit të Kosovës prej malazezëve e ktheu shtëpinë e tij në shkollë të fshehtë për djemurinë patriote të Gjakovës. Në mërgim dhe të dëshpëruar që eshtrat nuk do t'u preheshin në mëmëdhenë e dashur, vdiqën mësuesit e shquar Grigor Cilka, Vasil Duro, Llukan Simo, Gjergji Sevo, Hamit Lumi, dhe mësonjësja veterane e shkollës së vajzave në Korçë Fanka Efthimiu që vdiq në Manastir, dhe nxënësja e saj Vasilo Ballkameni e Urani Rumbo.
Një njollë e zezë do t'i mbetet në ballë qeverisës plot turp të Ahmet Zogut që la të vdesë të dëshpëruar e në mërgim, pa dhënë as ndihmën më të vogël për ta shëruar në sanatoriumin e Tore Peliçes në Itali, mësonjësin e talentuar, Migjenin, poetin e rinisë shqiptare, në moshën 26 vjeç.
Mësues të gjuhës shqipe kanë qenë edhe ata patriotë të cilët vërtet nuk çelën shkollë vetë po predikuan mësimin e gjuhës amtare dhe ndihmuan të tjerët të përhapnin arsimin kombëtar në Shqipëri. Nga më të shquarit e këtyre patriotëve janë: poeti ynë i madh Kombëtar Naim Frashëri e dijetari Sami Frashëri që hartonin aq libra për mësonjës, Jani Vreto, i cili shëtiti pa u lodhur nëpër kolonitë shqiptare për të shtuar shokët, për të botuar libra shqip dhe për të themeluar shoqëri kombëtare, Hoxhë Tahsini, e të tjerë, e të tjerë.
Shkolla e gjuhës shqipe mori rrugën e vet, larg turçes e greqishtes, atë ditë kur shqiptarët mësuan se ''perëndia nuk e dinte shqipen''. Një mësonjës shqiptar ka shkruar:
Edhe Krishti ndë na thëntë:
''Unë jam grek, eni pas meje'' -
do t'i themi: ''Pa mblidh mendtë,
se shqiptari s'vjen pas teje''.
Tregojnë për Islam Spahinë nga Luma se një ditë e pyeti hoxhën e fshatit pse nuk e bënte duvanë shqip.
''Allahu nuk e njeh shqipen'', iu përgjegj hoxha që ndoshta vetë nuk e dinte turçen.
''Po mirë'', ia ktheu Islami. ''Një zot që s'e njeh shqipen nuk më duhet''. Që atë çast e përzuri hoxhën dhe nisi të hapë shkolla shqipe.
Mësonjës të këtillë të shqipes, më fort shëtitës, me pushkën në njërën dorë për të luftuar armikun dhe me abetaren në tjetrën për t'i ndriçuar bashkëluftëtarët, kanë qenë në radhë të parë Sali Butka dhe Mihal Grameno.
Përpara varreve ku prehen dëshmorët e pionierët e përhapjes së arsimit kombëtar, të cilëve populli është zotuar t'ua shkruajë emrat me gërma të arta në faqet e historisë së Rilindjes shqiptare, përulemi me nderim e mirënjohje.
Me mirënjohje duhet të kthejmë vështrimin edhe drejt atyreve të cilët akoma nuk e kanë mbështjellë lëmshin e jetës së tyre gjer në fund. Përmendim me nderim e mirëdije sot në ditën e 7 Marsit zonjën 80 vjeçare Parashqevi Qiriazi, e cila rron që të shohë se djersa që derdhi 55 vjet me radhë në fushën e arsimit të vajzës shqiptare nuk i vajti kot. Përmendim mësonjësit veterane Nikolla Lako, Aleksandër Xhuvanin, Musiaf Luçin nga Kuçi i Kurveleshit, baba dy dëshmorësh që edhe në moshë të kaluar drejton shkollën e fshatit të tij, Ilo Mitkë Qafëzezin, Ahmet Gashin, Hysni Bababameton, profesor Sotir Papakriston, të gjithë ata arsimtarë që kanë zgjuar entuziazmin në nxënësit e shkollës shqipe në kushte shumë të vështira dhe rritën brezat që po ndërtojnë Shqipërinë e re.
Skënder Luarasi
(Shkrim i vitit 1957)

---------------------------------------------------------

Skënder Luarasi

Dita e Flamurit

Dita e Flamurit është dita më e shënuar në historinë e kombit tonë. Duke kremtuar këtë ditë, i pari kujtim që na bie në mend është se një popull ka shpëtuar prej kurthit të robërisë dhe nisi të shijojë jetën e lirë duke u përfaqësuar prej shenjës kombëtare, Flamurit.
Shenja e kombit tonë: Flamuri kuq e zi me shqiponjën dy krenore!
Me sa mburrje, madhështi, nderim dhe gaz e shikon çdo sy atdhetari! Vetëm një tradhëtar, një shpirtlig e vështron me cmirë, me urrejtje, me frikë.
Te flamuri nuk shohim vetëm bukurinë e cohës dhe të ngjyrës, po edhe bukurinë e një atdheu, të një kombi, me tërë cilësitë, parimet, ndjenjat dhe historinë e një populli, që ka jetuar për një jetë madhështore, për qëllime të larta, të shtrenjta, të dlira.Flamuri ynë tregon qëndrimin e njëherëshëm, të patundur dhe burrëror të atyre ushtarëve fisnikë që i ka udhëhequr në ngadhënjime, mes luftrave të rrepta, jo për sulme, po për mbrojtje. Flamuri ynë tregon jetën e atyre trimave të kombit që luftuan për të mbrojtur atdheun. Nën këtë flamur Skënderbeu mundi të dalë fitimtar në luftëra të panumërta kundër mizorive të Anadollit. Nën këtë flamur trimat e Gegërisë dhe të Toskërisë mundën të mbajnë të pa njolluar prej armiqve nderin e tyre. Nënë këtë flamur kemi dhënë besën të rrojmë ne, bijt e shqiponjës.
Te ky flamur i hapur, që fërfërin në erë, shikojmë me shkronja të arta Shqipërinë e Re dhe të Lirë; shikojmë jetën e së ardhmes së këtij kombi, që është dergjur për kaqë kohë në kurth i mbuluar me plafin e robërisë, po që kurrë nuk ka qënë i mundur për vdekje!
Flamuri ynë është shenja e trimërisë dhe e lirisë. Për trimëri ka kaptuar male, ka kapërxyer lumenj, ka shëtitur pyje, ka vetëtitur mbi dete dhe ka valuar mbi fusha. Për liri ka bërë therorira të mëdha, beteja të gjakëshme.
Për liri, si tani dhe kështu e tutje ky dhe vetëm ky flamur do të fërfërijë mbi kulmet e shtëpive, do të shëndrijë mbi majat e çukave, do të valojë mbi sheshet e lëndinat. Vetëm nënë këtë flamur do të prehen në qetësi eshtrat e atyre dëshmorëve që bënë therorinë më të madhe duke luftuar dhe vdekur me nder e lavdi.
Vetëm nën këtë flamur mund të rrojmë ne bijtë, niprit dhe stërniprit, në liri, në fatbardhësi më vete dhe në paqë e miqësi me fqinjët.
Po sado i mirë, sado i bukur dhe i këndshëm të jetë ky flamur, bukuria e tij prishet, fishket, venitet, po të mos jemi dhe ne si flamuri. Le ta dimë që ne e bëjmë flamurin dhe jo flamuri neve. Po të jemi ne trima, besnikë, të drejtë, të lirë, të ndershëm, ashtu do të jetë edhe flamuri ynë, shënja e një populli trim, besnik, të drejtë, të lirë, të ndershëm.Po të jemi ne robër dhe trathtarë, ashtu do të jetë edhe flamuri, shenja e robërve dhe e tradhtarëve.
Skënder Luarasi
Shkrim i vitit 1919

-----------------------------------------------------------------

Nderim delegatëve të Kongresit të Dytë të Manastirit në 100- vjetorin e përkujtimit!

Skënder Luarasi
Kongresi i Dytë i Manastirit
Kongresi i Dytë i Manastirit u çel në rrethana shumë dramatike në Shqipëri; u çel më 20 mars 1910 ( 2 prill 1910 me kalendarin e ri P.L)) duke zhvilluar punimet e tij për dhjetë ditë me radhë nën kërcënimint e qeverisë turke dhe të armiqve të Shqipërisë.
Të shikuar nga një cilësi e përbashkët, kongreset e mitingjet shqiptare që nga Lidhja e Prizrenit e gjer në kuvendin e lavdishëm të Vlorës janë stacione të udhës së vështirë që përshkoi populli ynë drejt rilindjes së tij. Në këto mbledhje populli shqiptar shprehte dëshirat e qëllimet që ndjente nevojë t’ia kumtonte gjithë botës dhe shtonte fuqinë për luftën e tij kombëtare.
Në mbledhjen e Ferizajt që u mbajt dy javët e para të korrikut 1908, masat fshatare të Kosovës shfaqën ndjenjën e revoltës së rrësëllitur lëmsh në grykë qysh nga disfata e Prizrenit dhe kërkuan shpalljen e regjimit konstitucional në Turqi. Shumë kush e quan Hyrjetin vepër të xhonturqve, por në të vërtetë në përmbysjen e regjimit absolute të Abdyl Hamidit një rol shumë të rëndësishëm luajtën të 30.000 shqiptarët e mbledhur atje nën udhëheqjen e Isa Boletinit, të Bajram Currit e tjerë personaliteteve shqiptare; qe ultimatumi i tyre i fundit i cili, simbas fjalëve të Ismail Qemalit, ‘’la në mendjen e sulltanit një mbresë më të madhe sesa kërcënimet e xhonturqve ose protestat e fuqive të mëdha’’. Të nesërmen fjalët e ndaluara gjer atëherë, liri, drejtësi, barazi, u brohoritën rrugëve, u botuan në gazeta shumëgjuhëshe, u shkruan në flamurët e kombësive të Perandorisë Otomane. Parrullës së revolucionit borgjez të Francës, turqit e rinj, mbasi ia zëvendësuan fjalën ‘’vëllazëri’’ me ‘’drejtësi’’, i shtuan emrin epartisë së tyre ‘’Xhemijet’’, që shqip do të thotë ‘’Bashkim’’, dhe që sipas kuptimit politik të xhemijetxhinjve kishte për qëllim turqizimin e gjithë kombësive nën skeptrin e Osmanit.
Shqiptarët patriotë që ishin munduar e burgosur 30 vjet me radhë se punonin për gjuhën e tyre të dashur, pas rënies së sulltan Hamidit, organizuan shoqëri kombëtare për të mbjellë arsim e kulturë në turmat e paditura; çelën klube ku bisedonin rreth çështjeve politike e shoqërore dhe ndriçonin rrëmetin mbi ngjarjet e ditës; ata themeluan shtypshkronja për të botuar gazeta e libra dhe çelën shkolla të natës e të ditës që të edukoheshin atje bijtë e bijat e popullit me gjuhën amëtare. Patriotët e Korçës nuk pritën stinën kur hapen shkollat por e riçelën ‘’Mësonjëtoren shqip’’ që në mes të verës, fill pas shpalljes së regjimit konstitucional.
Brenda tre muajve mbas proklamimit të Hyrietit, patriotët shqiptarë mbajtën në Manastir kongresin e parë për unifikimin eAbece-së shqipe në rrethana paqësore dhe, për sy e faqe, me mirëdashjen e qeverisë turke. Mirëpo, kur mbas një moti e gjysmë u mbajt Kongresi i Dytë i Manastirit, xhonturqit s’ua kishin më nevojën shqiptarëve dhe e patën shpërdorur e kthyer regjimin e ri në një tirani politike.
Veziri i madh Haki pasha, protagonisti i maskaradës xhonturke, qysh në bisedën e parë në këshillin ministror e shprehu urrejtjen e qeverisë xhonturke ndaj udhës së shqiptarëve me këto fjalë: ‘’Rreziku më i madh për Turqinë nga gjithë kombet që jetojnë në perandorinë tonë janë shqiptarët. Është frikë e madhe nga ky komb mos zgjohet e mëkëmbet e merr dituri në gjuhën e vet; dhe atëhere e mori lumi Turqinë e Evropës. Shqiptarët kanë nisur t’i venë themelet e kombësisë me anën e shkrimit e këndimit dhe një ditë mund të shtien në dorë gjithë Turqinë. Kanë një gjë të lehtë e të plotë që mund t’i përparojë shpejt.. . Historia e tyre po doli në shesh është prishja e Turqisë. Me të shpallurit e Hyrjetit shqiptarët deshën mësim, hapën shkolla të mëdha e të vogla, çelën klube, ngritën shtypshkronja, mbajtën kongrese dhe bënë aq shumë punë sa nuk na e priste mendja. Prandaj ky hov duhet t’u pritet, duhet t’i ndajmë e t’i përçajmë, t’i shtypim e t’i dërrmojmë sa të mos kenë më fuqi të ngrihen’’.
Haki pasha një nga shtyllat e Xhemijetit, ish-profesor universiteti në fakultetin e drejtësisë, ish-ministër i Arsimit dhe i punëve të brendëshmedhe gjer pak ditë më përpara ish-ambasador i Stambollit në Romë, me këtë urdhër që dha kundër mendjes shqiptare, provoi që kishte mbetur reaksionar e shovinist. Me sa sy të mprehtë i pati njohur Mustafa Qemali këta hijerarkë xhonturq kur i quajti ‘’një bandë ushtarakësh të liq’’!
Që t’ia ndalnin dorën kriminale kësaj bande ushtarakësh të liq, që të shpëtonin gjuhën e dashur shqipe, këtë thesar të çmuar që na kishte mbetur trashëgim pej stërgjyshërve edhe në ditët e varfëra të robërisë katër shekullore, dhe tok me gjuhën gjithë idealet e lirisë, të pavarësisë e të përparimit, pa të cilat nuk mund të rrojë asnjë popull, burrat trima shqipëtarë u mblodhën në kongrese. Kongresi i Parë i Manastirit u përpoq të bashkonte Shqipërinë me anë të një shkrimi unik; Kongresi i Elbasanit u përpoq ta bashkonte me anën e themelimit të dy institucioneve kulturale për gjithë Shqipërinë; Kongresi i Dytë i Manastirit, sikundër na e thotë organi i Klubit Qëndror të atij qyteti: ‘’Bashkimi i kombit’ u thërrit prej këtij klubi se u ndje nevoja e madhe që ‘’të bisedojmë për mbi rreziqet që mvaren mbi Shqipërinë e gjorë‘’.
Mësuesi dëshmor Sali Nivica na e ka dhënë me një fjali tabllonë e kohës së këtij kongresi të dytë: ‘’Tani janë mbërthyer gënjeshtra me të vërtetën, e shtrembëra me të drejtën, padija me diturinë, fanatizmi me mendimin e lirë.‘’ Në këtë përleshje për jetë a vdekje midis patriotëve shqiptarë e turqve të rinj, në frontin e Kongresit të Dytë të Manastirit muarën pjesë delegatë që përfaqësonin rreth dyzet klube dhe shoqërira patriotike. Nga këta mund të përmendim kryetarin e klubit qendror’’Bashkimi’’, Fehim Zavalanin, përfaqësuesin e klubit të Stambolllit, Ibrahin Naxhi Spahiun, i njohur me pseudonimin Dervish Hima, Petro Nini Luarasin, Bedri Pejanin, Qamil Shkupin, Bejtulla Gjilanin, Hajdar Bloshmin, Tefik Panaritin, Hysni Currin, Ferit Ypi Starjen, i cili tok me Rifat Manastirin, pati mbrojtur alfabetin latin aq burrërisht në Kongresin e Dibrës, Themistikli Gërmenjin dhe Qazim Ilias Dibrën që u zgjodh kryetar i parë i kongresit të dytë. Dy patriotë të tjerë që për arësye politike mbetën anonimë, por që qenë nga shtyllat më të forta në platformën e këtij kongresi, janë ish-delegatë edhe në Kongresin e Parë të Manastirit edhe në Kongresin e Elbasanit: Gjergj Qiriazi dhe Telemak Gërmenji.
Organi i Klubit Qëndror ‘’Bashkimi i kombit’’ i pati lajmëruar degët t’i nisnin delegatët e tyre në mënyrë që më 15 të muajit mars të ndodheshin në Manastir. Ata të jugës arritën me kohë; porse të Kosovës u vonuan për nja pesë ditë. Të pranishmit herakë i kaluan të pesë ditët me biseda mbi ngjarjet e ditës , mbi mënyrën se si t’i mbronin të drejtat konstitucionale të fituara në Ferizaj , e të tjera çështje gjuhësore, shoqërore e politike. Pra me të ardhur edhe delegatët e Kosovës, më 20 të marsit në mëngjes filluan seancat. Ibrahim Naxhiu, i pari, mbajti fjalimin e tij zyrtar: ‘’Në këtë mbledhje’’, tha oratori, ‘’ne nuk përfaqësojmë vetëm klubet që na kanë dërguar delegatë, ne përfaqësojmë gjithë Shqipërinë. Jemi mbledhur të bisedojmë mbi nevojat tona kombëtare për diturinë, për lulëzimin e gjuhës sonë dhe për mbrothësinë e kombit shqiptar.’’ Folësi vuri në dukje se turqit e rinj u dhanë fjalën shqiptarëve se do t’i ndihmonin në përparimin epopullit shqiptar. ‘’Po sot ku janë ndihmat e premtuara?’’ pyeti oratori. ’’Turqit e rinj na i harruan të mirat tona. Kur ish Hamiti në fron nuk na lenin të tregoheshim si komb, nuk na lenin të mësonim gjuhën tonë. Ata që përdornin gjuhën shqipe burgoseshin atje ku piqet buka në diell’’.
Ibrahim Naxhiu i pati menduar të këqijat që do t’a kërcënonin Shqipërinë dy vjet më vonë: ‘’Ne sot jemi rrethuar prej rreziqeve: Bullgaria, Serbia, Greqia kërkojnë ngatërresa që të na gllabërojnë. Ne mund të shpëtojmë vetëm po të edukohemi në gjuhën tonë. Duhet të punojmë si kanë pëunuar vëllezërit tanë: Jani Vreto, Vaso pashë Shkodrani, Kristoforidhi dhe më i madhi diplomat i Turqisë, bashkatdhetari ynë Ismail Qemali, të cilët gjithë bashkë punuan për atdhenë e ty re të vërtetë. Ne shqiptarët kemi nevojë të madhe për mësonjëtore, meqenëse qeveria nuk na ndihmon, prandaj themeluam shoqërinë ‘’Përparimi’’ që të ndihmojë disa mësonjëtore. Ta mbrojmë gjuhën tonë të dashur se pa gjuhën tonë shqipe humbëm!’’ thirri oratori.
Duke prekur marrëdhëniet e shqiptarëve me regjimin konstitucional në Turqi , Ibrahim Naxhiu shtoi: ‘’Armiqtë na kanë çelur luftë në fushën e shkronjave …ne do t’i mbajmë e do t’i mbrojmë shkronjat tona kombëtare me mish e me shpirt!’’
‘’Atdhetarë të flaktë! Ne që sot e tutje nuk do t’i përmendim fjalët gegë e toskë, çam e lab po vetëm fjalën shqipëtarë, se të gjithë jemi të një gjuhe dhe të një gjaku. Kemi të gjithë një atdhe dhe një qëllim: përparimin e kombit shqiptar. Sot erdhi dita kur mblidhemi dhe përfaqësojmë gjithë Shqipërinë‘’.
Kështu, pra, ndërsa Kongresi i Parë i Manastirit kërkoi njësimin e shkronjave shqipe, kongresi i dytë manifestoi vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur të drejtat kombëtare, vetëdijen kombëtare të shqiptarit.
Qeveria e Stambollit dhe Meshihati në politikën e tyre shovene kundër shqiptarëve patën fituar një shok të përshtatshëm e besnik në patrikanën greke të Fanarit. Këta të dy institucione mesjetarë ia nisën punës të persekutonin, të bojkotonin, të ekskomunikonin, të burgosnin, të internonin, e të vrisnin sheshit a prapa krahëve patriotët shqiptarë që ecnin në udhën e mbarë të kongreseve.
Në Kongresin e Dytë të Manastirit kundër patrikanës së Fanarit ngriti zërin e tij drejtori i shkollave shqipe të Negovanit e të Ballkamenit, Petro Luarasi, I cili qe ngarkuar edhe me mandatin e përfaqësuesit të “ Lidhjes orthodokse” të shqiptarëve. Ai foli për nevojat ngutëse që shtrëngonin shqiptarët të mbanin kongrese njërin pas tjetrit, për qëllimet e këtyre mbledhjeve dhe për dëshirat e patriotëve që ta plotësonin me mësim e dituri jetën e popullit shqiptar.
Pas ankimeve të tij kundër qeverisë turke dhe pengesave që u sillte kjo mësonjësve shqiptarë në punën e tyre kulturale, ai përshkroi vuajtjet që pësonte popullsia ortodokse përgjithësisht dhe e këtyre fshatrave posaçërisht nga dhespotët grekë. Që nga vrasja e Papa Kristos më 12 shkurt 1905 dhe gjer në vrasjen e të nipit, Papa Vasilit në pragun e Kongresit të Dytë të Manastirit, 45 shqiptarë patriotë kishin rënë viktima të thikës së shovinistëve grekë në Negovan: d.m.th. 9 patriotë shqiptarë vriteshin për mot nga armiqtë në këtë fshat.
Në këtë kohë vuante me gjithë trupin e Shqipërisë edhe ajo gjymtyrë e saj që quhet Kosovë. Në Kongresin e Dytë të Manastirit morën pjesë më shumë delegatë nga Kosova; delegatët e saj përshkruan fushatën e tërbuar që kishin hapur fanatiKët turq e serbomëdhenj kundër gjuhës shqipe me anë të hoxhallarëve e të priftërinjve në të gjithë viset e kësaj treve të larë me lot e gjak. Atë patën shumë ankesa kundër regjimit xhonturk dhe të ligësive të pushtuesve. Përveç arsimit në gjuhën shqipe që ndalohej dhe shkollave e klubeve që po mbylleshin me dhunë, në gjithë vendin mungonin rrugët dhe masat punonjëse vuanin nën peshën e rëndë të taksave.
Porse nuk ishin vetëm mungesat e mjeteve të shpejtë të komunikacionit që i pengonin delegatët e Kosovës të vinin me kohë në Kongresin e Dytë të Manastirit që ata vetë e kishin propozuar, por qenë përrenjtë e lumenjtë që po rridhnin gjak! Hordhitë e Xhavit pashës, të ShefqetTurgut pashës e të Mahmut Shefqet pashës, njëra pas tjetrës, kishin filluar që në vjeshtën e motit 1908 të turreshin drejt kufirit verior të Shqipërisë. Që në muajin e çeljes së Kongresit të Parë të Manastirit, d. m.th. kur Sulltan Hamiti qëndronte akoma në fron të Turqisë, këta turq të vjetër që brenda 24 orësh qenë bërë turq të rinj e rifilluan dhunën e tyre kundër Shqipërisë duke i vënë zjarrin qytezës së Boletinit së cilës ia ndryshuan emrin në “Hyrjet Xhebrie Tepesi”, domethënë Kodra Liri, me përdhunë. Që të mos përdhunohej toka e shenjtë e Skëndërebut, pra, dhe që të këshilloheshin e të merrnin masa mbrojtëse burrat trima të Kosovës u mblodhën në kuvend. Kështu në emër të Kosovës delegatët e veriut i suallën Klubit Qendror dhe shokëve të Kongresit të Dytë të Manastirit një mesazh të rëndësishëm ku u bënin thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin në luftën për liri.
Delegatët e kongresit të dytë i zhvilluan punimet e tyre në një atmosferë të nderë dhe prandaj edhe disa nga vendimet e tyre duken disi të shpejtuara dhe të rrëmbyera. Ata vendosën që qendra e klubeve nga Manastiri të shpërngulej në Stamboll sepse, sipas mendimit të kongresistëve, në kryeqytet të Turqisë rronin asi kohe shqiptarë më të mençur e më të fortë; atje në Stamboll do të krijohej një këshill i përbërë nga deputetët patriotë dhe një inspektoriat për të kontrolluar gjithë punën e klubeve, të shoqërive e të shkollave. Do të themelohej edhe një Akademi, anëtarët e së cilës do të kujdeseshin për botimin e librave, fjalorëve e gazetave. Në Kongresin e Dytë të Manastirit u vendos gjithashtu që më 20 qershor të atij viti të mbahej një kongres në Janinë ku do të vinin delegatët shqiptarë të armatosur me njohuri shkencore, tregëtare, ekonomike e profesionale. Nga mesi i këtyre delegatëve do të zgjidhej një komision i lartë, i cili do të drejtonte veprimtarinë kombëtare në gjithë Shqipërinë. Mandej, në Shkup do të themelohej një Institut Pedagogjik dhe do të botohej një Fletore për gjithë Kosovën. Vetë Kongresi i Dytë i Manastirit do t’i jepte një njoftim governës turke dhe një ankesë Meshihatit. Punimet më të rëndësishme delegatët i zhvilluan në seanca të fshehta në shtëpinë e Qiriazëve.
Gjithë puna e mirë e Kongresit të Dytë të Manastirit u errësua nga retë e zeza sterrë që po rrësëlliteshin shpejt në qiellin e Shqipërisë. Vërtet delegatët e Kongresit të Dytë i mbyllën punimet e tyre me brohoritje optimiste “Fitorja është jona!”, porse vendimet e bukura të kongresit, tok me fjalimet e plota të kongresistëve që do të botoheshin në një broshurë mbetën të panjohura, se u përmbytën nga rrjedhja e shpejtë e ngjarjeve të Kosovës. Ato nuk u botuan kurrë. E ç’institut pedagogjik mund të themelohej në Shkup, e ç’fletore shqipe mund të botohej atje, kur edhe vetë Normalja e Elbasanit shpejt do të mbyllej me shkollat e klubet tejpërtej Shqipërisë, kur vetëm tre muaj pas Kongresit të Dytë të Manastirit do të mbyllej edhe Klubi Qendror, edhe organi i tij “Bashkimi i Kombit” dhe kryetari e redaktorët e tyre të lidhur në hekura do të dërgoheshin në gjyqin ushtarak të Dibrës për tu gjykuar prej Mahmut Shefqet pashës. Muaji mars i motit 1910 qe mbarsur me ngjarje të rëndësishme për vendin tonë; për këtë shkak gjatë këtij muaji shqiptarët mbajtën disa kuvende patriotike në qytete të ndryshme të Kosovës, në Gjilan, në Pejë, në Mitrovicë e gjetkë për të biseduar mbi disa çështje ekonomike e politike dhe për të marrë masa paraprake kundër kërcënimeve të qeverisë turke. Në Prishtinë, ku malësorët e rretheve patën ardhur të protestonin vendosjen arbitrare të taksave mbi mallrat që hynin në qytet, ushtria turke hapi zjarr dhe u vranë nga të dy anët. Sulltan Mehmet Reshati dekretoi shtetrrethimin.
Më 20 të marsit, pikërisht ditën që u çel Kongresi i Dytë i Manastirit u mblodhën parësia e Kosovës te Verat e Llukës. Këtu luftëtri i shquar Isa Boletini, në një fjalim të shkurtër, ku përshkruan situaten tragjike të mëmëdheut, jep kushtrimin për gjithë Shqipërinë. Fjalimin e tij, plot mendime të larta patriotike, Isa Boletini e mbaron me frazën që ndezi me ndjenja revolucionare të gjithë sa e dëgjuan: ‘’Tokën tonë që e thau Osmanllia, lotët tanë nuk mundën me e njomë, e tash na kena me e vadit me gjakun e shqyptarit. Ngrehuni, o vllazën! të gjithë së bashku ta derdhim ene ma të mramen pikën e gjakut që na ka met për të drejtat e nderën e Shqypnisë! Rrnoft Vllaznia! Rrnoft Bashkimi!’’
Kushtrimi u dha. Kosova u çua në luftë. Jehona e tij arrriu deri në fshatrat më të thella të Shqipërisë. Delegatëve të Kongresit të Dytë të Manastirit nuk iu mbeti gjë tjetër veç se të rrëmbenin armët. Ibrahim Naxhiu, që luajti një rol të rëndësishëm në Kongresin e Dytë të Manastirit, në krye të gjithë studentëve që patën lënë Universitetin e Stambollit e shkollat turke në shenjë proteste kundër Xhemijetit, u nis me pushkë në dorë të ndizte flakën e shenjtë të atdheut në zemrën e shqiptarëve të jugut. Muharem Rushiti nga Filati, Spiro Ballkameni nga Follorina, Themistokli Gërmenji nga Korça, Gani Butka nga Kolonja, Qani Panariti nga Vakëfet, Mendu Zavalani nga Dangëlli, Vangjel Gjika nga Përmeti, Maliq Velusha nga Skrapari… dhe kështu me radhë nga çdo fshat e qytet i Shqipërisë, bijtë e saj trima rrëmbyen armët të përlesheshin me kuçedrën anadollake.
Mahmut Shefqet pasha, i dehur nga ndonjë fitore e çastit, mblodhi popullin në Mitrovicë dhe si e shau rebelçe iu kërcënua se do ta shuante fare po të mos rrinte urtë kështu tutje. U thirri ‘’unë jam Zoti juaj!’’
Dhe Isa Boletini nga malet iu përgjegj: ‘’Mahmut Shefqeti të mos madhnohet se sa djelm shqyptarë që ranë dëshmorë në këtë luftë gjithsecili për një u pagua me pesëdhjetë e se Shqypnia s’asht farue për disa të ndershëm dëshmorë. Po kur të bashkohena gjith shqiptarët e të lidhim ndërmjet nesh besën shqiptare, do të jena të zott t’i përzëmë hordhitë turke jashtë Shqypnie jo ma me armë por edhe me hujt e gardhit’’.
Kryengritja e armatosur vazhdoi. Dhe shqiptarët e fituan luftën se qenë frymëzuar me idealet e ndritura të lirisë e të rilindjes së tyre e se masat popullore shqiptare u dhanë zemër luftëtarëve dhe i ndihmuan me bukën e gjaku e tyre. Ata fituan se luftuan për jetën e Shqipërisë, për çlirimin e popullit nga tirania e sulltanëve, nga hijet e Mesjetës dhe nga zgjedha e huaj.
Një nga delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, mësonjës i Negovanit dhe delegat i këtij fshati e pati quajtur dimër robërinë e Shqipërisë nën Turqinë; ‘’Dimri është në të përcjellë, pranvera afron për gjithë shqiptarët, lum ata që nuk e humbën shpresën se pranverën do ta shohin me shije më të ëmbël. Ditët e gëzuara të përtëritjes së Shqipërisë arrinë; dielli- bukurosh i majit po lind për gjithë shqiptarët që dëshërojnë ngjalljen e mëmëdheut. Gjethi fletënjomë i diturisë çeli, pemët zemër-shqiptare lulëzuan.”
(S.Luarasi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë, 1972, f.113-118 )

Skënder Luarasi

Për komb e flamur

Qe kohë e turbullt e plot trazira.
Në fushën e Devollit mbretëronte qetësia e frikëshme e një nate Shënëndreu.Forcat kundërshtare,flokëverdhët e Rinit e syzestë e Romës, që nuk u qenë mjaft të gjera sheshet e Alsace –Lorenit po kishin ardhur gjer në lëndinat e Shqipërisë për t’u ndeshur në lodrën e gjaktë , po çlodheshin për luftën e së nesërmes.
Yjtë qenë zhdukur prapa reve.Qyteti i Korçës dergjej i mbështjellë nën mjegullën e barutit e të topave që, gjithë ditën e ditës, kishin vjellë hekur dhe flakë.
Kudo errësirë.Por jo, ja se ku shëndrit përmes penxheres së një shtëpie të vjetër, mbanë bulevardit të Shën Gjergjit, një llampë.A mos ja ka zënë kjo vendin hënës, të cilën nuk e lenë retë të shkëlqenjë? Pranë trapezës, mbi të cilën përndante rrezet llampa, duket i mbështetur mbi bërrylin e mëngjër profili me tipare të forta i një burri mesatar nga mosha, madhështor nga shtati .Burri i veshur me uniformën e një zyrtari të lartë i kërrusur mbi një radhua aktesh,ishte duke kënduar; kthente fletë, i rikthente, lëçiste.Disa herë u ngrit më këmbë,eci,ndenji.Në lëvizjet e trupit, në regëtitjet e fytyrës, çfaqej kujdesja.Në botën e fjetur të Korçës ky burrë mbante roje.
Ndërkaq qetësinë e frikshme e trembi ca më tepër një zhurmë e fortë, e shkurtër, e shpejtë.Një automobil, dy, tre automobila të rrotullohen tatëpjetë.Qëndrojnë përpara shtëpisë së vjetër.Një e trokitur, një e pytur:’’Kush është?’’ dhe pastaj një përgjigje miqësore dhe porta hapet.Brenda hyn një gjeneral, një kryekomisar, disa oficerë, më vonë dhjetë, njëzet, dyzet, pesëdhjetë, njëqind ushtarë.Oborri u mbush plot, avllia u rrethua.
‘’Mirë se vini, gjeneral Saller’’-kështu i tha burri i përmendur dhe i ndehu dorën vizitorit.Por ky qëndroi hijerëndë përpara tij , pa dashur të bëjë toka.
‘’Sonte nuk vinj si mik,Themistokli.Jam porositur t’ju përcjell në Selanik.Bëhuni gati!’’
‘’Gati për në Selanik?…Por unë…''- u përgjegj Themistokliu’’Në mëngjes , pasi të lajmëroj Këshillën…’’
‘’Që tashti!’’- urdhëroi gjenerali.
Pasi u vesh mirë me uniformën që e kish mbajtur me nder një mot të tërë,si Kryetar i Republikës Shqiptare të Korçës, Themistokliu hyri në dhomën ku flinte e ëma plakë e dhëmbshur, i puthi dorën në gjumë, ballin, buzët dhe u nis për në rrugën e gjatë.
Udh e ushtarit është e pasigurtë;zgjoje dhe leri shëndet’’, foli gjenerali.
Burri shqiptar e mori vesh.’’Nëna ime,zoti gjeneral, është mësuar me të këtilla ndarje;nuk largohem soje për të parën herë, as që do të jem unë i pari bir që i bëhet kurban Atdheut’’.Ndërkohë djaloshi Pasa, shoku i tij besnik, u sul nga dhoma e gjumit:’’Kryetar!’’-thirri dhe e vështroi me sytë e një shqiponje-‘’urdhëroni!…Ç’të bëjmë?’’
E Themistokliu foli:’’Pasë!Sido që të më bjerë puna mua,ngushëllomë nënën, të fala shokëve, mos e humbni trimërinë as edhe shpresën.Shqipërinë të ma doni. Flamurin e saj! Lamtumirë!’’ U çkëput nga krahët e tij dhe, nën bajonetat e senegalëve të zes më keq se nata mynxyrëmadhe, hipi n’automobil q’e shpinte në qytet të huaj.
Në fillim ky bir i madh i Korçës dukej sikur shkonte në të mirë. Ish i çelur; në kuvendim shpesh i drejtohej gjeneralit në të djathtë.Rrallë e tek kryekomisarit të Ballkanit në të mëngjër.Po herë-herë binte në mendim të mallëngjyer.Bisedonte për heroizmën e shqiptarëve në betejën e djeshme, për Korçën e lirë dhe për ndihmën që i sillte trumba heroike e shqiptarëve ushtrisë së aleatëve në Ballkan,për Flamurin e Skënderbeut, që, pas çastit të Vlorës lipsej të përshkonte zinë e zjarrin e katër vjetëve të tjerë gjer sa ai vetë, Ismail Qemali i dytë, e ngriti në Korçë më 10 dhjetor 1916 që të valonjë sërish mbi ‘’Shqipërinë vetëqeverimtare’’.
Por vallë,ç’mendon tani?Apo mos fëmijën dhe nënën e përgjynjur që e
linte pas, të vobekët e të shkretë, popullin të mjerë, shokët pa udhëheqës?Apo mos ndjente frikën, se pas kaq therorish të bëra n’altar të kombit, mund t’u jepej bashkatdhetarëve ndonjë robëri e dytë.Por kjo , pandehte shqiptari, nuk mund të kish të ngjarë kurrën e kurrës.Kombe të tërë i kishin dhënë fjalën si aleatë , që Korça do të mbetej një pjesë e pacënuar e Shqipërisë së lirë.Pushtetet, kombet me kulturë, kurrë s’i hedhin poshtë zotimet, mendonte Themistokliu, dhe në zemrën e madhe i ngjallej shpresa.
Kur agoi dita,ishin larguar prej Korçës së bukur, së dashur. Iu afruan Bilishtit.Me të hyrë në qytet, Themistokliu befas u ngrit prej vendit t’automobilit, u zgjat të shikonte sa t’ish e mundur më larg, sa t’ish e mundur më qartë.Dhe pa një send që e tronditi.Mbi ndërtesën qeveritare të Republikës , nuk valonte më, sipas zakonit, flamuri i tij.Atëhere me një thirrje dëshpërimi, si ndonjë shkëmb që shkëputet prej majës së malit të lartë dhe mbetet i thërmuar në rrëzë të greminës , ashtu edhe burri i madh i Korçës u rrëzua në vend, i kërrusur dhe i vrarë në shpirt nga pamja e papritur.Ajo zemër shqiptare, që kurrë nuk e njohu frikën dhe dëshpërimin , tani prej së keqes plasi.Goja iu kyç, sytë iu errësuan.S’e ndjente më jetën.Që nga kufiri gjer në Selanik qe rruga drejt varrit për Themistokli Gërmenjin, për Republikën Shqiptare të Korçës.
Porse Themistokliu gjene foli:në gjykatën ushtarake, në këshillin e luftës, përpara gjeneralëve, kryekomisarit, gjeneralisimos ;përpara armiqve keqdashës dhe’’miqve’’dinakë; i foli gjithë botës dhe i tha se nuk kish bërë gjë tjetër veçse kish luftuar për fitoren e besëlidhurve, për lirinë e kombit të tij , për nderin e Flamurit të Shqipërisë.Po idealisti shqiptar; që luftoi në atdhenë e vet,që mbajti lart flamurin e vet, sot gjykohet prej sunduesit të huaj’’për tradhëti’’.
‘’Ligësisë nuk i bëkam dot ballë në tokë të huaj-t’armikut’’.
Dhe duke u drejtuar nga autoritetet më të larta të gjykatës tha:’’Si duket, nuk ju hyn më në punë trimëria e shqiptarëvet!Gjetët grekërit tani.Gëzohuni dhe mburruni me kusarët e Greqisë.Ç’ju lypsen shqiptarët, që veç dëshirës për liri, besës e nderit, nuk kanë asgjë tjetër.Më keni dënuar më parë se të më gjykoni;mbaroni punën tuaj pra! Nuk kërkonj mëshirë veç një zë:për një varr në tokën që më lindi kam lakmuar!’’
Mbi kulmin e kështjellës së Selanikut u çpalosën trikolori(flamuri francez) dhe Kryqi i kaltër(flamuri grek). Në rrëzën e saj po shpinin një të lidhur. I lidhuri e pa trikolorin për të cilin kish luftuar aq mirë, qe plagosur për atë, i kishte shtuar pak, sado pak, famën atij. Flamurin e vet të nderuar, me shqiponjën në fushën e kuqe nuk e pa.Po e kujtoi.Psherëtiti, dhe burri me vullnet prej hekuri derdhi dy pika lot.Ata nuk ishin lot për fatin e vet; se veten s’e quante për të vajtuar.Qenë lot për fatin e dyshimtë të Shqipërisë, të flamurit.
Ndërkohë dikush i dorëzoi një shatë, si përgjigje lutjes së fundit. Kjo nuk qe vetëm mosmirënjohje…Themistokliu e hapi varrin e vet, duke mejtuar Shqipërinë dhe i vinte keq vetëm se nuk kish edhe një jetë tjetër që t’ja falte Atdheut.
‘’Jo’’, i tha njeriut, që desh t’i lidhte sytë, dhe ja hodhi shaminë atje tej:’’Shqiptarët janë mësuart’i qëndrojnë vdekjes ballëhapur, ta shohin plumbin me sy.Shtini, galezë, mbi këtë gjoks, që dikur e stolisët me kryqin tuaj të Luftës!’’ Dhe në çast kur grupi i ekzekutimit ia drejtoi pushkët kraharorit të shqiptarit, ky shqiptar i madh u thirri:’’Francezë! Më kini dhënë fjalën e nderit që Korça do të mbetet e Shqipërisë.Nuk kini nder po ta shkëputni Korçën prej Shqipërisë‘’.
Nën plagët e plumbave dha shpirt Themistokliu.
Zemra e tij rrahu gjer në fund për Atdheun!
(’’Për komb e flamur’’, Arbëria, 28 nëntor 1930)


-----------------------------------------------------------------------

Skënder Luarasi
Shqipëria shtet i ri
Shqipëria e vogël, e vjetra dhe e reja, ka gjetur ndër gjermanët sidomos t'Austrisë, studjonjës të vlefshëm, si Hahn, Ippen, Dr.Karl Patsh,Jokl, e shumë të tjerë.Veprat e tyre qëndrojnë në përfillje të veçantë, si nga lënda e dobishme, ashtu edhe nga trajta e bukur.Prandaj edhe çdo vepër tjetër që del nga penda gjermane pritet me interesim të posaçëm.
Aty vonë një austriak i panjohur u trumbetua kudo si albanofil i madh.Ky është Dr.Friedrich Wallisch;bisedat që ka mbajtur mbi Shqipërinë në radio ose në mbledhje të shoqërisë austro-shqiptare në Vienë, dhe që u lavdëruan nxehtësisht prej shtypit shqiptar, i botoi tani shpejt në librin e vet ''Neuland Albanien''.
''Shqipëria shtet i ri'' është shkruar në gjermanishte të rrjedhëshme;çdo shqiptar që e zotëron pak a shumë këtë gjuhë e kupton ç'kërkon të shprehë ky i huaj për atdheun tonë.Qëllimi i auktorit ka qënë që duke i dhënë thjeshtësinë e këndëshme të një romani të mos ia çante kokën lëçitësit me probleme shkencore.Qëllimi,pra i mirë…
Gjer më sot veprat e dijetarëve gjermanë mbi Shqipërinë kanë qënë, si kurdoherë,''tepër''serioze.Dhe për më të shumtën e shtresës intelektuale shqiptare, e cila sigurisht nuk qëndron në kulmin e saj, janë pakëz ''të thata''.Shkrimet e Hahnit,Nopçës dhe Talloczyt, ndonëse gjetkë janë në duart e çdo të mësuari, për ne intelektualët shqiptarë mund të flenë akoma ndër bibliotekat, se po t'i kapim me dorë është frikë mos na zërë gjumi sish.
Sot, në kohën e mendimit të cekët,njeriu mund të rinjë zgjuar vetëm duke mos lëçitur asgjë, ose duke kënduar letërsi të përciptë dhe me buçim sensacional.Shkrimtarët q'u mungon kjo cilësi, bien poshtë, nuk kanë sukses…Mirëpo që të gjithë nuk mund të jenë xhurnalistë.Ndër gjermanët që kanë shkruar mbi Shqipërinë,përveç Karl Mayt dhe Ernst Jackh-ut, asnjë nuk ka përdorur sensacionin për suksese të veprave të tij. Mbase për këtë arsye ato janë jo vetëm të pa përkthyera, por edhe të panjohura prej intelektualëve shqiptarë.Savantët e ngratë shkruan për hirin e së vërtetës dhe të dijes.As ata nuk patën nevojë t'u paraqiten shqiptarëvet , por as shqiptarët nuk u munduan t'i çfletonin veprat e tyre.
Dr.Friedrich Wallisch e njohu këtë të metë.Ne shqiptarët sipas atij, jemi orientalë, dhe miqësia na pëlqen kur është e krypur me lajka, etj.Autori na rekomandohet me komplimenta dhe si shenjë të dashurisë së tij për ne na fali një libër për vëndin tonë dhe sipas qejfit tonë.
Lëndën xhurnalistike ka dashur ta forcojë me buçimën e sensacionit…Por mjerisht për të , s'ka mundur t'ia arrinte qëllimit. ''Neuland Albanien''është mbytur me përshkrime dhe tregime-me tregime dhe përshkrime.Që në fillim na çfaqet Durrësi me tërë lashtësinë e kohës së Qesarit dhe Ciceronit, me të bashkë, edhe vjetërsia e plaçkavet dhe e maçkaver të mbetura anës detit prej sundimit të huaj në luftën botërore.Në vend të vesevet apo vetijavet të botës shpirtërore shqiptare, që vetëm një mendje e thellë mund t’i njohë, na tregohet vetëm begat'ia e jashtme e popullsisë fshatarake,që shihet në pare dhe krah për krah me këto tabllo kemi edhe portetet e personaliteteve të Shqipërisë me të gjitha ‘’virtytet'' e tyre.. Për këta lexonjësi mëson jo vetëm ç’kanë qenë e ç’janë, por edhe ç’do të jenë;ç’farë rrobash veshin, ç'grykashkë mbajnë dhe nga ç'anë i krehin flokët e tyre të përdredhur…
Përshkrimet edhe se të tepëruara, nuk janë doemos edhe të plota e të drejta.Ç'ka të bënjë në se sheshi i Ersekës është i mbjellë me ullinj a me shelgje, shtrypshkronja ''Luarasi'' qëndron në Shkodër a në Tiranë, ose se e para shoqëri letrare shqiptare u themelua në Bukuresht a në Stamboll? Oxhaku le të jetë i drejtë, pa tymi le të vejë shtrembër! Ato që dëgjon e shikon Dr.Wallisch, i hedh në letër si t'i vijnë, jep mendime mbi këtë apo atë çështje, pa ndonjë dije serioze mbi to.Ai na paska qëndruar një javë.Po Shqipëria nuk mund të njihet me një javë.e qarku Korçë -Përmet në një gjysmë dite.Si duket ''europianëvet''u mungon durimi,dhe kur s'e ndjejnë nevojën e Montekukolit.Edhe vetë autori e pranon këtë,po vetëm për të tjerët:''Nuk është e mundur ta njohësh Shqipërinë vetëm duke rregjistruar atë që sheh e që dëgjon, pa hedhur një vështrim prapa''.
Që t'i shpëtonjë kësaj të mete, ky pra, na bën krahasime, dhe,përmes tyre kërkon t'ia bënjë të njohur Shqipërinë botës së huaj. Mirëpo, i mungon, siç thamë dija e domosdoshme e një etnologu dhe historiani që të jetë i zoti të krahasonjë të shkuarën me të soçmen dhe të nxjerrë kështu argumentat për pohimet e tij. Sa e vërtetë është pohim-akuza për fuqitë e mëdha se: ''Më 1913 themelimi i një shteti të ri në Europën e atëhershme tepër konservative, me kufijt e saja të shënjtëruara dhe të paprekshme, qe një ngjarje e padëgjuar dhe e pashëmbëlltë'', aq qesharake dhe antihistorike është përgënjeshtrimi i këtij pohimi se ''mbretëria shqiptare u krijua prej asgjëje''.
Dr.Wallisch i bën gjithashtu padrejtësi të madhe popullit shqiptar kur e quan ''të vobegët në gojëdhënat''dhe kur thotë se''në Shqipëri, aty e nja dy vjet më parë, mezi gjendej ndonjë shtëpi që të quhej shtëpi europiane;asnjë urë e asnjë rrugë për të qënë nuk kishte''.
Miku i ri e njohka Shqipërinë, por vetëm atë Shqipëri që po ngrihet prej hirit e shpuzës, në të cilën e lanë të mbuluar lufta ballkanike dhe lufta e përbotëshme. Ajo që do t'i jepte aktualitet veprës së re mbi vendin tonë, do të ishte paraqitja ''thellësisht'' e drejtë e gjendjes sonë politike dhe ekonomike.Në këtë fushë të mendimeve,albanofili i ri qenka fort i varfër.Përsa i përket historisë na rrëfen, ndër disa anekdota,edhe që Aleksandër Moisiu zbritka prej fisit të Golemasvet-por as këtë fakt nuk paska pasur nge ta shqyrtonjë mirë.
Nuk di a ka për t'u bërë Llixha''verorja e përbotëshme'', se kjo gjë fshihet akoma në barkun e kohës;por përshkrimi i këtij vëndi është aq i bukur, sa edhe ai i Përmetit, me gjithë që stolitë q'u jep janë fare të përkundërta.Një tregim i gjallë është sidomos kalimi i natës në Përmet ;i luftës së rreptë në mes të mysafirit fisnik t'aristokracisë shqiptare dhe të kafshëvet gjakpirëse të shtratit .Eksperimenti që paska bërë Dr.Wallisch mbi imunitetin e trupit të shqiptarit kundër morravet meriton të bisedohet në një vepër edhe më të plotë.
Përgjithësisht shkrimet e Dr.Friedrich Wallisch plot larje dhe lyerje , nderim dhe përçmim për jetën tonë kombëtare, tregojnë karakterin ''e çuditshëm '' t'auktorit .Madhërinë e tokës sonë , zakonet dhe varfërinë e popullit tonë, i përshkruan me ''lëvdata '' ironike dhe me ''ironi''lëvdonjëse.
Di një studjuese të huaj, e cila po udhëton nëpër fshatrat tona për të mbledhur folklorin.Shqipërinë po e shëtit me këpucët me progje dhe e vëzhgon nga perspektiva e gjerë e malsivet tona t'egra.Por nuk qahet. Dr.Wallisch e pa vendin tonë përmes dritares së ngushtë t'automobilit të shtruar me kadife. Dhe qahet, zihet, grindet me shoferat, me lundrarët, me tregëtarët, me të zotin e shtëpisë ku ndodhet mysafir.Megjithatë udhëtimi i tij paska qënë ''i dobishëm dhe fitimprurës''.
Gadi të gjithë sa kanë shkruar mbi Shqipërinë sensacionalisht, e kanë filluar këngën e Mukës me rreshtin e mërzitshëm ''Albania terra incognita''; dhe kanë pandehur se, pas botimit të librit të tyre, Shqipëria u bë e njohur në të gjitha anët e dheut.Ashtu pandeh edhe ''filoshqiptari'' i madh Friedrich Wallisch.
Në qoftë se Shqipëria akoma është e panjohur, të njohur mundet t'a bëjnë vetëm dy fuqi:shkrimet serioze të miqve tanë të provuar në ditët e vështira të robërisë e në fillim të rilindjes sonë , dhe shkrimet serioze të vetë shqiptarëve. Po edhe veprat e njerëzvet, jeta e të cilëve ka qënë e lidhur ngushtë me jetën tonë kombëtare - veprat e Ippenit, Karl Patshit, Nopcsas, Joklit dhe të kush e din sa miqvet të vjetër të prindërvet tanë, ne i kemi harruar, se na pëlqejnë më fort ''miq të rinj''. Të gjitha këto vepra duhet të dalin në dritën e gjuhës shqipe.Vetëm me kërë mënyrë pune do të mundemi edhe ne të varfërit, fort të varfërit, të fillojmë rrugën e kulturës kombëtare shqiptare, e cila na nxjerr në shpëtim.
Lum Wallisch që ka mike Shqipërinë dhe, sa për Shqipërinë që ka mik Wallischin-lumi…

(S.Luarasi Shqipëria shtet i ri, ''Ora'',13 janar 1931)


-------------------------------------------------------------

Skënder Luarasi
Letërsia moderne në Shqipëri*

E pasur dhe e bukur është gjuha jonë shqipe, nga e cila ''Bijtë e Shqipes'' krijuan një kult të vërtetë; megjithëkëtë është fare pak e zhvilluar: rrethana historike krejt të posaçme dhe sidomos një sundim i huaj prej më shumë se katër shekujsh i vonuan për një kohë shumë të gjatë çdo farë rilindje kulturale popullit shqiptar të dashuruar për liri.
Do t'i lëmë mënjanë, edhe folklorin, i cili më vete do të mbushte një kapitull shumë interesant, edhe atë sërë të gjatë prodhimesh religjioze që pati filluar qysh në shekullin e XV-të, rëndësia e të cilëve është sidomos gjuhësore; e atëhere do të shohim se pjesa e dytë e shekullit të kaluar shënon shfaqjen e veprave të para letrare,që si me thënë mund të merren për themelet e letërsisë sonë moderne.
Të parët shkrimtarë shqiptarë, fuqitë e tyre intelektuale e morale i vunë në shërbim të pavarësisë së vendit.
Këta janë pikësëpari:Jeronim De Rada,Pashko Vaso Pasha,Naim Frashëri,Zef Skiroi e Gjergj Fishta, veprat e shkëlqyera të të cilëve kanë kontribuar në një masë të madhe për zgjimin e ndërgjegjes sonë kombëtare.
Pastaj vinë:Zef Serembe,A.Z.Çajupi,Faik Konica,Luigj Gurakuqi,Fan S.Noli; që të gjithë dhanë faqe poetike të shenjtëruara me një patriotizëm drithëronjës, disa për të flakur zgjedhën e robërisë së huaj , të tjerët për ta shpëtuar popullin nga fanatizmi fetar në të cilin kishte rënë. Të tjerë merrnin pjesë në krijimin e një jete të gjallë kulturore me anë përkthimesh të kryeveprave më të mira të letërsisë botërore.
Jeronim De Rada(1814-1903), patriark i përnderuar i kolonisë shqiptare të Italisë, botoi disa vepra romantike, si për shembull : ''Milosao'' dhe ''Skënderbeu'',dhe në numër të madh poezish, që të përkujtojnë ritmin e mrekullueshëm të këngëve tona të vjetra popullore .Në shpirtin e të shpërngulurve të varfër si ky, ai vetë,ka ditur të hedhë farën e një malli të dhimbshëm.Ngjalli nostalgjinë për vendin e lipsur, për ditët e lumtura të dikurshme pranë vatrës familjare në kohën e Shqipërisë fatbardhë.Si redaktor i një gazete, për shumë vjet rresht, i së famshmes ''Flamuri i Arbërit'', ai u bë mbrojtësi i guximshëm i të drejtave të paprekëshme të popullit shqiptar përpara mbarë botës.
Merita dhe lavdia e mbajtjes , në një shkallë të lartë, të idealit kombëtar në mëndjen e shqiptarëve të emigruar në Italinë e Jugut i takon bashkëatdhetarit të tij më të ri, Zef Skiroit(1865-1927).
Le të kufizohemi të zëmë në gojë një lirik të stërhollë ashtu si ka qënë Zef Serembeja.Për shkak të fatit të pashmangshëm që i ra mbi kokë; ai mund të krahasohet me poetin austriak Lenau…
Shpirt ëndërronjës po si ky, udhëtar i përjetshëm, shkoi të vdesë në një azil,andej tutje,fort larg,në Shën Pal (Sao Paolo) të Brazilit.
Në krye të atyre që e kanë zgjuar më fort popullin nga letargjia e tij shekullore, do t'ish e udhës të vinim këtu Pashko Vaso Pashën(1827-1892), nga Shkodra.Si frymë luftëtare, që dashuronte lirinë, ay u angazhua qysh i ri , në ushtrinë e mbrojtësve të Venetikut të sulmuar prej Austrisë.Më vonë, kur atij iu ngarkua funksioni i lartë i çquar si Guvernar i Libanit, ai shkrojti në një elegji të thjeshtë, të hidhur dhe njëkohësisht të fuqishme , këto fjalë:''O Shqipëri , e mjera Shqipëri…''leximi i të cilave shkaktoi derdhjen e shumë lotëve.
Sa për Naim Frashërin(1846-1900), ai është zoti i popullit të vet, luftëtar i pamëshirshëm kundër barbarizmit turk.Librat e tij të shkruara në Stamboll, në kohën kur, simbas shprehjes piktoreske të asaj kohe, ''ai ish i mbyllur në kafazin prej floriri të Sulltan Hamitit''- u botuan , megjithëkëtë, në Bukuresht,prej nga u dërguan dhe u shpërndanë pastaj fshehurazi në të gjithë Shqipërinë.Librat e tij u bënë shumë shpejt ungjilli (Breviari) i gjithë shqiptarëve të vërtetë.
Gjithëçka ishte Frashëri, mund të përmblidhet me fjalët: poet epik dhe poet lirik.Ai na ka dhënë dy epope kryesore që përbëjnë pjesën kryesore të veprës letrare të tij epike.E para e këtyre të dy epopevet mban titullin ''Qerbelaja'', e dobët mjerisht, për shkak të inspirimit fetar të saj.E dyta, përkundër''Historia e Skënderbeut'', e shkruar në vargjet tronditëse, përshkruan tregimin e luftrave legjendare të heroit tonë kombëtar kundër ushtarëve të Portës së Lartë.Po ai na ka dhënë edhe një poem lirik:''Lulet e pranverës'', në të cilën ndjejmë ndikim fare të qartë të një ideologjie orientale tek një autor, i cili megjithëkëtë, është pajisur me edukatë nga më klasiket. Le të përmendim po ashtu një poem pastoral,''Bagëti e Bujqësi'', që do të konsiderohet edhe për një kohë të gjatë, në letërsinë tonë, si një nga kryeveprat më të thjeshta të atij lloji, megjithse nuk pasqyron ekzaktësisht doket e zakonet e jetës sonë bujqësore.
At Fishta(1871) do të ndjekë rrugën e shënuar prej Naim Frashërit.Me gjithë këtë , disa vënë në dukje një ndryshim kryesor që ekziston midis tyre:
Kurse njëri prej tyre, Fishta,i zhvillon subjektet e tij me një frymë regjonaliste shumë të theksuar dhe, me një fjalë veriore, tjetri,Frashëri, e ka marrë përsipër në veprat e tij, të shprehë frymën e tërë popullit shqiptar, pa dallim krahine ose fisi, kështu që njëri humbet nga pikpamja e shtrirjes atë që tjetri kishte fituar në thellësiS'duhet të habitemi pra që kryevepra epike e Fishtës ''Lahuta e Malcis' 'të mos ja ketë arritur ta zgjojë enthusiazmin e përgjithshëm në një kohë kur popullsia e tërë pasionohej për pavarësinë e Kombit.
Vepra e Fishtës me titull ''Mrizi i zanavet'' do të shprehte personalitetin poetik të vërtetë të një njeriu që ka qënë tërhequr në rrugën fetare, dhe poezia e tij elegjiake me emër ''Një luleje pranvere'' do t'i lërë të çfryhen lirishtt ankesat dhe ulërimat e dhëmbëshme të një zëmre mirëdashëse ,po të vrarë.
Ta përcaktosh këtu se cili nga të dy, Fishta ose Frashëri, është poeti epik më i madh na duket gjë mjaft e vështirë.Por, sidoqoftë, mund të pohojmë, pa frikë se mos gabohemi, se Fishta, poeti ynë satirik më i madh, do të ishte edhe poeti ynë lirik më i madhi sikur shprehja e ndjenjave të tij lirike të mos kishte qenë penguar mjerisht prej disiplinës së rëndë dhe të pamëshirshme të Bijve të Shën Françeskut.
Po të kalojmë tashti në letërsinë e kohëve më të afërta, dafinat e poezisë do t’ja kushtojmë pa ngurim më të riut të poetëve tanë:Lasgush Poradecit(1899), poet serioz dhe filozof merite.Vargjet e tij të përpunuara , nuk meritojnë asnjë qërtim përsa i përket formës.Me prejardhje nga vegjëlia , ai ka ditur të ngrihet përmbi rasat e kësaj jete dhe të jetë artist me tërë kuptimin e fjalës, duke bërë në një farë mënyre’’art për art’’, dhe duke shprehur në poemat e tij një botë ndjenjash ashtu edhe mendimesh.Ai s’do t’ja dijë nga kufijtë tanë si rrjedhim , inspirimin e tij poetik, ay shkon ta kërkonjë jo vetëm në poezinë popullore shqiptare, por edhe në poezinë popullore në përgjithësi.Dhe aty e gjen heroin e romanit poetik të tij, në të cilin dashnori dhe dashnorja s’janë më veçse personifikimi i fuqisë fizike dhe i bukurisë morale.
I riu ynë i ndan veprat e tij në cikle. Le të shënojmë vetëm se poezitë erotike kanë gjetur vëndin e tyre në ciklin e katërt.Midis gjithë atyre motiveve që e bëjnë të këndonjë kalemin e tij le të shënojmë nostalgjinë e ikjes,’’të ikësh , është të vdesësh ca pak ’’, që poeti ynë e ka ndjerë më shumë se cilido tjetër.
Tre tituj tërheqin vëmendjen tonë në mënyrë të posaçme:’’Gjëmim i anijes’’, ‘’Lundra dhe Flamuri’’dhe ‘’Vdekja e Nositit’’ që përbëjnë kësisoj një trilogji të vërtetë, të cilën do ta përmblidhte lufta e përjetëshme për jetën dhe ku emrat na dalin si simbole:’’barka’’ose’’gjemia’’ është njeriu,’’Flamuri’’ është ideali dhe fundi,’’Lufta’’është ajo e Lirisë.Vija dominuese në Golgothanë e tij do të ishte një aksion i thellë dhe njëkohësisht optimist.
Po le ta themi me plot sinqeritet, në qoftë se Poradeci ngul këmbë për të ndjekur vijën idealiste në të cilin është futur, larg origjinës së tij proletare, inspirimi i tij s’do të vonojë të shterret, dhe faji do të jetë i kësaj mosnjohje vullnetare dhe sistematike, të realiteteve.
Në qoftë se ekzistojnë boshllëqe tek poetët tanë, të cilët të gjithë pak a shumë, kanë qëndruar larg jetës reale, le ta themi se këta boshllëqe janë mbushur prej prozatorëve tanë, në krye të të cilëve duhet të vëmë Imzot Fan Nolin.
Fan Noli është lindur (1880) përjashta atdheut ku edhe ka jetuar pothuajse gjithmonë.Po kjo nuk e ka penguar që të marrë pjesë të rëndësishme në fatkeqësitë e fatbardhësitë e popullit të tij, me të cilin ay ka mbetur në bashkëmendim të afërt.Në stilin e tij poetik, të stolisur ngandonjëherë me humor, por që shpesh i arrin shkëlqimit dhe patetikut, ay u bë përfaqësuesi i ndjenjave dhe i aspiratave të vëllezërve të tij nga raca.Vepra e tij kryesore’’Histori e Skënderbeut’’, ashtu edhe përkthimet që u ka bërë veprave të Cervantesit, të Shakespeare-it,të Ibsenit dhe sidomos i veprës gjeniale të Poes’’Korbi’’, dhe i ‘’Rubairave’’të Omar Kajamit, i provuan Shqipërisë dhe botës letrare se gjuha jonë ka mundësi dhe është e aftë, kur dimë ta përdorim , të shprehë gjithë ndjenjat njerëzore.
Në fund, sot, një plejadë e tërë e të rinjve po ec ën gjurmëve të Mjeshtërve të vet. Kostë Çekrezi, Gjergj Bubani, Sefulla Malëshova, Zai Fundo, ia kanë hapur rrugën zhurnalizmit. Tajar Zavalani, me një gjuhë popullorei zgjoi bukuritë e letërsisë ruse te populli shqiptar me përkthimet e Tolstoit, të Çehovit e Gorkit, Ernest Koliqi , përkthyes I disa klasikëve Italianë, në ‘’Novelat’’ e tij, të punuara me një stil mjaft të këndshëm, pasqyron mesin e vet ‘’borgjez’’
Midis shkrimtarëve që s’janë ende veçse në periudhën e shkrimeve fillestare, disa duan të marrin pjesë në Gostinë e perëndivet, ndërsa disa të tjerë, jo aq ambiciozë, kënaqen vetëm duke ngjyer bukën e tyre në çanakun modest të bariut, të fshatarit dhe të punëtorit.
Shkodër 1935

(Skënder Luarasi Letersia moderne në Shqiperi, (frëngjisht), Reviu internationale des etudes Balkaniques, Beograd, 1936, vol.1-2, f:524-527 ose në shqip I.Rugova, S.Hamiti, Kritika, f. 321-328, komente Letrare per S.Luarasi, f:329-30,482. Shën. i Petro Luarasit)


----------------------------------------------

Festimi i 28 Nëntor 1928
‘’28 Nëntor 1928, Dita e Flamurit, u festua në Vjenë nga studentët shqiptarë me shkëlqim. Në sallën e hotelit ''Zur Stadt Paris'' feksnin ngjyrat kuq e zi.’’
Në gazetën ''Dialëria'', nëntor 1928, shkruhet:
''Mbrëmavet më ora tetë kryetari i shoqëris ''Albania'' z.Skënder Luarasi çeli mbledhjen duke folur mbi rëndësinë e ditës dhe duke u thënë mirëseardhjen miqve të festimit. Pasi u këndua hymni i flamurit iu dha vendi i nderit z.Dr.Pekmezi, i cili me fjalë të zjarrta shpiegoi detyrat e mëdha qi konfrontojnë dialërin shqiptare. Zotëris së tij iu përgjegj z.Kristo Maloki, i cili kishte ardhur si përfaqsonjës i studentëve shqiptarë të Gracit. Z.Maloki jo vetëm i preku të gjithë me fjalën e tij, por u gëzoi edhe zemrat me pjesat nacionale të kompozuara vetë dhe të lojtura në violinë. Z. Nafiz Tela, student në Konservatorium t'atyshëm, i kënaqi dëgjonjësit me zërin e tij të kandshëm. Më së fundi z.Ahmet Duhanxhiu mbajti një bisedë të lartë mbi nevojën e bashkimit dhe idealizmin e dialëris shqiptare. Z.Mitrushi tregoi shpresë për një lidhje të studentëvet shqiptarë që të mund të përfaqësohen dhe këta në kongreset e Konfederatës Internacionale të Studentëvet. Festimi mori fund ndaj mëngjezit të thellë duke forcuar në zemrat e të gjithëve kujtimin dhe vleftën e ditës së pamvarësis shqiptare".

Fjala e Skënder Luarasit
Çelja e festës
Zotërinj të nderuar! Shokë të dashur! Në këtë moment, kur mendjen dhe zemrën ia truajmë kujtimit më të ëmbël të jetës sonë kombëtare, i duket e vështirë gojës së pastërvitur të përshkruanjë me fjalë gëzimin që reh krahrorin e çdo shqiptari. Nga ky shkak do të kisha dëshëruar më tepër të mendonja në heshtje , dhe në heshtje t'i falesha Perëndis për çastin fatbardhë q'i fali Shqipëris sonë të dashur gjashtëmbëdhjetë vjet më parë. Megjithatë jam i lumtur që m'u dha rasti i shtrenjtë ta çel unë festën e simvjetme dhe t'ju them, miq të nderuar dhe shokë të dashur, një mirëseardhje të përzemërtë në emër të shoqëris ''Albania''.
Bashkatdhetarë! Vjete me radhë po çduken. E njëzeteteta e Nëntorit kthehet për mot. Dhe ne jo vetëm s'e shtiem në harrim por e kemi shënuar në kalendarin tonë si kryeditën e vitit. Kjo ka arësyen e saj. Eshtë arësyeja e mirënjohjes kundrejt ngjarjes q'i solli shpëtimin dhe çlirimin një kombi të tërë. Përmbi faqen e dheut asnjë popull nuk ka përse të gëzohet më tepër për lirin e vet sesa yni, që fati i pamëshirshëm e ka goditur më shumë se cilindo tjetër. Të lejmë vuajtjet e mëparshme mënjanë. Të pesë shekujt e sundimit turk, q'i rënduan përmbi krye shqiptarit, përbëjnë një nga periodat më të zeza në historin e botës. Qindra mijë, milionë njerës që kishin të drejtën autoktone të banonin në truallin e trashëguar prej stërgjyshërvet të tyre u ndodhën përpara rrezikut të math të humbisnin ekzistencën nacionale. Mund të themi se asnjë tirani e huaj nuk ia shëmtoi shqiptarit shpirtin aqë keq sa robëria e gjatë nën Turqinë. Nën zotërimin e saj një jetë e tmerrshme plot nevojë dhe dëshpërim filloi për vendin tonë, për të cilin çdo mot, po, çdo muaj e çdo ditë ishte një çast sakrifice. Kombsia shqiptare u dobsua e u rrëzua në një shkallë ku pothuaj pritej të jepte shpirt. Të prerë nga marrëdhënjet me shtetet e kulturës perëndimore u lamë fillthi në mëshirën e një forceje shkatërronjëse orientale. Shpërdorimet dhe shtypjet kapërxyen çdo kufi. Dhe ne duruam të rrëzuar.
Porse me gjithë tronditjet që pati populli ynë lëndërisht dhe shpirtërisht fuqit e tij qenë të pahepura. Shtypja shkaktoi kundërshtypjen. Trimërija e kohës së Skënderbeut, që bëri çudira njëherë, zuri të zgjohet. Shpatës gjaktare shqiptari i tregoi gjoksin dhe ngriti krye për të fituar lirin e kushtueshme. Si shembëll të përpjekjeve të tija kreshnike le të përmenden kryengritjet e vitit 1571, 1737, kryengritjet nën Pashallarët e Shkodrës, t'Ali Pashë Tepelenës dhe veprën e njohur të Lidhjes së Prizrenit. Këto vërtet nuk suall ndonjë fitim të dukshëm, por prapë rrëfyen që fuqija e huaj, ndonëse popullin e shtypi dhe zhvillimin kombtar e bëri në shumë pikëpamje të pamundur, nacionalismën shqiptare nuk mundi ta çfaroste dot. Ay u dergj por kurrë nuk vdiq. Shqiptarët e thjeshtë në zemrën e të cilëve flaga e shenjtë e patriotismës akoma qëndronte e pashuar, e sidomos ata patriotë q'urdhër i rreptë i tiranis i kishte shtrënguar t'arratisen lark shtëpis, as në mërgim nuk e harruan vendin lindor dhe nuk rreshtën së vepëruari për çlirimin e tij. Mundimi i tyre u kurorëzua së pari me prishjen e sundimit hamidian dhe me ngrehjen e një qeverie konstitucionale në Turqi.. Ndërkohë shkëputja e Shqipëris prej Turqis në një shtet më vete ishte një çështje dite. Aqë i math ka qenë përparimi i nacionalizmës shqiptare në të katër vjetet pas të ashtuquajturit konstitucion, sa fqinjët lakmonjës të Ballkanit u tmerruan. Sapo ahere kur ideali i liris shqiptare po realizohej afroi një kohë nga më të rrezikshmet për ne. Shpëtuam, si me thënë, prej shiut e ramë në breshër. Lufta ballkanike qe një çqetësim për ne se shikuam në fitimin e grekëvet, serbëvet dhe malzesvet humbjen e të drejtave tona. ç'vazhdoi i dimë fort mirë. Vetë si foshnja i kemi hequr të këqijat e kësaj lufte. Tokëria u bë hir i zjarrit t'ushtrisë greke dhe Gegërija fli i çnjerëzimit serb. Shqiptarëvet s'u mbeti gjësend tjetër veç se të marrin rrugën e perëndimit dhe të gjejnë strofkë e mbrojtje në Vlorën kreshnike. Aty, në kohën kur në të gjithë Shqipërinë dukej sikur ëndra e bukur për liri po venitej siç fishken fletët nën cikmën e vjeshtës, u ngrit në mes të brohorive të një populli të ringjallur flamuri i Shqipërisë.
Sot e gjashtëmbëdhjetë vjet më parë shikuam në të shemburit e imperatoris osmane se në çfarë godinë të pa sigurtë kishim fjetur për aqë qindra vjete, se prej çfarë rezikeve të mbëdhenj qemë rrethuar. Ahere erdhëm në vetëdijë të plotë që do të shtypeshim nën atë gërmadhë po të mos lëviznim vendit. Lëvizëm e treguam se ç'mund të bënim po të donim. Vetë me duart tona e ngrehëm ndërtesën e re të Shqipëris indipendente. Disa kërkojnë të na e mohojnë këtë shërbim dhe janë të mendjes së gabuar që ngrehja e shtetit të ri është përfundim i lodrave diplomatike. Kjo është një gënjeshtër. Përkundër, fakti e provon që Kaizerët dhe mbretlerët për interesa të veçanta kanë dashur ta bëjnë fli Shqipërin e gjorë. ''E përse kaq shumë kokëçarje për një fshat katërqind shtëpish !'' thirri dikush nga monarkët për Korçën shqiptare q'e njihte për greke sepse donte t'ia jepte dhuratë të kunatit; edhe një tjetër syresh gjithashtu për Shkodrën e Teftës sepse nuk dëshëronte t'i prishte qefin të vjerrit!
Kjo mospërfillje e të drejtave tona s'u shfaq vetëm më 1913 prej atyreve q'i mbanin fatet e kombeve në dorë. Edhe dikush tjetër nga njerëzit e mëdhenj të kohës më së lashtë pati goditur njëherë me grushtin e hekurt trapezën e gjelbër në Kongresin e Berlinit duke thirrur: ''Nuk ka kombësi shqiptare!''. Më vonë pakë iu desh këtij zotëriu të dërgonte për turp e faqe të zezë të pushteteve të mëdhenj t'Europës një flotë internacionale kundër Ulqinit e një Dervish Pashë me disa hordhi turke kundër Lidhjes së Prizrenit e cila i tregoi gjithë botës që ''Ka kombsi shqiptare!''
Edhe në qoftë se kjo lëvizje patriotike u dërmua nën fuqinë brutale e të gjakshme të Sulltanit e të fqinjëve të bashkuar me këtë, prapë se prapë zhvillimin e natyrshëm të gjërave nuk mundi ta ndalojë asnjë fuqi e dheut. Nga thelbi i popullit shqiptar dhe nga volla e tij doli më 28 Nëntor 1912 sundimi q'i pëlqente e i përshtatej atij.
Kurorën e liris shqiptare, po, nuk ia kemi borç diplomacis europiane. Kurorën e liris shqiptare ua kemi hua atyre atdhetarëve që me mendjen e tyre ndritën popullin me shkronja, patriotëve që të ngarkuar me brengat e një populli të tërë, udhëtonin fshat më fshat dhe ngjallën në zemra gjysmë të vdekura shpresa të mëdha e të ëmbla, dëshmorëve që në malet e Kosovës dhe në fushën e Korçës dhe të Vlorës e ngritën tempullin e kombit me gjakun dhe eshtrat e vet.
Vuajtjet që hoqi shteti ynë në dekadën e parë pas krijimit të tij - këtu dua të kapërxenj disa nga fletët e zeza të historis sonë - vërtet e vunë në prova të rënda por gjene treguan vullnetin e fortë të shqiptarit. Edhe kur djepi i rilindjes shqiptare ishte në dorë të huaj, shqiptarët me atë vullnet të hekurt qenë të zotë të bëjnë në Lushnjë një Vlorë të dytë e i thanë botës që duan të rrojnë të lirë me çdo çmim.. Pastaj që populli shqiptar, i cili arriu të gëzonjë një herë lirinë, me asnjë mënyrë nuk do t'i përunjet ndonjë zgjedhe të re e provoj pakë më vonë ngjarja heroike e Vlorës më 1920.
Po; çështja e ekzistencës së shtetit shqiptar të lirë ka marrë fund. Jetën tonë kombëtare e ka siguruar një fuqi e mbinatyrëshme, përpara së cilës çdo fuqi e dheut duhet të hepet. Nuk janë shkruar më kot fjalët e vjershëtorit:

Mbi at flamur Perëndija
Me dor' t'vetë e ka shkrue,
Për shqiptarë do t'jet Shqipnija;
Kush e prek aj qoft mallkue.

Kaqë mbi të shkuarën tonë. E në qoftë se që në pranverën e rilindjes sonë nacionale kemi treguar shenja gjallësije, ahere sa raste të mëdhenj po na jep e arthmja jonë të rrojmë e të vepërojmë e ta lartësojmë popullin tonë në sfera më të lumtura!
Në krahasim me këtë të pritme t'amëshueshme gjashtëmbëdhjetë vjetë të foshnjëris së një kombi nuk janë asgjë. Lirija nuk vjen në një ditë as dobit e saj nuk shprehen në një të katërtë shekulli. Puna jonë ndehet përpara syvet tonë jo prapa krahëvet. Pa të shohim se ç'vepra të mëdha mundim të mbarojmë kështu-tutje. E ç'nukë, që prej atyreve të praktikës gjer në të theoris. Ja bujqësia që do improvuar për të bërë të lumtur jetën e bujkut dhe bariut shqiptar; ja ekonomija për t'i ndihmuar tregëtarit të mbrohet kundër dëmeve të jashtëm; ja mjekësija për ta shpëtuar racën tonë prej smundjevet; ja arësimi që pret akoma për t'u bërë baza e kulturës shqiptare. Dhe të gjitha këto mvaren prej nesh. E ne a do të kemi guxim t'i kundërshtojmë kësaj detyrës sonë, edhe sikur të na lypte therrorit më të mëdha? Një populli që ka vuajtur nën kushtet më të rënda , q'akoma vuan dhe megjithë këtë s'kursen as kafshitën e gojës për të na arrësyer ne - një populli kaqë të mirë e fisnik nuk do t'i mohojmë as më të rëndin shërbim! Mirënjohja jonë kundrejt tij do të na bënjë t'i harrojmë të gjitha pakënaqësit që mund të kenë ngjarë në mest të vëllazëris. Përpara interesit të kombit duhet dhe do ta hedhim poshtë interesin vetiak. Përpara urdhërit të pakundërshtueshëm të këtij flamuri - bashkohemi që të mos na ndanjë asgjë në botë.
Në këtë orë solemne le të largohemi nga dëshirat e kota duke u lartësuar në regione më të pastërta të idealismës. Le tu themi një ''ndjesë pastë'' atyre heronjve që me besim të patundur shkrinë jetën e lanë pas jetimë që të na dhurojnë këtë ditë. Le të qëndrojmë një grimë në mendim vaji për vëllezrit tanë në veri e në jugë q'akoma rrojnë robër. Koha do të vinjë - dhëntë Zoti - që Kosova, atdheu i mbytur në gjakun e fatosave të liris arbnore dhe i larë me lotët e nënave fatkeqe, atdheu i puthur prej buzëvet të njoma foshnjash të pafajshme, që n'agoni shpirti bijen nën forcën e gjakpirësit: që Kosova jonë trime do të bashkohet me mëmën Shqipëri.
(Skënder Luarasi, Dialëria, nëntor 1928, vjeti IX, Volumi II, Nr.7)
Ky material është publikuar nga Petro Luarasi

Përkujtimi i Naim Frashërit.
Për të përkujtuar 25-vjetorin e ndarjes nga jeta të Naim Frashërit, u formua një grup iniciator për studimin e jetës e veprës së tij. Më 20 tetor 1925, studentët e Gracit, në bashkëpunim me studentët e Vjenës, Linzit dhe të ftuar nga Rumania e Shqipëria organizuan një sesion përkujtimor ku u mbajtën ligjërata e diskutime mbi Naim Frashërin të cilat u përmblodhën në një almanak. Në këtë botim, krahas poezive më të bukura të Naim Frashërit, gjenden shkrime nga Kolë Mirdita, Lasgush Poradeci, Safet Butka, Krist Maloki, N. Jokli, Mit’hat Frashëri, Sevasti Qiriazi-Dako, Zoi Xoxa Et’hem Haxhiademi etj. Botimi i almanakut, pati një rëndësi të madhe si e para përpjekje serioze për vlerësimin e veprimtarisë së një patriotëve të shquar.
Skënder Luarasi qe ndër të parët që i parapriu ‘’sesionit përkujtimor’’ dhe vlerësimit të Naim Frashërit. Ai filloi të botojë që më 14 tetor 1925, shkrimin ‘’Naim Frashëri’’ në tre numra të gazetës ‘’Dajti’’, i cili nuk dihet përse nuk ‘’përfillet’’ nga disa studjues. (Shënim i Petro Luarasit)


Skënder Luarasi
Naim be Frasheri * Jeta dhe vepra
‘’Naim be Frashëri dallohet aq shqueshëm ndër të tjerët sa që s’takojmë as ma të voglin pengim me karakterizue personin, sidomos jetën dhe veprën e tij në këtë
botë: I pamërrishëm na qëndron nalt përpara syvet në tri pika: si patriot, si poet, si njeri…Patrioti i jonë i rrallë ishte i pajosur, veçse me një personalitet markant të moscënueshëm e të pacentë, edhe me madhnin intrinsike të një karakteri të fortë. Vulnesa kreshnike e papërkulshme dhe gjykimi i tij i kulluem e prapsën Naim beun nga veset e shumë bashkëvendasve të tjerë, bukuri e moralit të tij e naltësoi prej caqit të ngushtë të aristokratis së atëhershme mendjendryshkur, ndjenja e qërueme dhe heroizma patriotike i dhanë fuqi për me ia true talentin dhe trimbib shërbimit të atdheut dhe liris së popullit të robnuem, i dhanë nji dorë të hekurt me i trajtue kombit shqiptar fytyrën e epokës së re, një gojë të artë me na diftue me kthielltësi pregeante kush jemi ne, nga ardhëm dhe cila rrugë na shpie në shpëtim…

Teksa nga njana anë cilido prej nesh ia njeh Naim be Frashërit shërbimet patriotike dhe ia uron nga zemra kurorën e lavdis qi ia thuri Shqipëria mbi krye si shenjë mirënjohje, nga ana tjetër porse të pakë janë ata q’i çmojnë shkrimet e tij mbas vleftës së vërtetë, disa mendje prej ma ta të parvet kritikë dhe recensentë tonë mohojnë zotsin e tij si poet dhe dyshojnë në dobin e vjershavet të tija në zbukurimin e literatureës shqiptare. Mirpo emnin e Naim beut lypet ta mbrojmë me çfarëdo mënyreprej këtyne aristarhëve të gabuem. Së pari duhet me u thanë atyneve se veprat e tija nuk ban t’i zgjasin me pendën e kulturës letrare qi kanë farkuem nëpër universitetet e Europës; duhet me u mbajtun mandej para syvet pyetja: ku dhe kur vallë dhe për kë shkroi ky njeri. Atëherë edhe të metat qi mund të ketë aty-atje nuk asht e udhës së arsyeshme me ia vumun re një zemërgjansi fisnike.
Me gjithë se Muza e poezis ia ka falun poetit të Zanës malsore kurorën e dafintë sis hpërblim për rëndësin klasike, prap se prap ka edhe Naim beu vlerë fort të madhe, pik ma së pari si themelues i literaturës shqipe dhe pasandaj si lëvrues i aftë i gjuhës dhe si vjershëtar i thjeshtë i popullit. Pa dyshim kishte me qenun marzi qesharake sikur ta krahasonim atë me poetët e mëdhenj të popujve të qytetnuem por edhe padrejtësi edhe ma e tmerrshme do të ishte po të mohonim dobin e pakufizueshme qi ka rrjedhun prej vjershavet të tija. Të tjerve prej nesh u dëshërojmë nga zemra në lamin e literatureës së pritme shqiptare fatin e fortlakmueshëm pot të pamërritshëm të një Shakespeare-i, të një Shiller-i; ne kemi të drejtë dhe arsye, ndë i falshim Naim beut në historin e literatureës snë - mbas prkatësis proporcionale - atë vend të meritueshëm qi mban nji Marlowe në historin e literaturës s’Anglis, nji Klopstock në atë të Gjermanis ose të paktën nji Atpajsi në të Bullgaris.
(*) ( Skënder Luarasi, Naim be Frashëri. Jeta dhe vepra e tij. Dajti, nr.101, 14 tetor 1925, f.3, nr.104, 5 nëntor 1925, f.4, nr.105, 12 nëntor 1925)
Material i publikuar nga Petro Luarasi


-----------------------------------------------------

Per kursim vendi po publikojme disa fragmente shkrimesh nga Skënder Luarasi

Skënder Luarasi: Mbi popullsinë e Kosovës (''Djalëria, Vjenë, 1928)
Një mjerim që sot ditën e lirisë sonë na rrëqeth mishrat e na pikëllon shpirtin, është fati i keq i vëllezërve tanë në Kosovën e robëruar…
Lajmet na rrëfejnë se serbët kanë filluar me tërbimin e mëparshëm, por në mënyrë më të padukur, ta shuajnë nga faqja e tokës së rrëmbyer arbërore çdo gjë shqiptare. Ne të rinjtë shqiptarë duhet të ngrejmë zërin kundër shkombëtarizimit të vëllezërve tanë në Kosovë, kundër dhunës së tmershme që i bëhet atdheut tonë!

Skënder Luarasi ‘’Naim Frashërit!’’ (S.Luarasi, Kenget e Naimit do te ushtojne perjete, Dialëria, korrik 1927, viti VIII, Vol.II, Nr.2)
Naim Frashërit! Ashtu quhet libra q’i kanë kushtuar studentët shqiptarë t’Austrisë, në Grac, kujtimit të vjershëtorit dhe edukatorit kombtar me rastin e mbushjes së njëzet e pesë vjetëve pas vdekjes së tij. Me një vepër t’atillë ata bënë kundrejt patriotit një detyrë, treguan edhe një shembëll të bukur për të bashkuar djalërin inteligjente rreth emrit të personit i cili tërë jetën u përpoq me mish e me shpirt t’i jepte brezit të ri drejtimin e mbarë n’udhën e bekuar t’atdhedashjes, të vëllazërimit e të lirisë. Një Shqipëri krejt e lirë, një popull shqiptar i qytetëruar e i lumtur, këto dy nga dëshirat më të zjarrta të Naim beut na urdhërojnë jo vetëm t’ia përmendim emrin në raste formale: na urdhërojnë t’ia shkruajmë në zemrat tona për gjithnjë që të na ndihmonjë si devisë në qëllimet e larta nacionale…


Skënder Luarasi: Kryedita e çdo viti shqiptar (''Djalëria'', Vjenë, 28 nëntor 1928)
Në këtë çast, kur mendjen dhe zemrën ja truajmë kujtimit më të ëmbël të jetës sonë kombëtare, i duket e vështirë gojës së pastërvitur të përshkruajë me fjalë gëzimin që rreh krahrorin e çdo shqiptari… Vetë me duart tona e ngritëm ndërtesën e Shqipërisë indipendente. Disa kërkojnë të na e mohojnë këtë, duke thënë se ngritja e shtetit tëri është përfundimi i lodrave diplomatike. Faktet e vërtetojnë që kaizerët dhe mbretlerët për interesa të veçanta kanë dashur ta bëjnë fli Shqipërinë.''E përse kaq kokëçarje për një fshat katërqind shtëpish!'' thirri dikush nga monarkët ( Kajzer Vilhelmi i Gjermanisë, shën i S.L) PëR Korçën shqiptare që e njihte për greke, sepse donte t'ja jepte dhuratë të kunatit. Edhe një tjetër ( Viktor Emanueli III, shën. i S.L) po ashtu, tha për Shkodrën e Teftës, sepse nuk dëshëronte t'i prishte qejfin të vjehrrit ( Knjazit Nikolla të Malit të Zi, shën i S.L)…Kurorën e lirisë shqiptare ua kemi hua atyre atdhetarëve, që me mendjen e tyre ndritën popullin me shkronja; patriotëve që të ngarkuar me brengat e një populli të tërë, udhëtonin fshat më fshat dhe ngjallën në zemrat e popullit shpresa të mëdha e të ëmbla; dëshmorëve, që në malet e Kosovës dhe në fushën e Korçës e të Vlorës, e ngritën tempullin e kombit me gjakun e eshtrat e veta.


---------------------------------------------------

Gruaja shqiptare (Wiener Reichspost'', Vjenë, 1928)
Moto : ''Gruaja shqiptare shkon bashkë me burrin në luftë për t'u prerë kokën armiqve të vrarë''. (Mayers -Konversations Lexikon).
Shumë padrejtësi ka pësuar populli shqiptar. Me qindra vjet ka qëndruar nën sundim të huaj. Kërkesat më të thjeshta që i duhen njeriut për të jetuar i lirë dhe mundësitë për t'u zhvilluar mendjerisht, shpirtërisht dhe trupërisht shqiptarit nuk ia njohën kurrë.
Njerëz, të etur për sensacione, kanë përhapur përralla të këqia rreth gjakmarrjes e kusarisë, për urrejtje kundër të huajve, për mungesë kulture dhe për prapambetje në Shqipëri. Po për cilësitë fisnike të shqiptarit askush nuk bën fjalë, me qëllim që të mbeten të panjohura. Askush nuk flet për vetijat, me të cilat është pajisur gruaja shqiptare. Si çdo njeri që ia ka hua cilësitë më të bukura së ëmës, ashtu edhe gjithë populli shqiptar, shumë nga cilësitë më të bukura e më të shtrenjta që sot mund t'ia tregojë botës, ia detyron gruas shqiptare. .Edhe gratë kanë qenë pjestare në të krijuarit e themeleve të pamvarësisë së Shqipërisë në vitin 1912. Kanë qenë gratë ato që qindra vjet më parë, me pushtimin e Krujës prej turqve a me rrethimin e Sulit, treguan heroizëm të rrallë. Kur trimat patën rënë të gjithë në fushën e nderit, këto heroina u hodhën tatëpjetë nga sharapollat e kështjellës. Aq fort e urrenin skllavërinë sa zgjodhën më mirë vdekjen. Këto spartane të kohës së re, të cilat trimërisht i shoqërojnë burrat në fushat e betejës, që kujdesen për të plagosurit e heqin të vrarët, kanë edhe mirësi zemre dhe ndjenja aq të buta, sa me asnjë mënyrë nuk mund të pushtohen nga një egërsi shtazore sa ''t'u presin kokën të vrarëve në luftë'', si u thuhet lexuesve naivë, me qëllim të keq në Konversations lexicon të Mayers-it.
Dashuria që ka shqiptari për nënën dhe nderimi që i bën, nuk janë aspak më të vogla nga ato të evropianëve të tjerë.
Emri i nënës është i pacënuar dhe çfarëdo fyerje , qoftë edhe nga më të voglat që bën kundër emrit të mirë, të një gruaje, nuk të falen kurrë.
Shqiptari ka arsye të posaçme për t'i çmuar e për t'i nderuar gratë kaq fort. Në Shqipëri gjer tani vonë nuk ka pasë mundësi të zhvillohen ndërmarje dhe fabrika për shkak të rrethanave të turbullta gjatë sundimit turk. Në Shqipëri nuk ka as hekurudha! Bujqësia, që është puna kryesore për banorët, gjendet në shkallë primitive. Pasi nuk kanë asnjë mundësi për të nxjerrë mjetet e jetesës në Atdhe, burrat evendeve malore shtrëngohen t'i kërkojnë këto mundësi me anë të mërgimit. Dhe gjatë mërgimit të burrit, kujdesi dhe hallet rëndojnë rëndojnë mbi supet e gruas. Ajo duhet të qeverisë shtëpinë dhe të përdorë paratë që i dërgon i shoqi. Megjithëse nuk ka shkollë, tregon zotësi të madhe ekonomike, sepse jo vetëm di të sillet sipas regullave shoqërore (kur ajo pret dhe përcjell mysafirët, në gosti, në të shtruar të sofrës miqve të familjes), po shton edhe pasurinë e zbukuron shtëpinë.
Veç bujqësisë, bagëtia ka rëndësinë e saj për gjendjen ekonomike të Shqipërisë. Vështirësitë që has në zanatin e blegtorisë dhe në përpunimin eprodhimeve të saj, i japin gruas shqiptare, me gjithë mundimin e rëndë, edhe gëzim të madh. Prej dhënve e dhive ajo nxjerr leshin, të cilin në ditët e ftohta të dimrit e tjerr dhe e punon në shajak të hollë. Dora e dashur e nënës pret e qep vetë rrobat për fëmijët. Në këtë punë, në përgatitjen epetkave ngjyra-ngjyra të bukura, në endjen e qilimave dhe të pëlhurave prej mëndafshi, ajo tregon shijen esaj estetike dhe aftësitë artistike.
Bukurinë e gruas shqiptare e ka lëvduar edhe poeti Bajron. Po nuk janë aq fort anët e bukura nga jashtë, të cilave u jep rëndësi gruaja shqiptare. Krenaria e saj janë fëmijët. Kornelja romake, që nuk dinte çfarë stoli më të shtrenjtë se sa fëmijët t'u tregonte shoqeve të saj, mund të meret si modeli klasik i nënës shqiptare. Dhimbja më e madhe për një grua të martuar është që të mbetet beronjë. Mjerimi më i madh për fëmijët shqiptarë është humbja e nënës…
Gruaja shqiptare është plot energji, e mënçur dhe e urtë dhe në mbledhjen e pleqësisë së fshatit , kur e kërkon nevoja, di si t'i shprehë fare mirë mendimet e saj dhe gjykimi i saj peshon.
Edhe vetë ruajtjen e gjuhës shqipe, atdheu ynë ua detyron më tepër grave shqiptare. Gjer aty vonë shkollat shqipe qenë të ndaluara prej qeverisë turke e klerit grek. Burrat, kur ktheheshin prej kurbetit, sillnin me vete një të folur të prishur gjatë mërgimit. Po të mos e kishin mbajtur të pastër gjuhën gratë, kush e di në do të kishte mbetur i gjallë ky popull, që është më i vjetri në Ballkan, stërgjyshë të të cilit janë ilirianët e shuar.
Veç kujdeseve që thamë , nëna e mbron djalin edhe si person. Kur kjo parandjen ndonjë rrezik e përcjell kudotë birin, sepse vetëm ajo mund ta ruajë prej gjakmarrjes. Sipas ligjeve të maleve shqiptare vetëm gruaja mund të shkelë në tokë të armikut pa pasur pikë frike, pra ndodhja e saj përjashton çdo rrezik.
Gruaja shqiptare ka ndjenja të mprehta për kuptimin nder. Sado e madhe qoftë dashuria e saj për të birin ( betimi i saj më i shenjtë është: ''për kokën etim biri''), ky, po ta njollosë emrin e bukur të shtëpisë, nuk guxon t'i dalë asaj përpara syve. Dhe kur i biri i bije trimërisht ajo e vajton, po prapë mburret që vdiq si trim e nuk ua dorëzoi armët armiqve.Kjo është nëna dh egruaja shqiptare. Kush shpif mbulon veten me turp.


------------------------------------------------------

Skënder Luarasi, Stuhi në prill
Po botojmë disa fragmente nga drama e ndaluar e Skënder Luarasit “Stuhi në prill”.
Për historikun e ndalimit te saj rekomandoj te lexoni: forumi shqiptar, letersia,
Skënder Luarasi, ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’

Skënder Luarasi, Stuhi në prill
(Dramë historike)
PROLOG
GASTORI (hyn në skenë)
Për demaskim të skuthëve Gam! Hum! Ham!
Me ''fecit indignatio poetam'':
Që t'a kthej shqip Horacin, si shqiptar,
më bëri zemërimi vjershëtar.
"Na binish mish!" i tha Nastradini qyrkut,
i mbështetur në sofisterira t'ujkut;
se ja që budallai na vë re gunën,
i duhen tru që të na çmojë punën;
se s'është rroba që na bën të mirë,
po mendja e lartë, zemra jonë e dlirë.
Në skenë njeh të mirë dhe të liq -
Kë zgjidhni ju për miq, kë për armiq?
Se po ju pyes, mos më keqkuptoni;
keni liri të zgjidhni kë të doni.
Veç hapni sytë! Ujqërit u ngjasin qenve,
kur turren vurlif! - t'uritur kundër dhenve.
Ju këshilloj se, mbasi jam bir bujku,
e di kush është qeni dhe kush ujku.
Sido të vishen e të sillen mirë,
për qen' e keq dhe ujkun s'kam mëshirë.
Zagari bëhet ujk kur qentë e mbrojnë;
si ujku më ujk, kur larot e lëvdojnë.
Ç'janë ujq e tradhëtarë duhen vrarë,
se ndryshe e bëjnë atdhenë për të qarë.
Po re ndër ujq e qen, shpejt dil nga rrjeshta -
ujku të çan, qeni të mbush me pleshta.
Kini kujdes, të mos pendohi vonë,
ujqërit ndërrojnë qimen, jo zakonë.
Ju këtë dramë kur ta keni parë,
do keni për të qeshur; ndoshta qarë.
Që të zbaviti sish, jo të gajasi -
e shkroi një pensionist nga Luarasi;
e shkroi kur mbushi vjet dhjetë herë shtatë;
për këtë ditë po jua jep dhuratë;
dhe fort ju lutet që kur ta dëgjoni
me masën e së drejtës ta gjykoni! (Del)

AKTI I PARË, Skena I
Klasa e letërsisë shqipe.
Personeli i Institutit të Lartë. Profesor Shpati dhe disa studentë.

DREJTORI (hyn me çantë në dorë)
Kolegë, na ka ftuar Inspektori
i Ministris së Oborrit, Superiori,
të vizitojmë tok Dhaskal Papazë,
q'u thirr t'i verë shkollës shqipe bazë
sipas sistemit më modern në botë.
Ta dini: kjo vizitë s'është e kotë.
Gatiti në orën nëntë me u nisë
drejt për në vilën e Mitropolisë.
SHPATI
Dhe vishuni me qyrk të Nastradinit,
të lini mbresë sipas fesë e dinit.

DREJTORI
Dashke edhe në Tiranë të lozësh lojën,
por dije që këtu ta kyçin gojën.
Dhe ju, studentë, prisni në korridor
sa të mbaroj me zotin profesor
Kostandin Shpati.
(Profesori e studentë dalin: Viljani fshihet prapa perdes)
Ke marrë vesh përse je transferuar
në mes të motit, shkolla pa mbaruar?

SHPATI
Di që më prenë rrogën për një muaj
se nuk zbatova një program të huaj;
dhe nuk iu binda urdhërit t'Inspektorit
të Ministrisë s'Oborrit, Superiorit.

DREJTORI
I the që nga programi t'hiqet feja,
të zëvendësohet me ide të reja.
A nuk më thua një nga ato idera?

SHPATI
A je patriot?

DREJTORI
Si s'jam!
SHPATI
Do Shqipërinë?
DREJTORI
Si jo!
SHPATI
Ç'i duhen Shqipërisë katër fera?
Ato na sjellin grindjen e dasinë.
(Drejtori niset drejt derës)
Për ku po shkon?
DREJTORI
Të shoh mos na përgjojnë. (Kthehet)
Përgjegjës jam të ruaj fshehtësinë.
SHPATI
Si komb, ne fetë po na përndajnë
në të krishterë dhe muhamedanë.
Ndryshojmë edhe kur hamë bukë e gjellë;
edhe në veshje: feste apo kapellë.
Ne themi se shqiptarë e vëllezër jemi,
por as krushqi në mesin tonë s'kemi!
DREJTORI
Vëllezër e motra s'bëhen krushq e mike!
SHPATI
Mos flisni në atë gjuhë sofistike.
DREJTORI
Ç'më thua, mor i marri ti - ç'më thua!
T'i jap Kristaqit Fatimenë grua,
dhe sime bije Muhametin burrë -
Për perëndi, këtë s'do ta bëj kurrë!
SHPATI
Do vijë koha kur nuk do të pyesin:
Do martohen që ta djegin vesin
e fanatizmit, t'imoralitetit,
dhe vesin më të zi - të hipokrizisë!
T'i japin ligje më të drejtë shtetit:
Gjithë të marrin frymën e lirisë;
Kur nderi Shqipërinë ta sundojë
turpin për vdekje do ta përvëlojë.
DREJTORI
A nuk po sheh sa fort jam i duruar?
Një tjetër burrë do t'ish zemëruar.
E po, ja ku të flas për transferimin -
Mos na dëgjojnë (shkon te dera) - ta them se të kam timin.
Ty prej liceut të Korçës të larguan,
dhe në kryeqytet të transferuan
të t'ketë më afër tij Ministri Jukë.
SHPATI
Ta falenderoj që nuk më çoi në Pukë
dhe, si Migjenin, të më vdis për bukë.
Të shkoj - ja zyra e tij - ndonja njëqind hapa.
DREJTORI
Qesh ti, po dardha e ka bishtin prapa.
SHPATI
T'i paradalim -
DREJTORI
S'mund t'i paradelnit,
se s'dini që në ofiq i binden qenit,
dhe dhelprave zyrtare u krehin bishtin.
I marrë! I the guverna është fashiste!
SHPATI
Pse, s'është ashtu?
DREJTORI
Por edhe sikur t'ishte!
Ç'të lypset ty? Mor po ç'të lypset ty!
Pupu! Mos na dëgjuan ne të dy. (Shkon te dera).
Ke thënë edhe gjë tjetër të pështirë
kundër sundimit tonë monarkik -
ta përsëris, ndonëse m'është e vështirë -
regjimn' e quajte anakronik.
Shteti ka ligj -
SHPATI
Që Zogu i pari e shkeli,
kur republikën e shpalli monarki.
DREJTORI
Ti rron në hava - e ke braktisur tokën;
Ty dje të prenë rrogën - nesër kokën!
Dëgjo mor, e kuptomë, do flas shtruar:
Dua të mirën, ndaj të kam qërtuar;
po s'dua që, për marrëzit e tua,
t'humbas ofiq e rrogë; jo, nuk dua
të m'heqin keq fëmijët dhe e gjora grua.
SHPATI
Zotni drejtor, sot m'është ditë e parë:
si s'po më thua një fjalëzë të mbarë?
DREJTORI
Lashë në fund këshillën më të mirë;
nga leqet të shpëton, të bën të lirë;
në klasë do të kesh një princ të Matit,
Sharadinin, që përsërit klasën;
Do jesh tutor i tij; pra kape rasën
që të ngre lart e të bën zot të fatit…
E rrëzoi një profesor i çmendur...
Sa princ i mirë, i urtë, të thuash i ngrat'!-
Ti princit do t'i japësh mësim privat.
SHPATI
Mësim privat - një princi - t'i jap unë?
DREJTORI
Or, sa për sy e faqe këtë punë.
Ta marrë bota vesh se je tutor
i princit. Do të thërresin "Zotni profesor!"
Kështu do fitosh tituj, honorar!
Dhe diçka tjetër, pasi je beqar.
Sot bëhesh profesor, dhe drejtor nesër;
me një përulje, inspektor pasnesër -
M'u lut Mamaja - a lutet një princeshë? -
t'ia bësh Naltësis së tij këtë shërbesë.
SHPATI
Kjo paska qenë ajo këshillë e mirë
që do më kthente në njeri të lirë?
Po ju përgjigjem, zotni direktor:
në oborr të mbretit s'bëhem shërbëtor.
DREJTORI
Më qafë paç veten. Ke vetëm një shpresë
të sigurosh të falur, me pendesë:
shko zhvishi rrobat, zbath këpucë e ç'rapë,
e në këmishë, praptazi me vrap,
nxito në vilën e Mitropolisë,
më gjunjë i lyp mëshirë Shkëlqesisë
së tij Xhypmanhamit, Inspektorit
të Ministrisë së Oborrit, Superiorit. (Del i zemëruar)
SHPATI (vetëm)
Se ç'monarki! Ata që zbathin brekët
i hanë bakllavarat e byrekët.
Njerëzve të ndershëm sot u mungon buka,
nderin e jetën ia braktisim fatit -
Ja si na katandisi katil Juka,
Ministri puthador i Mete Matit.
(Hyjnë studentët dhe ulen secili në bangë të vet. Viljani i fundit)…
SHPATI (nga katedra)
Në klasë hyjnë të rinjtë me të vjetrin -
shprehin mendime e njohin njëri-tjetrin.
Ç'janë të rinj dëgjojnë më të madhë
Ju paraqitem arsimtar i vuar,
Kostandin Shpati - Naimi më ka mësuar.
Më thoni emrat një nga një me radhë.
ARDITI (lexon nga regjistri i klasës emrat. Secili përgjigjet në këmbë: "këtu")
Bajram, Kuran, Cen, Ramazan,
Naltësia e tij Sheradin,
Ismail bej, Xhelaledin;
Llazar, Qemal, Thimjo, Kristaq,
Ardit, Xhemal, Kol, Stefanaq,
Pjerin, Tefi, Pashko, Mark, Zefi.
SHPATI (pasi i sheh secilin në sy)
Nga jashtë paraqiti shumë mirë, -
të pastër, të ndërruar, veshur bukur.
Kështu nderoni veten në të dukur;
qofshi edhe në mendim ashtu të dlirë.
Kini kujdes të ruani shëndetin,
kur ke shëndet nuk ke zili as mbretin;
përmbi të gjitha nderin, se pa nder
ju bëhet gjithë jeta shtarë e vrer.
Gjithmonë zgjidhni shoqëri të mirë,
të jeni të gëzuar e të dlirë.
Dhe të përvetësojmë diturinë,
që ta nderojmë mëmë Shqipërinë.
Thashë q'u mblodhëm vetëm për t'u njohur;
kemi dhjetë minuta kohë për të folur,
se para nëntës duhet me u nisë
drejt për në vilën e Mitropolisë,
ku na pret Xhypmanhami, Inspektori
i Ministrisë së Oborrit, Superiori.
Përpara jush ndjeva të madh gëzim,
po nuk e fsheh që ndjeva dhe hidhërim:
së pari vura re se si po rrini:
në krah të djathtë vetëm myslimanë,
në krah të majtë ç'janë kristianë.
Vetëm në mes një rresht është i përzierë:
mos janë as myslimanë as të krishterë?
O miq të rinj, botoni një parullë,
që ka për t'ju drejtuar si busullë -
e shkruar është kjo prej Pashko Vasës -
dhe ne do ta përdorim kundër ngasës:
"Edhe mos shikoni kisha e xhamia,
besa e shqyptarit është shqiptaria".
Një tjetër e keqe që na lëndon zemrën
është se bota jonë kulturale
vuan nga ca zakone orientale:
në fushën e kulturës nuk sheh femrën.
E ka detyrë shkolla të punojë
këtë mungesë ta përplotësojë.
ISMAIL BEU
Asgjë me këto fjalë nuk na the
për plan' e punës e ç'do bëjmë ne.
SHPATI
Në klasë do të nxemë historinë
e letërsisë, do njohim Shqipërinë
si qe, si është e si duhet të jetë,
se ç'vlerë pat e ç'vlerë do të ketë
kur pedagogë, artistë, inxhinierë
do ta lëvrojnë këtë vend të mjerë.
Do njohim historinë e mëmëdheut,
luftën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut,
hallet e popullit dhe trimërisë
për të shpëtuar jetën dhe lirinë.
Dhe ne, edhe ndë na kushtoftë jetën,
ta mbrojnë ç'është e drejtë e të vërtetën.
Do njohim popujt jashtë vendit tonë;
si rron çdo popull, si punon, ç'mendon.
Me librat do shëtitim nëpër botë, -
Kështu fitohet dituri e plotë.
NJË STUDENT
Lejomëni një pyetje të kotë:
Në klasë a do këndojmë këngë labçe?
SHPATI
Dhe çamçe, himariotçe e kosovarçe -
Këngë të mbrujtura me gas e lotë;
Veç të këndojmë se mjaft kemi qarë.
Të dashur miq, na vaftë puna mbarë! (Del)
ISMAIL BEU
Ha-ha! Ç'mësim!
PJERINI
E çfarë lloj përrallash!
QEMALI
Nja dy zgërdhihen dhëmbësh e dhëmballash
dhe pedagogn' e ri e keqkuptojnë.
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë:
një jetë e re po lulëzon gërmadhash!

(Vazhdon)


----------------------------------------------------------

Skena II

Odë. Në të dy anët nga një sënduk, në të djathtë një kamare me konizmën e Shën Mërisë brenda, të mbuluar me portretin e Skënderbeut, në të majtë pasqyra e varur sipër lavabosë.
Nga dhoma e gjumit del dhaskal Papazi me sahat në dorë.

PAPAZI
Sahati nëntë? Ç'fjeta kaqë shumë!
Dymbëdhjetë orë, e prapë jam përgjumë!
Për sot më thanë do vijë Inspektori
i Ministrisë së Oborrit, Superiori!
Po kush do jetë, si do sillet vallë?
Qyqari unë! Ç'vij kështu vërdallë -
Si dukem? Dal të shihem në pasqyrë.
(Shihet). Ç'më verdh kjo bojë djalli në fytyrë!
S'po di ç'të bëj. Të lahem pak. Në dreq!
Jo! Ujët do më zverdhë ca më keq.
Ah, ç'më krijoi Perëndia kaq përtac
e më shëmtoi kur më la tullac.
Po kjo s'prish punë e mbuloj me parukë.
(Vë parukën) Si me lëkurë trurin q'e kam mykë.
Pa dal të vishem. Ç'më kujton kostumi -
(Duke e nxjerr nga sënduku)
Ma blevi Maskaroni kur i lumi
më pa n'Athinë veshur me lëvere;
ja q'Asfalia greke të bën ndere,
kur i shërben, pastaj të vdes urie;
megjithatë t'ankohem s'më ka hije.
(Duke u parë e krehur në pasqyrë)
Pa shih, sikur më zuri cipa ngjyrë!
Më erdhi pakëz gjaku në fytyrë;
është e vërtetë: rroba e bën njerinë.
Tani të falem që të mbledh fuqinë.
(Përpara ikonës) Agjios otheos, agjios isoiros -
Të lus Isus Kristos, të mos më lësh qeros.
Ndihmomë o Shën Mëri me lesh në kokë;
si mund të jem papaz pa mjekër e flokë!
Ndërsa kam qejf të bëhem dhe dhespot -
Ç'më gjet të zinë Vorioepirot!
(Mbyll ikonën me portetin e Skënderbeut).
Ah, prapë ndjej sikur më zhduket shpresa.
Ta ndërroj maskën, të fillojë kthesa.
(Heq shallin e kravatën në ngjyra bardh e kaltër dhe me kryq)
Ma dha ajmali ditën Shën Gjiorgjios
Patriku Protopapadhopullos.
As eja, mask' e dashur, mask' e parë:
Psiqimu, m'erdhi koha për t'u ndarë
nga ti që më ke qenë shok në jetë
me biramelet nëpër kabaretë.
Shoh Krishtin tim në Kryqin tënd të bardhë,
patrikët ndër kalthoret radhë-radhë.
Edhe pse jam mahmur dhe i palarë,
ja ku të puth me mall, o mask' e parë…
(E puth dhe e palos)
Edhe pse më vjen keq dhe e kam vështirë,
shtrëngohem të të them sot lamtumirë.
(E vë në sëndyq prej të cilit nxjerr maskën e dytë me ngjyrat kuq e zi dhe shqiponjë)
Tani pa jakë ti, moj maskë e dytë,
me bojën kuq e zi më verbon sytë,
dhe kjo shqiponja sikur më ha trutë, -
po ja q'ashtu m'i do sot mushka drutë.
Athinës ia kam dhënë besa-benë,
Tiranës i këndoj: "Për Mëmëdhenë...!" (Trokitje)
Se kush troket. Bobo, është Inspektori
i Ministrisë së Oborrit, Superiori!
(Duke veshur shpejt xhaketën)

Urdhëroni, zot i lartë! Sa ma kënda
të njoh zotrinë tuaj! Eni brenda.
(Hap derën. Hyn Inspektori)…
INSPEKTORI
Ja dhe diploma që na ke dërguar - (e nxjerr nga çanta)
N'arsim të lartë të kam emëruar.
PAPAZI
Ju falem nderjes, Zotni! Po (me ndrojtje) kush jeni?
INSPEKTORI
Që prej Athine duhet të më njihni, (nxjerr një shkrim)
këtu nuk para shoh, ndonëse ditë;
duhet të kesh në dhomë edhe më dritë.
PAPAZI
Po vete të sjell ndezur një llambadhe. (Del)
(Inspektori vë maskën. Papazi kthehet).
Ç'më shohin sytë! O mrekulli e madhe!
Me mjekët si n'Athinë - Shën Patrik!
( I bie llambadhja. Patriku heq maskën dhe duket si më parë)
Ç'ndryshim Proteu! Prapë zotni shik.
INSPEKTORI
Sa shpejt harrove, Papadhopullos!
PAPAZI (i habitur, më gjunjë)
Patriku Protopapadhopullos!
INSPEKTORI
Rrëfemu, bir: beson në Perëndinë?
PAPAZI
Besoj.
INSPEKTORI
Dhe për se jo n'Epifaninë?
PAPAZI
Epifaninë e zonjës Shën Mëri;
Edhe në Krishtin që vjen përsëri
për të gjykuar të gjallë e të ndjerë.
INSPEKTORI
Kuptova, bir; je yni si përherë.
PAPAZI
Ç'fatbardhësi më gjeti kësaj radhe!
INSPEKTORI
Ndjej edhe unë kënaqësi të madhe!
E njeh ti këtë shkrim e dorëshkrim?
PAPAZI (i shtangur)
Po, Shenjtëri.
INSPEKTORI
Këtu ka një zotim
të shprehur qartë e pa ndonjë shtrëngim;
thua: "Nënëshkruaj me vullnetin tim
gati që t'i shërbej qoftë edhe djallit".
PAPAZI
Ah, Shenjtëri, kam bërë be prej hallit.
INSPEKTORI
Nuk është i lehtë fort ky vokacion.
Po ti e zgjodhe vetë për mision:
t'i bësh shërbim në jetë Trinitisë:
Mamonit, Luciferit, Perëndisë.
PAPAZI
E zgjodha se n'Athinë rash në hall,
as llustraxhi s'më bënin, as hamall.
Më thoshin "Maskara" më thoshin "Pusht''
Pale kur më qëllonin dhe me grusht!
INSPEKTORI
Atje të shanin e të hidhnin baltë -
këtu të ngritën hop n'arsim të naltë.
Shqiptari nuk të shan; po qe fshatar,
të vret nd'e shafsh; dhe po qe qytetar,
nga ata që lakmojnë arin dhe ti din ta blesh,
e shan: të përqafon, të puth e qesh.
PAPAZI
Shoh që përpiqi për të mirën time.
INSPEKTORI
Pra, biografis t'i bëra do ndryshime,
të të shpëtoj nga ca palo-dyshime:
q'autoritetet shqipo s'bën ta dinë
ç'punoje e si të quanin n'Athinë.
Të thuash nga Greqia të përzunë
si patriot shqiptar - jo pr'ato punë.
Je pedolog në një Institut Normal;
për punën tënde na një plan real. (Ia jep)
As emrin tim këtu mos e shpalos
që quhem Protopapadhopullos.
Tirana mua më njeh për Xhypmanhami,
Inspektor-gjeneral nga Bir-Ming-Hami.
Programin po ta jap këtu me radhë
të shkruar me të zeza mbi të bardhë. (Ia jep).
PAPAZI
Evharisto! Evharisto poli!
INSPEKTORI
Ja që për ty kam shumë simpati.
Ta dish, në antipati e simpatitë
mbështeten mbretërit e mbretëritë.
Pastaj e kemi ne në gjak e besë
atë që njerëzit quajnë interesë.
Dhe ç'është nen i parë i fesë sonë?
PAPAZI
Që "mbi të ligën mbështetet bota jonë".
INSPEKTORI
Bravo! Ky brez na lidh me jezuitët
dhe në parim ta dinë fanatikët, -
mjetet në jetë i shenjtëron qëllimi.
Ç'mendon?
PAPAZI
Jam edhe unë i atij mendimi. (Trokitje)
INSPEKTORI
Në dhomën tënde e n'interesin tënd
kam thirrur pedagogët në kuvend.
Ti veç mba vesh si flasin në këshill.
e bëj sikur s'i njeh e s'i përfill.
(Hyjnë pedagogët e pas tyre studentët)
DREJTORI (me përulje)
Zotni Inspektor, ju lutem më lejoni
t'ju lut nderimet tona t'i pranoni.
INSPEKTORI
Kush janë vizitorët, m'i trego.
DREJTORI
Ky është i letërsisë, Kostandin Shpati; (i kthen krahët)
Ky profesor Neqefi, i historisë,
me nam si njohës i paleontologjisë;
ky myderis Mulla Qatip Mejtepi,
matematikën e nxuri që nga djepi,
tani mëson kiminë dhe fizikën;
specialitet ka astrometafizikën.
Ky plaku Gjon, i shqipes ndjenjazjarrtë,
kur flet i rrjedhin frazat si fij t'artë.
Si ky nuk ka metodo-psikologë (duke iu afruar)
në fund të muajit e dyfishon çdo rrogë;
i ngjan në vjelje patës së përrallës
dhe mund të nxjerrë gjalp edhe prej dhallës;
nxënësit që ka rrëzuar në qershor
në vjeshtë i nxjerr të gjithë shembullor.
pasi të marrin një mësim privat -
(duke iu afruar edhe më, në vesh)
Veç se n'avans ua kërkon paratë.
INSPEKTORI
Zotërinj, ju falem nderit. Mirësevini!
Këtu në mesin tuaj do të kini
koleg të ri: Shkencëtar Dhaskal Papazë,
e thirrëm që t'i verë arsimit bazë.
Specialitet ka fillo-pedologjinë,
po do mësojë edhe teosofinë.
SHPATI
Ç'dallim ka e para nga pedagogjia?
INSPEKTORI
Ç'ka astrologjia nga astronomia,
siç i përkon kimia alkimisë.
NEQEFI
Ose gjeografia historisë.
MEJTEPI
Si shembull unë marr matematikën
e cila krah të djathtë ka fizikën.
GJONI
Si shqipja jonë që ka pellasgjishten,
ose greqishtja e vjetër latinishten.
INSPEKTORI
Pra pyetja jote ishte fare e kotë.
SHPATI
S'ka astrologji. Sa për metafizikën,
më mirë mos i futim shkollës frikën.
INSPEKTORI
Nga sa dëgjoj, ti paske llafe shumë.
Po të vazhdosh kështu, ti je për lumë.
SHPATI
Na thirrët për programin në kuvend.
INSPEKTORI
Po nuk ju thirra të më shisni mend.
Mor, po ky sot mohon astrologjinë!
Mos ka mohuar dje dhe Perëndinë?
Ky nesër shkel kanun' e Monarkisë.
Të tillë janë e keqe e Shqipërisë.
Dhe çdo të thotë për filozofinë,
kur pedologu jep teosofinë?
SHPATI
Shqipëria s'pret mirësi nga skuth i huaj.
INSPEKTORI
Këtë edhe një herë mos ma thuaj!
I huaj qenkam unë Inspektori
i Ministrisë së Oborrit, Superiori!
SHPATI
Ti je keqbërësi kryesor.
Të liqt ti vetë i organizon
dhe ndjenjat e rinisë na mashtron.
O jo, ti nuk je vetëm Inspektor
i Ministrisë së Oborrit, Superiori -
je Luciferi, je Inkuizitori.
INSPEKTORI
Që të shpëtojmë arsimin nga kjo lodër,
Shpatin që sot e transferoj në Shkodër.
Don Valentini ka me i dhënë mend
bashkë me jezuitët në Kuvend;
Edhe Sul Efendia në Myftihan
e sjell këtë t'pafe në din e iman.
(Shpatit) Dhe po të mos rrish urtë, o mor i gjorë,
të çoj ku s'ta pret mendja, atje në Vlorë;
ta bëj si ia kam bërë Sul Delvinës
me anën e drejtorit të çmendinës.
SHPATI
Pasi na ktheve shkollën në çmendinë
po rreh të kthesh ashtu gjithë Shqipërinë.
Po patriotët rritin një rini,
që nuk duron tiranë e tirani!
INSPEKTORI
Lezë Mazhesti! Ky nuk qëndron në punë.
Kush do t'ia zërë vendin?
NEQEFI
Unë.
MEJTEPI
Unë.
GJONI
E pse jo, unë.
PAPAZI
Në qoftë se paguhem, ia zë dhe unë.
INSPEKTORI
E zgjidhni midis jush. Po pedagogu
të bëjë si t'i thotë pedologu.
Dhaskal Papazi bëhet shefi juaj;
dhe se mos e përfillni si të huaj.
Ti jepni një banesë fort tëmirë
dhe pa qira ose qira të lirë.
Dhe kush ka çupë le ta bëjë dhëndër,
të tillë mashkull s'e ka parë as n'ëndërr!
Për karakter' e tij mos ketë frikë,
po tok me çupën t'i japë dhe prikë.
E po këta m'i paraqit, kush janë.
DREJTORI
Përfaqësues nga studentët tanë.
I pari, Princi Sheradin Zogu.
INSPEKTORI
Tutor i princit bëhet pedologu.
Nga feja dihet, është mysliman.
Ju lutem, Naltësi, hiqi mënjanë.
Po ata të dy, që rrinë si mënjanë,
A janë të krishterë a myslimanë? -
(Drejtori hesht)
Feja ka rëndësi - duhet ta dimë.
DREJTORI
Të dy janë fshatarë dhe jetimë.
Ky nga Kosova, ky nga Çamëria,
krahina q'i ka humbur Shqipëria.
INSPEKTORI
Si quhen?
DREJTORI
Çami, Thimjo, ortodoks nga Agjeja
dhe kosovari: Xhemal Kada Peja.
INSPEKTORI (Thimjos)
Bir, qënke orthodhoks nga të Greqisë...
THIMJO (kryelartë)
Unë s'kam fe - jam bir i Shqipërisë.
XHEMALI
Të dy na jena vllazën - s'kena fe!
Po, vllazën, dhe Shqipnin e kena atdhe!
INSPEKTORI
Shqipëria ju ndan të dy si mal.
THIMJO
Të dy ne na bashkon një ideal.
INSPEKTORI
Thimjo të thonë? Thimjo, pa më thuaj:
Ç'ka qenë që të pru në troll të huaj,
të rrosh e të punosh, të marrish pjesë
me njerëz që nuk kanë fe dhe besë
sikundër ti. Po folë pa zemërim.
THIMJO
Në Çamëri, në Agje, në fshatin tim,
kur grekët nisën plojën, një ungji im,
fort i njerzishëm, fshehu një kalaman
që qe prej nëne e babe mysliman.
Por e zbuluan; dhe që ta shpëtonin,
e bindën fshati që ta pagëzonin.
INSPEKTORI
Fshati s'ka bërë keq.
THIMJO
Jo, ndoshta mirë.
Por qir dhaskalit iu duk e pështirë,
dhe lajmëroi dhespotin në Janinë.
Kur pa andartikotë që të vijnë
me urdhrin e dhespotit, tha: ''lafshëprerin
nuk bën ta pagëzoj, po le ta therin!
Prifti që myslimanin pagëzon
përdhos të shenjtin Vaptisterion.
Ta therin që të mos përdhoset feja!"
Që t'ju tregoj se ç'ngjau më mungon ngeja -
se ç'tmerr më panë sytë para asaj kishe
nga të krishterë me epshet e një bishe!
INSPEKTORI
Nuk paskan bërë mirë.
THIMJO
Haj, o dreq!
Ç'thua "Nuk bënë mirë", bënë keq
sa s'ka se ku të vejë. Të këqinjtë
i lashë në të keqen. Vij te fqinjtë,
vëllezërit shqiptarë, që të gjej njerinë.
Po shoh që paskan bërë Shqipërinë
ndoshta dhe më keq se sa Greqinë.
Tok me tim ungj, për të shpëtuar kokën,
me shpejtësi kusari lashë tokën,
ku prehen prindët e rrojnë vëllezërit tanë,
se vatrën na e rrëmbyen ca shejtanë.
INSPEKTORI
Po unë s'jam si ata, jam filantropi.
THIMJO
Ty nuk të dihet soji e sorollopi.
Po sot në këtë dhomë bëre krim
kur me kanosje djalli dhe kërcënim,
duke përdorur rrenën tok me dhunën,
i more profesorit tonë punën.
Dëgjo! Kur i merr punën një të zoti
dhe ia jep një të ligu kot së koti
për qejfin tënd a vjelje personale,
zoti Inspektor, bën punë kriminale!
XHEMALI
Zyrtari që shpërdor autoritetin,
pr'inat ose prondira personale,
nuk meriton të ushtrojë jo pushtetin
por as të fshijë lloshrat në vëcale,
sidomos po qe i huaj dhe i keq.
u shporrtë e theftë qafën mu në dreq!
THIMJO
Ja vodhe bukën Shpatit, familisë;
po nuk do mundësh t'i bësh gjë lirisë,
se na ka ne, dhe ne, ta dish, i mbrojmë
lirin' e nderin, dhe ju do t'ju luftojmë.
XHEMALI
Po, ju do t'ju luftojmë gjer në vdekje.
INSPEKTORI
Nuk dihet kush fiton n'atë përpjekje.
XHEMALI
Njerëz si ju kanë frikë nga e vërteta:
kundër së shtrembrës do të fitojë e drejta.
INSPEKTORI
Nga këta të dy na ruajt perëndia!
Do ketë shumë andralla Shqipëria.
SHPATI
Vërtet ashtu: ju ruajt perëndia
nga këta dy: këta pret Shqipëria
që ta shpëtojnë, jo ata nja gjashtë
që tok me ju ne do t'i shporrim jashtë
kur të valojë flamuri i lirisë,
i demokracisë, brenda Shqipërisë.
DREJTORI
Që kur na qenke bërë demokrat?
SHPATI
Që kur ti u bëre avokat!
THIMJO
Profesor Shpati, eja ti me ne:
se do t'i bëjmë ata për ternene;
këta dy skuthër ne do t'i luftojmë:
djajtë bëhen më djaj po t'i nderojmë.
SHPATI
Më mirë me luanët ballë naltë,
se sa me zgjebarakët kredhur n'baltë.
(Dalin të tre krah për krah, me Shpatin në mes).
INSPEKTORI
Si thua ti, drejtor, me dekret mbreti?
DREJTORI
Them si të m'urdhërojë autoriteti.
INSPEKTORI
Ti pedagog i historisë, Neqefi?
NEQEFI
Unë vetëm përsërit ç'më thotë shefi.
INSPEKTORI
Fol, pedagog Mejtep i alkimisë.
MEJTEPI
Kum bo jemin për hatër të xhamisë -
t'i rri dumdum besnik Naltmadhnisë.
INSPEKTORI
Nga këto fjalë po më shtohet gazi,
dhe ç'thotë shkencëtar Dhaskal Papazi?
PAPAZI
Bëj si të urdhërojë Inspektori
i Ministrisë së Oborrit, Superiori.
INSPEKTORI
Mbaruam. Shkoni. Po ma solli rasa,
do vij t'ju bëj vizitë nëpër klasa.
(Dalin të gjithë, me përjashtim të Papazit dhe të Inspektorit).
Pedhimu, sot na polli proçkë e re:
do kemi pështjellim nga ata të tre.
Ç'mendojnë ata nuk është personale.
as nacionale; është internacionale.
Dje thoshim nda, përça që të sundojmë -
sot duhet gjithë fetë t'i bashkojmë:
papistë dhe budistë e myslimanë,
unitë, sodomitët janë vëllezrit tanë.
Si thua?
PAPAZI
Sodomitët janë vëllezrit tanë.
INSPEKTORI
Tanët dhe laramano-kriptomanët
dhe neoshqiptarët janë tanët;
dhe ata që qenë memorandumistë
dhe sot u bënë shpejt nazi-fashistë:
të gjithë hyrja-byrja t'ia vërshojmë
mbi kokë shqiptarit; ta hutojmë,
ta rraskapitim pjesën më të mirë
që këtë Shqipëri e don të lirë.
Për politikën tonë është vija
në botë të sundojë hierarqia:
Me papë, shehislamë e me dhespotë,
që gjaku i Krishtit të mos vejë kotë.
Shumimi i feve na shton ateizëm;
Duam ç'ka quhet saçerdotalizëm.
PAPAZI
Kjo është pikëpamja teorike.
INSPEKTORI
Po të dëftoj metodën më praktike;
me ar, ofiqe, tituj dhe intrigë
gjithmonë ka fituar punë e ligë.
Njeriut që i vjen mendja vërdallë
pranon dhe djallin që t'i qajë hallë.
PAPAZI
Ju kam në vend të babës, ju nderoj,
dhe si të urdhëroni do punoj.
INSPEKTORI
Një më të madhi mos iu lëvdo kurrë
dhe lajkato këdo, turq e kaurë,
ç'janë zyrtarë e ç'janë funksionarë,
qofshin të ulët, qofshin shkallë e parë;
dhe sidomos me ç'janë autoritete
u miqëso, t'ia arrish qëllimit lehtë.
PAPAZI
Unë rrah të jem si porosit Ungjilli:
si pëllumb i butë, i fshehtë si thëngjilli.
INSPEKTORI
Bravo! Ashtu të jesh: dinak si gjarpri
dhe i pjekur posi gruri në vaft drapri.
PAPAZI
Do ta ndjek fetarisht këtë këshillë,
veç të më japin nuse dhe një villë.
INSPEKTORI
Veç të qëndrosh besnikërisht i tillë
pa të jap nuse, villë dhe automobillë.
PAPAZI
Dhe shërbëtore, që të jem rehat.
INSPEKTORI
Kafenë do të ta sjellë mu në shtrat.
(Sheh portretin e Skënderbeut)
Po mjekërcjapi?
PAPAZI
Është Gjergj Kastrioti.
INSPEKTORI
Ç'të duhet ai që vdekur ka qysh moti!
Hidhe në kosh portretn' e Skënderbeut;
ja ku të jap surratn' e Ahmet beut;
në vend t'atij, na, var të Zogut Parë,
t'Augustit që sundon përmbi shqiptarë.
(I dorëzon fotografinë e Zogut, që e nxjerr nga çanta)
PAPAZI
Përse s'i thonë mbreti i Shqipërisë?
INSPEKTORI
Se tokën ia ka shitur Italisë.Vendose.
PAPAZI
Do ta bënj.
INSPEKTORI
Tani.
PAPAZI
Më vonë.
INSPEKTORI
Kjo më çudit. S'arrin apo përton?
Je trashko-barkalec - unë jam i gjatë:
Veç se duhet një sqepar e latë...
Ky dru mjafton. (Bën të hipë mbi sëndyq).
PAPAZI
Mos hip mbi atë sëndyq!
INSPEKTORI
Dhe përse jo?
PAPAZI
Përbrenda kam një kryq.
INSPEKTORI
Më sill sëndyqin tjetër që matanë.
PAPAZI
N'atë sëndyqin tjetër kam kuranë.
INSPEKTORI
Kuranë e kryqër nuk më prishin punë,
(Hipën) Zogun e Parë, na! Po ta var unë.
(Kur heq portretin e Skënderbeut, bien paratë e fshehura)
INSPEKTORI
Ç'ra ashtu?
PAPAZI
Bubu, paratë! Ç'më gjeti mua!
INSPEKTORI
Këtu shoh Skënderbenë me një grua. (Zbret)
PAPAZI
Është Parthemoja me Skënderbenë.
INSPEKTORI
Qe poligam, jepi edhe Fatimenë.
PAPAZI
Në shkollë a s'e nderojnë Skënderbenë?
INSPEKTORI
N'asnjë mënyrë! Na ka prishur fenë!
Qe ortodoks, pa na u bë mysliman;
pastaj u kthye përsëri kristian -
kristian, vërtet u bë, po katolik.
Jo! Skënderbeu ka qënë burrë i lik. (E flak)
Gabimi që ke bërë është i rëndë -
me bindje skllavi e bën të lehtë pëndë.
PAPAZI
Më fal, Imzot! Do bindem përvujtnisht:
do t'ju shërbej me besë skllavërisht.
INSPEKTORI
Të mos tregohesh kurrë skuth i ngathët;
u bëre skuth - duhet të jesh i shkathët…
(Duke treguar paratë)
Sa për ato, lëng s'janë e mund t'i mbledhësh
po ki kujdes që gjakun të mos derdhësh;
dhe vloji në një qeskë telatinë -
t'i rrëmbesh shpejt në rast se lë shtëpinë.
Shpresoj se kështu-tutje s'më harroni.
Harrova, na! Mban erë prej Bostoni.
(I jep kuletën me dollarë dhe del nga dera me nxitim.)
THOMAI (duke zgjatur kokën nga dritarja)
Qe Maskaroni.
PAPAZI
Ti shko pas tij dhe mos e bëj për fjalë!
Të shohim ç'do na pjellë çupë a djalë?
Q'u njoha më vjen mirë, a më vjen keq -
S'e di ku shkoj: në qiell apo në dreq.


-----------------------------------------------------

AKTI I DYTË, Skena II
(Fragment)
(Papazi, princ Sheradini)
PAPAZI
Na një refren të himnit që e kam shkruar
për xhaxhën tënd të dashur t'adhuruar:
Rrofsh i shtrenjti Trinitet
Atdhe, Flamur, Zogu mbret.
Këtë ja jep princeshës Nënës sate -
hesapi për të tri orët private.
I thuaj: "I dërgoj prej anës sime
një barrë me të fala dhe nderime".
SHERADINI
Mamaja nuk paguan llogari,
po do t'ju sjell një qese me flori.
E di ku i mban paratë ajo në dhomë.
PAPAZI
Do të jap "shumë mirë" në dipllomë,
Po unë e dua fort Zogun e Parë-
I naltë Princ, të qoftë udha e mbarë. (Del Sheradini).
Këtë idiot do ta punoj me kthistër.-
Nd'u bëftë mbret më bën mua ministër. (Hyn Viljani)
VILJANI ( i gëzuar)
Me pedagogët po vjen Inspektori
i Ministrisë së Oborrit, Superiori. (Ata hyjnë).
PAPAZI
O djal' i dashur... Zotërinj mirë se vini.
INSPEKTORI
Mirë se të gjej. Me mësimet si po vini?
Drejtor, me pedologun si po shkoni;
më shumë e doni apo e nderoni?
DREJTORI
Një profesor kaq të urtë dhe të mbarë,
jam plak, po gjer më sot nuk e kam parë.
GJONI
Më shumë se i urtë është i ditur
në politesë shumë e shumë i pritur.
I zoti fort në etikë dhe estetikë -
ky edhe djajtë vetë i bën fisnikë.
NEQEFI
I ditur, po edhe i urtë sa një shqerrë
që pi dy nëna, nga cilado tri herë.
MEJTEPI
Dhe kur e ngasin këta çunat tanë,
e vjen të ankohet e fillon e qan,
fshin lotët, prapë qan e nxjerr shaminë
dhe i mallëngjyer flet për Shqipërinë.
Ah, sa i dhimset fort kjo Shqipëria,
dhe populli shqiptar, dhe ah, rinia!
Këtë me ideale do ta mësojë,
ta bëjë Shqipërinë e Zogut zonjë.
PAPAZI (me dinakëri)
Më dhimset që nuk ka mbreti fëmijë.
INSPEKTORI
Dhaskal, qenke profet me paradije.
Të dashur pedagogë, nxënës, miq,
ju thirra që t'ju jap një sihariq:
do të gëzohi shumë; me një fjalë!
Nalt Madhënis' së tij i lindi djalë!
GJONI
Si, djalë?
NEQEFI
Djalë? Djalë?
MEJTEPI
Vërtet djalë?
PAPAZI
Sa fort po më gëzon, ja, kjo, një fjalë!
O Mbret i naltë, i madh, e bëre fora!
Po Mbretëresha, është mirë e gjora?
INSPEKTORI
Shëndosh' e mirë porsi ngjala n'ujë.
DREJTORI
Me siguri kjo lindje bëri bujë.
Në Ministrin e Jashtme se ç'rrëmujë!
NEQEFI
Për këtë gjë të jemi krejt të bindur,
armiqtë do pëlcasin nga nakari,
q'i erdhi fronit tonë trashëgimtari!
Do shënoj orën, minutën kur ka lindur;
këtë gjë duhet t'ia kumtoj rinisë,
këtu nis epokë e gjatë e historisë;
MEJTEPI
Dhe ç'peshë pati? Dhe ç'lartësi pati?
Në ç'odë lindi? Dhe të ruhet shtrati.
Tok me këto t'i ruhet edhe djepi,
si thoni ju, o profesor Mejtepi?
GJONI
Të gjitha duhen ruajtur në muzeum;
të bëhet plan edhe për mauzoleum;
turistët për t'i parë do të vinë;
kështu do të shtojmë begatinë.
INSPEKTORI
Radhituni dhe nisi drejt Bashkisë,
manifestoni për trashëgimtarin
dhe brohoritni fort për shpëtimtarin,
Zogun e Parë, Mbretn' e Shqipërisë.
(Dalin profesorë e studentë me sërë).
Dëgjo pedhimu Papadhopullos,
ç'të pyet Protopapadhopullos:
E di ç'u fol në shtyp për Italinë,
që rreh të okupojë Shqipërinë?
PAPAZI
Po.
INSPEKTORI
Ne jemi "Kali i Trojës" në Tiranë
që të ndihmojmë ushtarët italianë;
në qoftë se shqiptarët kundërshtojnë
t'i bëjmë shqiptarët të luftojnë
me njëri-tjetrin - grindje midis syresh.
PAPAZI
Po si?
INSPEKTORI
Me shumë e shumë lloj qyfyresh.
Edhe në këtë rast na ndihmon feja
që n'amëz nakatos idetë e reja.
Në Vilën Lanë do marrësh dy paketa:
një kokë derri ka përbrenda njëra;
e dyta përmban sende të pëgëra.
Ti vetëm a, ndë daç, me nja dy veta,
më shtatë prill, të premten që me natë,
kur hoxhë e priftër janë akoma ratë,
kokën e derrit flake në xhami,
po me kujdes, kur nuk të sheh njeri;
pastaj së fshehti shko në katedrale
dhe prej së dytës sendet e pëgatë
i hidh të gjitha brenda në kungatë.
Mbaro ti këtë punë kapitale
dhe t'erdhi koha të jesh kokorosh,
për çdo sekondë do fitosh një grosh.
Po shko në Vilën Lanë sa më parë.
Shqipërinë do ta bëjmë për të qarë. (Del).
PAPAZI (vetëm)
O Zoti Krisht! O Perëndi e madhe,
çfarë mirësi më çon ti kësaj radhe!
Kështu për javë m'ardhtë e Premte e Zezë!
Ta llogaris sa do fitoj me vezë?
Një **** një pesare - me një grosh
blen tetë vezë - e lë pazarin bosh.
I shes - i skuq me gjak që derdhi Krishti.
Kush tha leksionet unë i ze për bishti?
Jam filozofi unë - teorik -
im vlla Thomai - ai është tip praktik:
në kishë e në xhami dërgoj Thomanë
që t'i punojë Shqipërisë hatanë.
Hahe, heha, hahe!
Kam për të bërë dasmë këtë pashkë.
Ftoj Josuf Benë ta kremtojmë bashkë.
Tash m'erdhi dita të jem kokonos;
të falem, Protopapadhopullos.

AKTI I TRETË
Skena I
Sheshi përpara Bashkisë. Demonstratë. Dëgjohen thirrje: "Armë! Armë!''
PAPAZI (Duke hyrë në këmishë nate).
Ç'ish kjo poterë? Mos u shemb Tomori?
Buçimë e madhe gjumin seç ma nxori,
Mos ra tërmeti dhe më çoi prej shtratit?
Dje qe e mërkurë - Lindi Princ i Matit.
Dhe Sheradini tha do vinte sot;
premtoi se do më sill' një qese plot
flori safi dhuratë. Si s'po vjen?
Kjo sjellje e keqe e princit s'më pëlqen.
Po thonë se shqiptari e mban fjalën,
përpara se ta shkelë e ther dhe djalën…
SHITËSI I GAZETËS (duke hyrë)
Gazeta "Drita"! Lajme këtu gjeni -
PAPAZI
Na një dollar - një numër do ta blej. (Ia jep).
SHITËSI I GAZETËS
Merri të gjitha - ja që s'kam të kthej. (Ikën me vrap).
PAPAZI
Kusurin, hej! Kusurin! Or kusar.
Po fajin e pate vetë mor gomar. (Godit ballin).
Mos jep pa marrë; gjithnjë merr pa jep;
ndë dhënsh pa marrë, edhe një çun të rrjep. (E lexon).
"Madhnis' Tij Mbretit sot i lindi djalë".
A s'kish gazetë e djeshme këto fjalë?
Ah, ç'më mashtroi, dyfish më ka mashtruar.
Po edhe unë kam për t'ia punuar:
(Hyn Gjenerali)
GJENERALI
Majk, sot i erdhi fundi Shqypnis' -
posa që mbreti e mretnesha shkuen
gradat dhe ylefetë na mbaruen
do t'i shërbejmë mretit t'Italis';
por si m'ia ba tani të çlodhem pak.
PAPAZI
Mos u mërzit se të bëj unë konak.
Të dy hyni brenda, - kapërxeni prakun.

PAPAZI (vetëm)
Sot gjeneralët nuk i nxeka vrima.
Pa thon' armiqt' se shqipot s'janë trima!
Por ah, Sheradini ç'ma punoi,
Sheradini qeni më mashtroi!
Jo, kështu tutje s'jap mësim privat,
veç se n'avans, të mos humbas parat'.
Sot Krishtërimi qan për Zotin Krisht
po mua më kryqëzuan sot dyfish
se humba edhe Krishtin dhe paratë.
(Më fort). Ç'mëkatë paskam bërë, i ziu, ç'mëkatë?
Ah, ç'fatkeqësi më pru kjo ditë mua!
(Hyjnë vullnetarë duke nxituar)
PAPAZI
Ku shkoni, miq?
VULLNETARET
Po vemi vullnetarë.
Në Durrës shok, me Mujo Ulqinakun.
Për Shqipëri të derdhim gjakun.
PAPAZI
Po vij me ju, Sa t'armatosem. (Ndërsa ata dalin)
Për nënën shqiptare të varrosem?
Sheradin, ç'më bëre të marrosem:
Po në jatak kam brenda kumandarin:
Një çantë kish, të rëndë, mos mban arin
që vodhi nga arka e Ministrisë kur iku
që të shpëtonte kokën nga rreziku?
Tash kokë e çantë i vu në dorën time.
Të lutem, dorë e djathtë, bëhu trime! (Bën të dalë)
(Të tjerë vullnetarë kalojnë nëpër skenë)

PAPAZI (i mallëngjyer)
Po si s'më vjen, o vlla, kur shpirti heq!
Ku shkoni vllezër?
I KATËRTI
Sa jemi shqiptarë,
po vemi që të gjithë vullnetarë
në Durrës, tok me Mujo Ulqinakun
Për nënën Shqipëri të derdhim gjakun.
PAPAZI
Po vij me ju. Po vete t'armatosem. (Shkon në drejtim të kundërt).

AKTI IV, skena I
PAPAZI (i veshur me këmishë të zezë)
Varda! Po vjen komisioni i qeveris së Romës, ta nderoni!
STUDENTI I
Pa shih! Papazi! Shihni!
STUDENTI II
Veshur fashist!
STUDENTI III
Tundet si Musolini!
STUDENTI I
Vërtet Papazi! Seç po shoh Papazë
q'u thirr t'i vinte shkollës shqipe bazë.
PAPAZI
Thërrisni gjithë: "Duçe! Duçe! Duçe!"
STUDENTI I
Ç'urdhër na dhënka neve ky bir buçe?!
(Përballë duket në automobil një trup i madh stramastik me tri kokë, koka e majtë me kapele gjenerali, e mesmja me shapkë prifti dhe e treta me cilindër )
STUDENTI II
Djall! Kokë e mesme sa i ngjan Inspektorit
të Ministris së Oborrit, Superiorit.
STUDENTI III
Kam njohur njerëz me dy, tri fytyra,
po dhe me tri kokë të ketë bërë Natyra?!
Mënyra si paraqiten që të trija vret.
STUDENTI I
Medet ç'na gjeti neve sot! Medet!
STUDENTI II
Tani kuptojmë nga ky stramastik
ç'është qëllimi i tyre politik.
DREJTORI (duke dalë përpara)
I lartë zot, ju lutem më lejoni
t'ju lus nderimet tona t'i pranoni.
KOKA E MAJTË (së mesmes)
Tirana kjo?
DREJTORI
Tirana.
KOKA E MAJTË (si më lart)
Albania?
DREJTORI
Po, Shqipëria.
KOKA E MESME (me inat)
Nuk ka Skipëria!
E Albania! Viva Albania!
(studentëve)
Pse, s'doni ju të rrojë Albania?
STUDENTËT
Po, duam të jetojë Shqipëria,
po shtet i lirë, jo nën kërbaçin tuaj.
STUDENTI I
Jo nën zgjedhën tuaj - jo të huaj!
KOKA E MESME
Me simpati për ju kaptuam detin.
Pak t'ju ngushëllojmë q'e humbët mbretin.
STUDENTI I
Ju mos jua paçim parë kurrë sytë
as për gëzime kur kaq fort na urrenit;
për zi, ngushllimi juaj është i qenit.
STUDENTI II
Si ju as mik mos paçim një të dytë!
Oh, sa na keni bërë fort të mjerë,
na jepni gjak vëllezërish për verë!
KOKA E DJATHTË
Unë jam këmishëzi, po jam shqiptar.
STUDENTI II
Ju lutem ç'emër keni, a s'na thoni?
KOKA E DJATHTË
Ma thonë emrin Erskliq Staraçoni.
STUDENTI III
Ti qenke faqeziu tradhëtar.
PAPAZI
Thërrisni gjithë: "Rroftë Erskliq Muthi!"
STUDENTËT (kryeulur)
Rroftë Erskliq Muthi! Rroftë Muthi! Muthi.
KOKA E DJATHTË
E shoh që po më doni shumë e shumë.
Brohoria juaj po më bën të lumë.
Siç është përtej detit Kalabria,
do jetë këtej detit Shqipëria.
Bëhet i lumtur popull' i Arbërisë
përbrenda suazës së perandorisë.
STUDENTI I (shokut)
E njeh?
STUDENTI II
Kë, qenin? Derrin? Atë fytyrë?
Ai ka bërë turpin më të ndyrë!
STUDENTI III
Mos ka vjedhur? Mos ka vrarë?
STUDENTI II
Ai ka nxjerrë t'ëmën në pazar.
STUDENTI III
Po ky na paska qenë një rrufjan!
STUDENTI I
Ky është flamurshitësi shkodran.
Në Shkodër shiste flamuj në doganë:
u mbars në Romë e polli në Tiranë.
STUDENTI I
Mos pat përkthyer Komedinë Hyjnore?
STUDENTI II
Po, sot po luan komedinë djallore.
STUDENTI I TRETË
Ç'vend i ka vluar vehtes në skëterrë?
STUDENTI I
Atje me tradhëtarët do të bjerë.
STUDENTI II
Ç'do thoshte Dantja në të tilla rasa?
STUDENTI III
"Non ti kurar di lor ma guarda e passa".
STUDENTI I
"Mos çaj kokën për ta, veç i shiko,
pështyji dhe në punën tënde shko".
KOKA E MESME
E bulevardi?

PAPAZI
Ish ''Zog'': Tash ''Musolini''
Thërrisni gjithë: "Viva Musolini!" (Heshtje).
KOKA E MESME
Duçja e ka në zemër Albaninë.
KOKA E DJATHTË
E do aq fort sa do dhe Italinë.
KOKA E MESME
Vittore Emanuel është re Imperator:
N'emër të tij ju përshëndes me dorë.
Albania bëhet sot imperiale -
Urime klasës intelektuale.
KOKA E DJATHTË
Vërtet, ai Zogu s'qe veç se një horr.
Ky mbreti ynë i ri është Perandor.
A doni t'ishte mbreti një kodosh?
STUDENTI I
Po ti i ke thurur himn, o bukurosh!
'’Rrofsh, o flamur gjak i t'parvet,
sedr'e nder i gjith' shqiptartvet;
roj' e tij mbreti shqiptar,
naltmadhnija Zogu i Parë
n'krye t'kombit ma jetik
kur të ndodhet në rrezik!"
STUDENTI I
Si nuk e çeli gojën kok' e mëngjër?
Herë-herë na kthen syt' e vështron vëngër;
hundën e ka si sqepin e shqiponjës,
po sytë e kuq i shndrijnë si t'ulkonjës.
STUDENTI II
Stërgjyshëvet ulkonja u dha sisë
kur nën' e tyre bushtr' i pat braktisë.
për fli të Romës vrau i vllai të vllanë.
Mendoni ç'do na bëjnë në Tiranë!
STUDENTI III
Tani ngre kokën krenarisht përpjetë
sikur do donte të përpinte retë.
STUDENTI II
Këta të tre përbëjnë Shën Trininë:
Mamonin, Luciferin, Perëndinë.
PAPAZI
Dëgjoni heronë që mishëron Marsin.
STUDENTI I
Fjalët e tij më keq do vrasin.
PAPAZI
Flet Gjeneral Guxoni.
KOKA E MAJTË
Pay Romana ju sjell paqën që doni;
dhe vdekjen juve që kundërshtoni!
Fashizmi nuk duron asnjë gak-mak:
që sot po shpallim gjyqin ushtarak.
STUDENTI II
Ç'revan e link këmbëkup do t'ecim
Kur të na venë fre këta kalorës.
GJONI
Por sidoqoftë, gjuhën na e ruajnë.
STUDENTI I
Ja ku na katandisi palo-mbreti,
prej gjithë mbretërve më këmbëshpejti,
edhe pse ngarkuar me flori
q'i mori popullit në Shqipëri.
KOKA E MESME
Zogu bani punën e tij dhe tonën;
ndë humbi luftën, fitoi Marathonën.
Albania-Italia janë mike.
Do keni tituj, grada dhe ofiqe;
pasnesër Pashkë - shqipëtarët janë ''fideli'';
albanezë e italianë janë ''fratelli'';
të shkoni para kishës e xhamisë,
t'i faleni më gjunjë Perëndisë
Për fatmirësinë e madhe që ju çoi,
nga tirani e Zogut ju shpëtoi.
KOKA E DJATHTË
Për Pashkë shenjti Papë ju çon bekime;
Unë ju përgëzoj prej anës sime.
PAPAZI
Ne ju falenderojmë prej anës sonë
se ju po na zmadhoni vendin tonë.
STUDENTI II
O dhunë djalli që na more mendtë,
si të mbulojnë me melac të shenjtë!

KOKA E MESME
Mangiate porko voi in Albania?
PAPAZI
Myslimanët e përçmojmë derrin.
Kristianët e çmojmë si ta therin.
Kauri ja njeh shijen si ta hajë;
po gjallë e në nevojë e quan dajë.
KOKA E DJATHTË
Kur s'e kafshojnë dot, i puthin dorën;
kur s'kanë rosë a dosë, hanë sorën.
Për politikot shqipo bota qeshin;
janë si dhëntë; ku hanë e lenë leshin;
sa shtrenjt e mbajnë - aqë lirë e shesin
janë gati të hanë atje ku djesin.
Të thonë ''Dauk'', ''Merci'' dhe kur i çveshin.
NJË STUDENT
Mor ky mos flet ashtu për vetveten?
STUDENTI TJETËR
Herë-herë e thotë djalli të vërtetën.
.STUDENTI I TRETË
Pa vre, pa vre atë surrat të ndyrë.
STUDENTI I PARË
Ai i pari?
STUDENTI I DYTË
Jo, ai i dyti:
nga më të ndytët është më i ndyti.
Për ditë shet moral fetar në klasë,
por vlerë e tij morale është glasë;
për një lek, natën mundet të të vrasë
dhe të qan ditën - po, vërtet të qan!
STUDENTI I TRETË
Tani po vjen fillaku laraman:
sot paska dalë i nisur në mejdan,
i veshur ngjeshur me cilindr' e frak
Po prapanicës i vjen erë mak.
Tani pushton e puthet me kodoshin -
Se qysh e nduk për faqesh bukuroshin!
Fund i kusisë i larë, i kallajisur
flokët me vaj i paska kullandrisur.
Tirana digjet, ndërsa ai krihet.
STUDENTI I KATËRT
Këtë të shohë populli dhe ngrihet -
ta lajë këtë turp që nuk durohet
kur tokë e tij e shenjtë përdhunohet,
KOKA E MESME
Dhe ju premtoj që si peshqesh për pashkë
sa janë aty marrin dy rroga bashkë;
ata që do të flasin italisht
rrogën e prillit marrin sot trifish.
DISA PROFESORË (së bashku)
Viva l'Italia! Viva Mussolini!
STUDENTËT (me një zë)
Bretku! Ç'po pllisni me sa zë që keni?!
KOKA E MESME
Ma prima ristorare, poi pensare:
Shkoni në restorante per manxhare -
një firmë vini vetëm, no pagare.
Dhe miratoni sot a posteriori
një punë që ju ndodhi apriori.
Papaz, ty t'emërojmë difuçario,
Udhëhiqi ti për në magjirio...
(Kryet e komisionit dalin)
PAPAZI
Dhe salutoni gjithë romanamente.
DISA STUDENTË
Duçja një më të poshtër s'mund të gjente.
(Ndërsa radhiten dy nga dy dhe nisen për në restorant).
STUDENTI I
O komb' shqiptar, popull fatkeq i soçëm,
sa fort i ngjan Laokontit të qëmoçëm!
Veç se shterpinjt që po kafshojnë plakun
prej rrëmbave të tij e kanë gjakun,
Por jo! jo! jo! Ata Satani i ngjizi;
u rritën nga Fanari dhe Julldizi,
dhe Bastra bizantine nga Anadolli
Atdheut tonë për të këqia solli!
(Nga fundi i bulevardit dëgjohet një këngë vajtimtare)
MARA
Im atë qe komit,
luftoi për Shqipërinë;
në zjarr me turqit u godit
dhe na fitoi lirinë;
im atë po të rronte sot,
e mbronte Shqipërinë;
fashistët nuk na mundnin dot,
s'na shkelnin sot lirinë.
STUDENTI I
Shokë, a dëgjoni? Këngë apo të qara?
STUDENTI II
Motr' e një shokut tim. I thonë Mara.
Korça e thërret Marjeta ose Flutur -
ndër shoqet është vajza më e bukur;
dhe është e mençur, është shumë e mirë;
po jetën sot dh'asaj ia kanë nxirë.
Shkoi pas të vllait në Durrës, s'e arriu dot;
e gjora vajzë po vajton babanë;
s'e di që n'Durrës humbi dhe vëllanë.
STUDENTI III
S'janë të sajtë vetëm ata lot.
O, jo! Ata janë edhe lotët tanë.
I shurdhër është ai që s'e dëgjon,
i verbër është ai që s'e shikon,
i marrë, i marrë, ai që s'e kupton:
Ajo na fton, si Mara Kastrioti,
e motra e Skënderbeut, q'i ftoi qëmoti
shqiptarët të luftonin për atdhenë,-
T'i vemi pas. Ta mbrojmë mëmëdhenë.
TË GJITHË STUDENTËT
T'i vemi pas! Ta mbrojmë mëmëdhenë!
(Dalin duke kënduar)
"Për mëmëdhenë, për mëmëdhenë."

AKTI I PESTË, Skena I
Salloni i ndriçuar për festë.

VASILI (duke fshirë karriget)
U çova fjalë shokëve që kanë ikur nga Tirana në mal për Teutën që i ati e shtrëngoi të martohet me Papazë. Vallë të mos e keni marrë vesh? E mjera vajzë dit' e natë qan. Më kujtohet se si ne të tre, Teuta, Mara dhe unë, kërkuam të pranoheshim në shkollë. Dhe si na priti ne Papazi? Vajzave u tha: "Perëndia e krijoi femrën për në vatër, që të gatuanjë e të tundë djepin".
Po mua? Kur më pa të veshur keq, më pyeti: "A ke para për të paguar harxhet?" Dhe shtoi: "Një reckaman si ti më mirë të zerë punë; dhe po deshe të gjej unë ty punë".
Dhe punë më gjeti plot: në dyqan të vëllait Thomait e në shtëpi të vet si shërbëtor. Ja fati i jetimit! Mirë thotë populli: "Fëmija pa nënë si nata pa hënë". Mua që kur më vdiq babai m'u nxi edhe dita. Por a nuk u bë jetim gjithë populli shqiptar? A nuk u bëmë robët të Italisë? Ah, pse nuk shkova edhe unë në mal me shokët. (Dëgjohen të trokitura në penxhere. Vete atje). Ti, Llazar, qënke? (I hedh çelësin) Hape derën. (Hyn Llazari). Ju çova fjalë për Teutën...
LLAZARI
I muarmë vesh të gjitha. Sa keq i erdhi Marës! Zbriti nga malet me pesë shokë. Unë erdha këtu. Ata shkuan në shtëpi të Teutës.
VASILI
Mos erdhët tepër vonë. Pritet të sjellin nusen. S'ka dashur e s'ka dashur të martohet me dhaskalin. Po i ati ia shiti.
(Zë nga e djathta)
Vasil! O Vasillaq!
(Zë nga e majta)
O Vasillaq!
PAPAZI (duke hyrë)
Pse s'vjen, kur të thërrasin, mor qullaq?
VASILI
Kur më thërrisni "Llaqi" s'më pëlqen.
THOMAI (duke hyrë)
Të thirra dy-tri herë, pse nuk vjen?
VASILI
Te kush të shkoj më parë - pa më thoni?
PAPAZI
Së paku të përgjigjesh "Urdhëroni!"
THOMAI
Të vish me vrap te njëri dhe te tjetri.
Nga ne të dy vëllezërit, jam më i vjetri.
Ta dish, jam vëllai i dhëndërit -
PAPAZI
Dhëndri unë!
Qënke përtac ti, i zoti për asnjë punë -
Pa le për shkollë - jo se jo për shkollë -
Shkolla është për zengjinët mendjehollë.
THOMAI
Mësohu të na përgjigjesh "Lepe! Lepe!"
PAPAZI
Dhe kur t'urdhërojmë, thuaj "Peqe! Peqe!"
Të bindesh mirë kur t'urdhëron yt - zot;
Dh'yt -zot jam unë që martohem sot.
THOMAI
Sot kemi dasmë, mor! A more vesh?
Aq mend sa për këtë duhet të kesh:
Ta marrë bota vesh se kush martohet -
Gjithë kryeqyteti do gëzohet.
PAPAZI
Do vijnë - e kush nuk vjen - plot krushq e krushka
të hipur në gomar, a kalë, a mushka -
Ngarkuar me dhurata,me peshqeshë.
THOMAI
Disa sjellin byreq e disa deshë.
PAPAZI
I prit te dera duke thënë "Urdhëroni!
Me ardhjen tuaj fort po na nderoni!"
Dhe ç'janë pleq e plaka, puthu dorën
si shën Mërisë kur i puthin korën.
Vjen Shefqet beu, mor, Princ i Zaranikës,
që rrjedh nga fisi i madh i Çermenikës.
Mor, a kupton se kush është Shefqet beu,
që kur kalon sokakut tundet dheu?!
Është në Shqipëri Kryeministër:
i venë pas zotërinjtë varg e vistër.
Ti thuash "Urdhëroni, Naltësi!"
Dhe fjalët t'ia theksosh plot ëmbëlsi.
Dhe ju përul kshu - po ca më poshtë!
VILJANI (hyn pa frymë)
Vjen bir i Kryeministrit, Ismail beu!
Dëgjoni! Tek ngjit shkallët tundet dheu.
(Vasili i hap derën).
PAPAZI (beut që hyn)
Ju falem, ju puth dorën, beu ynë.
(Vasilit) Ti, mbaja pallton Princit, mor tutkun!
ISMAIL BEU (duke zhveshur pallton, fut revolverin në xhep të palltos)
Ju lamë veç në gazin e shtëpisë
e s'ju lajmëruam që para Bashkisë
Po bëhet donoma për Perandorin
në një gjysm' ore kthehet për në Romë.
Ç'flori, bakshishe që ka sjellë!
Babai shkon në aerodrom pë ta përcjellë.
Në vend të babës erdha vetë: Urime.
PAPAZI
Na nderoi perandori kësaj radhe!
Oh, ç'më rreh zemra prej haresë së madhe!
Vizitë e tillë, o Princ, u bëftë modë!
Urdhëroni, zot i naltë, në bashodë.
(I puth dorën, largohen. Përjashta brohorijnë: Duçe! Duçe! Duçe!)
VASILI
Po brohorisin për një mbret armik të huaj që shkon pasi na shkeli atdhenë. Sa poshtë paskeni rënë. "Të dish të bindesh kur t'urdhëron yt zot!" më tha sot maskarai q'i puthi dorën Birçe beut. Dhe çdo t'i thotë Roma Shqipërisë? Epo, si? Të bëhemi robër? Popullit shqiptar t'i venë zgjedhë? A s'është turp të mbajnë njerëzit zgjedhë? Jo! (Revolverin e beut e fut në xhep të vet). S'kam prekur armë gjer tani; por sot do të zbras tri krisma kushtrimi.
THOMAI (duke hyrë, Vasilit)
Dilu përpara miqve e nderoji!
(Shkon drejt Ismail beut)
VASILI (miqve)
Urdhëroni, zotërinj! Urdhëroni, zonja!
(Largohet prapa tyre).
VALLJA (duke hyrë)
Gazi, more, shokë gazi!
Martohet Dhaskal Papazi!
Dhaskal Papazi martohet -
Shqipëria të gëzohet…
(Dhëndri i var nuses një gjerdan dhe i ve unazën në gisht)
TË DY RRETHET ME VALLTARË
Dhëndri rroftë! Nusja rroftë! Rroftë! Rroftë!
Çifti na u trashëgoftë! Trashëgoftë!
Lum e lum si çifti ynë; çifti ynë!
Gjithë botës ja çel synë; ja çel synë!
Do të rronjë në pallasë! Në pallasë!
Në lagjen e kasabasë! Kasabasë!
(Nga jashtë dëgjohet një brohori e madhe)
VALLJA E NUSES
Këto brohorira ç'janë?
VALLJA E DHËNDRIT
Është regji në Tiranë!
Gazi ynë mori dhenë!
Dhëndri fton Ismail benë!
Ngre dolli për dhëndrin tonë!
Për shëndet të nuses sonë!
(Ismail beut i japin në dorë pjatën me dolli)
TË DY RRETHET
Kush e pi këtë dolli -
Moj këto dolli!
'Smail beu me trimëri -
Moj me trimëri!
Këndofshim në gaz të tij -
Moj në gaz të tij!
ISMAIL BEU (me dolli në dorë)
Kjo është një ditë dyfish e lumtur.
Është e lumtur për familjen e dhaskal Papazit, është e lumtur edhe për Shqipërinë. Ndërsa ju po këndoni në dasëm të dhaskal Papazit përjashta në sheshin e Bashkisë njerëzit po brohorisin
Naltadhninë e Tij imperiale, mbretin perandor, që ka ardhur të nderojë Shqipërinë. Dhe sot kthehet për në Romë. Këtë dolli e ngre për shëndetin e mbretit t'Italisë e të Shqipërisë dhe të Perandorit t'Etiopisë, të Naltmadhnisë së Tij imperiale Viktor Emanuelit të Tretë. Të rrojë sa malet. (Kur sapo ngre dorën të pijë dollinë jashtë dëgjohen krisma arme që pasohen nga klithma të forta: Upupu! Nga dora dhe pjata bien gotat e dollisë dhe thyhen.)
(Në odë dëgjohen pëshpëritje)
(Zëra dasmorësh)
Ugurzeza! Ugurziu! Paskan shkelur pragun me këmbë të mëngjër!
ISMAIL BEU
Ç'qenë ato krisma! Ç'është ajo shamatë!
(Trimave) Ju, dilni, shihni ç'ngjet e më lajmëroni.
(Trimat dalin).
(Zë nga jashtë)
Thërresin për njeri që e kanë vrarë.
Shtinë të vrasin mbretin-perandor!
ISMAIL BEU
Ç'më thua! Kush mor?
Ndonjë tradhëtor!
(Zë nga jashtë)
Shtinë edhe mbi Shefqet benë…
ISMAIL BEU
Mbi babanë?!
Shpejt, pallton! Armët! - (Papazit) Ty po të them mor!
Hajt, luaj këmbët ti, mor profesor!
PAPAZI
Vasil! O Vasillaq! Ky shërbëtori!
Ç'u bë? Ja ku e ka varur pallton horri .
(I mban pallton beut).
Urdhëroni, princ! Ismail bej, urdhëroni!
Ju lutem, naltësi, mos m'u zemëroni.
ISMAIL BEU (kolëndrin xhepat me nervozitet)
S'gjenj revolverin! Kush-kush ma ka marrë?!
Ma sillni shpejt! (e godit me kamxhik) ty të kam për të vrarë!
PAPAZI
Vasil! O dreq! Që më t'u shoftë fara!
ISMAIL BEU
Koburen, qen! Ç'po shfren ti me të shara!
TRIMI (duke hyrë)
Qetësohu, Ismail bej! S'u vra njeri!
ISMAIL BEU
Kush qe që zbrazi armën?
TRIMI
Vasil Laçi.
ISMAIL BEU
Si? Shërbëtori i këtij qen bir qeni,
Që po martohet sot? Po arma?
TRIMI
Është i zotërisë suaj revolveri.
ISMAIL BEU
Pupu mend vrava sot me dorën time
Mirëbërësit e mij, më të mëdhenjtë.
Ç'më the! ''S'u vra njeri!" O sa të vrarë do të ketë kështu-tutje. Kur një palo yzmeqar guxon të shtjerë kundër mbretit e kryeministrit të vendit, mendo me se - (Duke iu drejtuar dhaskal Papazit). Ah, ti derr i derrit - ti do ta kesh mësuar! Do të thyenj brinjët ty, po nuk tregove!
PAPAZI
Aman, bej të betohem; nuk di gjë.
ISMAIL BEU
Të shtyp me shqelm e të thërmonj fytyrën!
Ha, po s'më the se kush e çoi të shtjerë
mbi mbretin e tim atë! A ka të tjerë?
PAPAZI
Betohem - zot - s'di gjë për këtë punë!
Unë - jam - unë - Ju puth tabanin unë -
ISMAIL BEU (ftohtë, ironik)
Ma puth! (Ia puth). Pa çohu. (Papazi ngrihet.) Tani shko puth nusen!
(Dhaskal Papazi shkon të puthë nusen, i heq duvakun.
Nusja i jep një shpullë. Beu qesh me gëzim djallëzor dhe largohet shpejt me trimat pas).
PAPAZI
Si, mua shpullë, mua dhëndrit tënd.
Që të stolisa me margaritarë?!
(Nusja i këput gjerdanët dhe i flak atje tej tok me unazën)
TEUTA
Ti paçavure që nuk të shoh dot!
Të kisha, ah, burrë, një si Vasil Laçin!
KORI I DHËNDRIT
Ç'mynxyrë që na gjeti ne në dasëm,
prej beut q'e pate mik e të duall hasëm.
KORI I NUSES
Të zestë ne me këta sy se ç'pamë:
dhaskal Papazin me një kuintal dhjamë
rrëzuar barkazi përpara beut, -
pupu, për turp q'i rëndet vetë dheut! -
E le në vatrën tënde të të shanjë,
e bëre nusen tënde të të ndanjë!
(Hyjnë Mara, Llazari, Qemali, Shpati, etj.)
MARA (krahëhapur)
E dashur Teutë!
TEUTA (duke e përqafuar)
Motër e dashur Mara.
MARA
Erdhëm të të shpëtojmë nga ky djall.
LLAZARI
Nga ky pleh pedagogësh bizantinë.
PAPAZI (i krusur)
Si m'u shpërndanë gurët e paçmueshëm:
Diamantë, xhevahirë, inxhit, unazat.
Djersën e ballit derdha në ata gurë!
O xhevahirë, gjorët xhevahirë!
LLAZARI
Ja ku të them Papaz bir i dhaskalit:
që kur për ar ia shite shpirtin djallit;
do të hasesh me xhyphamët edhe njëherë -
atje për ku besonit - në skëterrë.
QEMALI
Përkrah me Teutën të na prijë Mara.
Gatiti shokët për në mal: Përpara!
Dhe drejt fitoreve na shpëntë e mbara!
LLAZARI (duke treguar dhaskal Papazë).
Po kjo kufomë - vdekur apo gjallë?
QEMALI
Këtij nuk kemi nge t'i qajmë hallë.
(Viljanit) Po ti!
VILJANI
Po rri që të kërcej nga gazi
Tek shoh që s'ka studentë më Papazi!
LLAZARI
Ah, dhaskal Papazi, i gjori!
Dasmë bëri, nuse s'mori!
Ja se ç'i pru mbi kokë tradhëtia.
QEMALI
Edhe nd'u shoftë gjithë njerëzia
Do ketë kush ta qajë: Hipokrizia.
PAPAZI (duke u hequr zvarrë)
Gjorët margaritarë e xhevahirë!
(Me vete) T'ju mbledh këtu dhe t'ikënj nga kjo tokë
Se mos mbanj erë e mund ta lanj me kokë.
(Del zvarrë)
LLAZARI
Kështu u heqshin gjithë armiqtë zvarrë.
(Hyn Shpati).
SHPATI
Ç'mënojmë! Vemi gjithë n'atë vend,
Ku janë thirrur shokët në kuvend.
QEMALI, LLAZARI, VILJANI ( të tre njëzëri)
Vdekje fashizmit! Rroftë populli!
(Të tërë së bashku dalin duke kënduar ''Për Mëmëdhenë'')
Fund


---------------------------------------------------------------

Skënder Luarasi
Në Gjimnazin e Shkodrës (1934-1935)
Qe e shtunë kur arrita në Shkodër. Më treguan dhomën e gjumit dhe ngjitur zyrën e kujdestarit, të dyja në ndërtesën e gjimnazit ballë për ballë zyrave të drejtorisë. Në anën lindore, nga dritaret e dhomës sime, shikoja oborrin dhe përtej mbanë tij, sallën e bukës dhe kuzhinën përdhese. Më të djathtë ngrihej ndërtesa e konviktit ‘’Malet tona’’.
Atë ditë e kalova duke shëtitur e takuar të njohur shkodranë…
Ndarjen e Shkodrës në dy gjysma esencialisht të ndryshme e vura re që kur hyra në qytet prej urës së Bahçallëkut: më të djathtë ngriheshin kambanaret e katedrales e të kishave, më të mëngjër minaretë e xhamive, me varrezat rreth tyre. Në kafehanen e Sahatit, në perëndim të diellit sahati binte gjithmonë 12, sipas Stambollit; në kafe Park-për ditë sipas Romës, modës allafrënga.
Me këtë ndarje u përballa edhe në gjimnazin e shtetit.
Të dielën, zilja e mëngjezit për studentët më çoi edhe mua herët. Nga dritarja vura re me kureshtje lëvizjet e tyre, kur hynë në sallën e bukës e kur dolën sandejmi. Në oborr, Balltoja, kujdestari i konviktit, i thirri nxënësit tok, disa duke i vënë në rradhë dy-nga dy dhe të tjerët duke i larguar. Zbrita në oborr.
‘’Po i përcjell në kishë,‘’ më tha.
‘’Po ata të tjerët? ‘’
‘’Ata janë muslimanë‘’.
Si më therrën veshin këto fjalë, si një kamë e ndezur me gjakun e zemrës së rinisë shqiptare.
‘’A i kini shpënë pardje në xhami?’’e pyeta.
‘’S’ka kush t’i shpjerë‘’.
Atë mëngjez kuptova punën e shëmtuar që bënin armiqtë e shkollës kombëtare në konviktin ''Malet tona'' dhe ç’detyra i binin për barrë një pedagogu patriot.
Në krye të kopesë së lumtur, Balltoja u nis për në katedrale:
Ata kapërcyen pragun, unë mbeta buzë Stiksit, duke pritur Akeronin.
U ktheva nga dhëntë e humbura të grigjës shqiptare dhe i pyeta se ç’mendonin të bënin? A do të dëshironin të bënin shëtitje gjer në Rozafë? Me sa gëzim që m’u përgjegjën se po!… Vendosëm të shkojmë javën tjetër meqë atë mëngjes pata caktuar takim me një mik shkodran i cili më njohu me Millosh Gjergj Nikollën-Migjenin.(*)
(Shiko ne forum: Skender Luarasi, Takimet e mija me Migjenin
Artikull në 50-vjetorin e lindjes së Migjenit, S.Luarasi, Takimet e mija me Migjenin Drita, 24.9.1961 f. Shën. i red.P.L..)
Të dielën e shumëpritur u nisëm për eskursion me nxënësit. Dhe unë, me shapkën në kokë e në shoqërinë e tyre, vizitova kalanë e Shkodrës për të parën herë!
Një ditë, po rrija vetëm në verandën e kafesë ‘’Park’’ e po mendoja i përhëndur se ku më pati sjellë rasa, kur një burrë simpatik, mesatar nga mosha, vjen drejt meje dhe më përshëndet miqësisht: ’’Selim Shpuza’’.
S’kish intelektual revolucionar në vendin tonë, besoj, që të mos e dinte se nën pseudonimin ‘’Harbuti’’fshihej emri i Selim Shpuzës i cili sapo kishte ardhur nga atdheu i Leninit. U gëzova që u njoha personalisht me Selimin, por meqënëse nuk e pata hasur ndonjë herë, e pyeta se mos më mori për ndonjë tjetër.
‘’Të njoha nga shapka!” më tha Selimi.
Unë ia dëftova mikut tim të ri shkodran ç’më panë sytë mëngjezin e së dielës së parë në oborrin e konviktit dhe ai më ndihmoi, si në shumë raste më vonë, të zgjidhnim këtë më të parin problem që më doli në kryeqytetin e Teutës.
Të shtunën, porositëm nxënësit e jashtëm e të internatit të organizonin një mbrëmje artistike në sallën e madhe të gjimnastikës. Atje u drodhën valle dhe u kënduan këngë nga më të bukurat që kisha parë e dëgjuar gjer atëhere. Më pëlqeu veçanërisht ajo vallja ‘’e faikoit dhe e thëllënxës’’. E porosita Ballton që të djelën në mëngjez t’i binte ziles më vonë se nxënësit qenë të lodhur dhe nuk mund të ngriheshin herët për në kishë. Pastaj me nxënësit duke kënduar e duke i rënë mandolinës shkuam për shëtitje në Shirokë.
Nuk kam patur prirje dhe sy për punëra administrative, veçse do të isha fare qorr po të mos kisha vënë re se nga tollumbi i kuzhinës dilnin krimba. Kanali i tij i ngrënë prej ndryshkut, qe çarë dhe lëtyra prej ullukut përzihej me ujin e pastër. Drejtori nuk paskish patur buxhet për ta rregulluar! ’’Kam unë!’’i thashë. Ujin për të gatuar e prumë në kasa nga burimi ato ditë që punëtorët e ndreqën tullumbin!
Ajo godinë që pati shërbyer si xhephane për asqerët turq, e tani qe shndërruar në internat për djemtë e gjimnazit, aspak nuk e meritonte emrin ‘’Malet tona’’. Nxënësit e rritur ishin rregulluar disi mirë në odat e katit të sipërm, porse qenë mos më keq të vegjëlit në kthinat përdhese, pa ajër e dritë të mjaftë nga frëngjitë e ngushta. Edhe këtë herë duhej të grindesha me superiorin gjersa i vendosëm të vegjëlit në katin e sipërm dhe qilarët i kthyem në banja e magazinë.
Filloristët ua rekomandova studentëve të rritur që të kujdeseshin për ta si për vëllezërit e tyre më të vegjël.
Por gjendja në klasat e gjimnazit ishte më e pahijshme dhe më e vështirë për ta rregulluar. Dasinë midis kristianëve dhe myslimanëve, e vura re, në formën e saj më të shëmtuar, në klasën e shtatë të maturës, që në orën e parë të mësimit shqip.
Nxënësit kishin zënë vend në bangot sipas parimit fetar. Në klasën maturante, për shembull, më të djathtë të katedrës shikoje ndënjur Hajredinin e Vasilin - shumë mirë. Porse në dy-tri bangot e tjera, në të dy rrjeshtat e kësaj ane, rrinin bashkë vetëm djem myslimanë - shumë keq. Me përjashtim të Myzaferit dhe të Pjerinit, që rrinin tok, në bangat e tjera të të dy rrjeshtave, më të mëngjër të katedrës, rrinin vetëm katolikë, përzjerë me ta ndonjë orthodhoks. Dy nxënës, Mark Ndoja më të djathtë dhe Alfred Ashiku më të mëngjër, rrinin në fund në karrige, të mbërthyer në fund midis dy palë rrjeshtave.
I kqyra të gjithë një nga një, i pyeta nga vinin dhe për mjeshtërinë e prindërve të tyre. Gati të gjithë qenë shkodranë, bënin nënshtypje shumë më të mirë nga jashtë dhe u gëzova për këtë.
Në fillim nuk u rashë në sy nxënësve për këtë gjendje antipatriotike në klasën e tyre, por u bë çështje gjatë orës kur u dhashë për hartim temën ’’Bashkimi bën fuqinë‘’. Myzaferi, kryetari i shoqërisë studentore ‘’Besa Shqiptare’’u ngrit e tha se bashkimi qe akt i kryer në Shqipëri, nënë egjiden e Naltmadhnisë së Tij dhe se një temë e tillë qe anakronike.
‘’Pohimi i studentit,'' thashë unë, ''do të më gëzonte po të përkonte me të vërtetën. Që prej urës së Bahçallëkut e gjer te Fusha e Shtoit, zemrën e Shkodrës e çan përmes një thikë helmi. Më të djathtë të udhës kryesore qëndrojnë sogjë lagjet e të krishterëve, më të mëngjër mëhalla muslimane. Nga të dy anët ngrehin ushtat e tyre kishat e xhamitë. Armiqtë e Shqipërisë mjafton të hedhin për provokim një kokë derri në xhami, të pëgërët në kungatë dhe befas përbindëshi shpërthen në vëllavrasje.''
Porse nuk munda pa u thënë: ”Po mësojmë e po edukoheni në shkollë kombëtare.
Këtë farë fanatizmi të kohës medjevale, të cilës ne shqiptarët duhet t'ia shkulim rrënjët kudo që ta hasim, ta shfarrosim sidomos nëpër qytete ku e rritin sheshit e fshehur armiqtë tanë. Ne duhet të mbjellim kulturën e shëndoshë në truallin shqiptar dhe shkolla kombëtare është selishtja e kësaj kulture... Ju lutem, do të gëzohem shumë që në klasë marrëdhëniet tuaja intelektuale të bashkohen më shumë sipas interesave e simpathisë kombëtare e njerëzore!
Dhe shkruani në ballin e murit parrullën e poetit patriot Pashko Vasë Shkodranit:

Edhe mos shikoni kisha e xhamija,
Besa e shqiptarit,është shqiptarija.’’

Kësaj ore duhet të kem qënë shumë i tronditur kur lashë klasën por, qoftë për keq a për mirë, edhe nxënësit u prekën. Nuk e pata kapërcyer pragun, kur Alfred Ashiku, një djalë i mrekullueshëm, brofi nga froni dhe u thirri shokëve të qëndronin në vende që të diskutonin në mes tyre çështjen për të cilën u foli mësuesi. Ata lajmëruan mësuesin e matematikës, Filip Llupin, të mos u vinte në klasë se kishin për të diskutuar një problem shumë të rëndësishëm. (*) Nxënësit diskutuan e zgjodhën një komision që do të riorganizonte shoqërinë ‘’Besa shqiptare’’, të cilën kryesia e saj e kishte lënë pasdore.
(*) Më treguan se Alfred Ashiku kishte thënë: ‘’ Nuk duronj të shoh profesorin të mbushë sytë me lotë e këtu dikush të qeshë. Askush nuk del nga klasa pa zgjedhur komisionin për të organizuar shoqërinë ''Besa Shqiptare'' … Ndërsa Filip Llupi mu gjend në krah edhe në mjaft raste të tjera.
(Citim: Lazër Radi.Shqipëria në vitet 30-tëf.97. Me ndihmën e Profesor Skënder Luarasit dhe të Profesor Filip Llupit që ishte shef Arsimi e siguruam fjetjen në Konviktin e Shkollës Teknike, kurse shfaqjen( e dramës ''Spiuni'') do ta jepnim në sallën e kinemasë ‘’Rozafat’’ )
Për hartimin e dytë me temë ‘’Ç’na ndan e ç’na bashkon‘’, u dhashë nxënësve disa shënime: Na ndajnë mënyra si vishemi - disa mbajnë feste a qylaf, disa shapkë a kapellë; na ndajnë shijet e gjellëve: disave u pëlqen pilafi, të tjerëve makaronat a fasulet; disa e vënë sahatin alla turka, disa alla franga; disave u duket më e mirë kafeneja e Sahatit të tjerëve e Parkut; ja që shijet janë të ndryshme. Na bashkojnë Atdheu ku lindën, luftuan e vdiqën prindërit tanë dhe na e lanë amanet ta duam e ta mbrojmë në rast rreziku; gjuha që na ndihmon të kuptohemi e të duhemi e të pasurohemi në kulturë; na bashkon historia jonë që na ushqen me vlerat morale; na bashkon thesari kulturor…dhe mbi të gjitha na bashkon halli ynë i madh kombëtar që duhet t’i bëjmë ballë të bashkuar.
Edhe në këtë rast spiunët e kryen rolin e tyre, dhe kleri jezuit e tregoi mendësinë e tij në organin ‘’ Leka‘’ ku i bëri këtë koment:
Edukata: ’’Kjo lum miku, është një pyetje e dalun prej një mendësherr, e cila më fort se bashkimin ka për qëllim ngjalljen e mënis së klasave shoqnore, e në fund ndërsen rininë kundër besimit. Këtu po na këcejnë spionët e komunizmit e të bollshevizmit...''(*)
(*) Ç’na ndan e ç’na bashkon?, Leka, nr.6, qershor 1935.
Në lëndën e letërsisë, për gjithë klasat e gjimnazit, fola mbi jetën dhe veprën e Fan Nolit, të Gurakuqit dhe të Risto Siliqit. Në klasën e gjashtë normale dhe në të shtatën reale, ndër visaret e letërsisë botërore komentuam edhe romanin ’’Nëna’’ të Maksim Gorkit. Ndërsa në maturën u përqëndrova tek kolosët e letërsisë shqipe Naim Frashëri e Patër Gjergj Fishta.
Mësuesi im i parë pati qenë Naim Frashëri i cili vdiq motin kur linda unë.
Në Shkodër myslimanët nuk e njihnin Naim Frashërin, profesorët katolikë e injoronin, jezuitët, që talleshin me vlerat e kombit tonë, bile edhe me Skënderbenë, e përbuznin. (Disa përmendnin se edhe nxënësin i tij, Faik Konicën, që në fillim e lëvdonte në fund e shau.)
Më binte barra atdhetare ta ndriçoja veprën e Naim Frashërit të cilën e njihja mirë dhe e pata përshkruar që më 1925(*)
(*)(''Naim Be Frasheri : Jeta dhe vepra, ''Dajti'', 14.10, 5.11, 12.11.1925
dhe '' Kengët e Naimit do te ushtojnë perjetë'', Djaleria nr.7, 1927)
‘’Istori e Skënderbeut’’ prej Naim Frashërit, më ngjalli dashurinë e parë për atdhenë tim të robëruar, por ‘’Mrizi i Zanave'' prej Gjergj Fishtës më mbajti ndezur atë dashuri në kohën kur shumëkush nuk besonte se Shqipëria e rilindur do ta kishte jetën e gjatë.
Patër Fishta më ftoi disa herë për bisedë në kuvendin Françeskan dhe unë nuk i vajta, por sa herë e takoja mbudhë e përshëndesja me gjithë respektin që u kemi hua njerëzve të cilët kanë kontribuar sado pak për begati e kulturë dhe patër Fishta nuk ka qenë më i pakët. Por edhe njerëzit e mëdhenj gabojnë. Për të sqaruar keqkuptimet:
M.Ivanaj me të drejtë e kritikonte Patër Gjergj Fishtën, sidomos në lidhje me ‘’Lahutën e Malësisë‘’ dhe Mark Milanin, që e dinte se ishte nga vendi i tij i origjinës. Ivanaj thoshte se Fishta e paraqit Mark Milanin si ‘’shqah’’, kurse ai ka qenë shqiptar me origjinë. Që nuk ka qenë shqah e provojnë edhe dy veprat e tij të botuara në Podgoricë më 1899, sidomos ajo që mban titullin ‘’Doket e zakonet shqiptare’’.
Në periudha të caktuara (bie fjala në kohën e okupacionit fashist) patër Fishta mund ta ketë parë të ardhmen e Shqipërisë me sytë e një pesimisti, por megjithatë nuk duhet të harrojmë punën e tij kombëtare, kur gjithë të tjerët qenë pesimistë dhe patër Fishta ngriti flamurin e Shqipërisë në Rozafë.(*)
(*) Po këto mendime S.Luarasi i shfaqte dhe i mbronte edhe në kohën kur Gjergj Fishta akuzohej nga shumëkush si ''agjent i fashizmit'' dhe '' poet reaksionar''
Nxënësit e klasave të ulëta, me besime të ndryshme, rinin më shumë me shoku-shokun dhe ishin më pak të prekur prej influencës fetare. Për shembull Qemal Stafa rrinte me Vasil Llazarin, Xhemali me Arditin, vëllezërit Trimçev me shokë të një feje tjetër. Kur tregova gëzimin tim për shkollën e shtetëzuar, vetëm një nxënës shprehu urrejtje për atë, një flokëverdhë, fytyrëzbehtë: ’’Këtu me të tjerët më bashkon vetëm kjo orë mësimi, shkolla ime është gjetiu’’.
Mua nuk më zemëronin njerëz me opinione të ndryshëm, veç të ishin të arësyeshëm, të më dëgjonin dhe të më respektonin dhe mua mendimet. Kur fola me këtë nxënës jashtë klasës, ai më tregoi se i ati e fitonte bukën e përditëshme duke punuar në kuvendin e jezuitëve. Në kohën e lirë shkonte atje dhe zbavitej në palestër, në theatër, në bibliotekë. Ndërsa gjimnazit të shtetit në Shkodër i mungonin ambjentet kulturore-sportive…
Tok me nxënësit ia nisëm me terenet sportive. Ata ishin të gëzuar që të punonin dhe prefekti Et'hem Toto urdhëroi të na jepej materiali i duhur, rërë, çimento, trarë, litarë, hekura, shata, lopata.
Vetëm inxhinier Zojzi na kundërshtoi: ’’Shteti nuk i ka dërguar nxënësit këtu të punojnë në baltë, por të venë në shkollë.‘’(*)
(*) Irfan Tërshana, ish mësues i edukimit fizik në gjimnaz tregon: Në këshillin pedagogjik të shkollës, u shtrua çështja e ngritjes së terrenit sportiv. Disa arsimtarë qenë kundra ngritjes së terrenit, ndërsa një pjesë tjetër qenë pro...
Enver Bushati, Lëvizja fiskulturale në Gjimnazin e Shtetit të Shkodrës, Revista pedagogjike, nr.1, f.154.
Pastaj shkova në Tiranë, drejt e në ministri të Arsimit. Te porta hasa Sokrat Mion, nga Korça i cili sapo pati mbaruar studimet për rregjizor. Qe i dëshpëruar e sa nuk qante. Kur u paraqit në ministri për punë, i veshur shik, me frak e flokë gjer te supet, ministri nuk e qasi. I thashë të më priste te porta. Qe ora 12 kur trokita tek dera e dhomës së ministrit dhe hodha këmbët brenda prakut. ’’Më dy, më dy!’’ më thirri edhe mua. Kur i tregova sekretarit për pritjen e çuditshme, më tha se kushedi se ç’punë të rëndësishme do të ketë të bisedojë me ty. Zbrita dhe te porta u bëmë dy me Sokratin për të qarë.
Kur hyra në orën dy në zyrën e ministrit: ’’Allahile, ç’ka bani ju bollshevikët atje në Shkodër!’’ më përshëndeti Mirash Ivanaj duke më zgjatur dorën. Unë ngriva në vend. ’’Dy herë më ka telefonuar Musa Efendia dhe dje më erdhi në zyrë e më thirri: ‘’Hiqma atë qen Skënder Luarasi nga Shkodra!’’
Dhe pasi heshta vazhdoi: ’’Por pse s’pyet ç’farë i thashë unë? Në shkollën shqipe ka vetëm zotërinj profesorë. Ndë të ka marrë malli për qen, shko në ministrinë tënde se atje ke plot! Kështu i fola. Tani më thuaj, ç’hall të solli në Tiranë‘’.
I tregova se ambjentin sportiv po e mbaronim dhe se në sallën e madhe të gjimnastikës do të ngrinim një skenë theatri, porse na mungonte një regjizor
‘’Regjizor...Po gjeni - Gjeni një‘’.
I fola për Sokrat Mion. Nuk pranoi t’a emëronte definitivisht. Por mund të vinte të shërbente i paguar për muaj, gjersa të provonte që ishte i zoti dhe meritonte të shënohej në kuadrin e gjimnazit.
’’Por i thuaj me i pre ato flokët e gjatë dhe me u veshë thjeshtë-thjeshtë.‘’
Ministria u dërgoi konviktorëve të varfër edhe këpucë e pelerina.
Këto qenë andralla të vogla materiale, moralet janë më të rënda se nuk i rregullonte dot financa.


----------------------------------------------------

Skënder Luarasi
Në Gjimnazin e Shkodrës (1934-1935)
Një ditë maji, kur u ktheva nga Tirana, pasdreke në orën pesë, nuk i gjeta nxënësit katolikë të klasave të larta në sallën e studimit. Ata kishin vajtur në katedrale për të dëgjuar meshën e zakonshme të rinisë katolike.(*)
(*) Bëhet fjalë për të ashtuquajturën ''shamata e shenjtë'' ku klerikë të parapërgatitur ''debatonin'' për tema të ndryshme duke influencuar ''natyrshëm'' mbi bindjet e besimtarëve.
Kur u kthyen, ata më treguan për predikimin në shqipe të bukur që mbajti Zef Valentini. Ai pati folur për dëmin që i sillnin librat e këqinj rinisë sonë.
Të nesërmen, para orës pesë, nxënësit më pyetën me shqetësim ndë mund të shkonin në katedrale. ’’Kur ju ka dhënë leje drejtori, pse jo!’’u thashë. Por më kërkuan leje edhe nxënës muslimanë të klasave të larta : ’’Pse jo!’’ u thashë dhe u nisa edhe vetë për atje duke i lënë konviktorët e tjerë nën kujdesin e Sotir Angjelit.
Afro një orë ndenja kokëulur nën amvonë duke dëgjuar predikimin kundër muzikës e cila me anën e asaj ’’shpikje djalli’’- radios, na qe futur gjer në vatër e na prishte moralin e familjes. Muzikë do të dëgjonim atëherë kur qeruvimët e serafimët do t’u binin trumpetave ditën e kiametit!
Në mbarim të meshës, nxitova në sallën e ngrënies dhe çela radion. Erdhën edhe nxënësit. ’’A nuk foli bukur?’’ më pyeti njëri. ’’Më vjen turp kur mendoj se një i huaj e flet gjuhën tonë amtare, më mirë se disa mësues shqiptarë,‘’ iu përgjegja .’’Po pa më thuaj ç’tha? Ka me mijra konservatorë në botë, me qindra mijë, miliona studentë të artit muzikor, kompozitorë, që na kanë dhënë këngë e hymne të cilat na gëzojnë e lartësojnë zemrën. Por që radio, e cila na e sjell këtë gëzim nga ana e anës, mu në vatër, na qenka shpikje e djallit, jo! Zef Valentini pat shërbyer në ushtrinë italiane gjatë luftës së parë botërore, para se të hynte në urdhërin e gjeneralit Laloja. Përse nuk na foli për atë kasaphanë ku me miliona katolikë italianë, francezë, gjermanë, austriakë, anglezë, hëngrën trutë e njëri-tjetrit, po na tregon ditën e qametit dhe marshin triumfal të Kerubimëve e të Serafinëvet!''
Të nesërmen u thashë se mund të vazhdonin vajtjen në katedrale, veçse të vinin re jo vetëm gjuhën, por edhe mendimin dhe të gjykonin se ç’ish e drejtë dhe e vërtetë e çfarë jo.
Ç’biseda të zjarrta interesante e ndeshje mendimesh të reja të dëgjonin veshët në oborrin e vogël të konviktit, në palestrën e klasat e gjimnazit - ç’përpjekje për të dalluar të vërtetën nga rrenat e kësaj botës sonë! Ndërkohë njerëzit me veladon i bënë më të dendura vizitat në drejtorinë e gjimnazit dhe drejtori më porositi t’i ndaloja studentët të vinin në meshë. E kundërshtova duke i vënë në dukje se ai vetë u pati dhënë leje dhe nuk desha që të ma mernin për të keq mua.
‘’Atëhere do t’u them unë të nesërmen!’’më tha.
‘’As këtë nuk do ta bëni, se më rrëzoni autoritetin mua përpara nxënësve’’. Dhe kështu studentët e konviktit, të krishterë e muslimanë, u gëzuan bashkë me bekimet e Zotit, Zotit qiellor, për një muaj plot!
‘’Po ti ke lejuar dhe muslimanët!’’më qërtoi drejtori. Unë u shfajsova duke thënë se nuk bëj dallim midis nxënësve dhe se kur është puna për të shpëtuar shpirtin e njeriut, muhamedanët kanë nevojë më të madhe për të dëgjuar predikimet e priftit.(*)
(*) Me të vërtetë, unë nuk kam qenë kundër besimit - fesë! Feja me gjithë supersticionet çduket si vesa kur kupton njeriu të vërtetën e jetës. (''E vërteta bën fenë, jo feja të vërtetën''). Sepse nuk është feja që i bën njerëzit të liq. Janë njerëzit e liq që krijojnë ferat pas qëllimeve që kanë për të kënaqur ambicjet e tyre. Pra kam qenë jo kundër fesë, por kundër klerit.)

Drejtori im i nderuar, A. D., dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet më parë, kur në Tiranë e në gjithë Shqipërinë ziente lufta midis demokratëve e feudoborgjezëve, qe një nga partizanët më të zjarrtë të anës përparimtare dhe burrë guximtar. Porse trimi i mirë me shokë shumë: në Shkodër nuk kishin mbetur më Bajram Currë e Luigj Gurakuqë, por Karla e Don Lazarë dhe plot spiunë të Musa Jukës. Atmosfera e rëndë e dërrmoi A. D., i cili ra pas rakisë e kumarit dhe humbi trimërinë që e dallonte më parë.
Pas gjithë atyre letrave anonime plot kanosje që më vinin në konvikt, nuk di ç’do më kishte gjetur mua po të mos kisha patur ata miq shkodranë, që më këshillonin e më mbronin nga të liqtë.
Nga gjithë miqtë e mi në Shkodër, Selim Shpuza më vizitonte më shpesh në konvikt dhe më dha ndihmën më të vlefshme. Një ditë ai më pyeti ndë kisha armë. I thashë se pedagogët nuk duhej të mbanin armë
‘’Si jo!’’ m’u përgjegj, ''mësues qe edhe Avni Rustemi, por i shërbeu Shqipërisë më shumë me atë plumb që zbrazi në Paris se me gjithë mësimet që dha në shkollë vjete me radhë.'' Dhe kur i tregova se në fund të sënduqit kisha një farë kobure, një gjashtare, më këshilloi dhe më bëri t'i premtoja se do ta mbaja ngjeshur kur dilja përjashta. Më tha se puna s’ishte për të qeshur.
Një mbrëmje të errët dimri, në orë të vonë, dikush më lajmoi t’i vija Selim Shpuzës në shtëpi dhe ...se mos harroja koburen. Vesha pallton e madhe, shtira koburen në brez të saj dhe u nisa për vizitë. Prej derës së odës së mysafirëve pashë disa zotërinj të panjohur të ulur në kolltukë. Kur doli të më priste në qoshk, Selimi e la derën e dhomës të hapur dhe më ndihmoi të heq pallton. Dhe kur iu përgjigja se koburen e kisha në xhep të saj, e nxorri në mënyrë demonstrative dhe më pëshpëriti që herë tjetër ta mbaja ngjeshur. Mua më erdhi liksht kur koburen ma vuri dukshëm përmbi pallto, ta shihnin mysafirët që isha i armatosur. Për vizita të tilla më ftoi disa herë në vilën e tij moderne. Në pakë kohë më doli nami se unë nuk isha ndonjë mësues dokudo. Miku im shkodran më kishte bërë ‘’trim’’ me pahir. Vonë e mora vesh që miqtë e mij të ndihmuar nga studentë mirëdashës më kishin shpëtuar nga disa rreziqe koke.
Mik m’u tregua edhe prefekti Et’hem Toto. Kur takoheshim mbudhë, më qëndronte dhe bisedonte me mua në mënyrë demonstrative, ta kuptonin armiqtë që isha nën mbrojtjen e tij.

***
Në Gjimnazin e Shkodrës veç djemve të malësisë, të Krumës e të Oroshit, vinin të mësonin edhe nga Kosova e Metohia, Plava e Gucia, Dibra e Madhe e Çamëria të cilët banonin e ushqeheshin në konviktin ‘’Malet tona’’ si Emin Duraku, Nazmi Rushiti, Branko Kadia, Hajdar Dushi, Xheladin Hana, Tom Kola, Xhevdet Doda, Teufik Çanga, Murat Paci, Bardhok Biba, Sadik Bekteshi, Fadil Hoxha e të tjerë.
Studentët në konviktin’’Malet tona’’ qenë të bindur, tepër të bindur. Kur vinin të kërkonin leje për të dalë në qytet ata e lypnin lejen me lutje e përgjërim:’’Zotni profesor, ju lutem - më ka ardhur baba - dua të piqem - ju lutem - zotni profesor - më jepni leje - një çerek ore - ju lutem…’’
‘’Nga ka ardhur baba? Ku është tani? ‘’ - i pyesja e më përgjigjeshin: ‘’ Nga Shala, nga Kelmendi zotni profesor - do të jetë nëpër Pazar - ju lutem zoti profesor.’’
Dëgjoja dhe mendohesha: Këta nipa të Ded Gjo Lulit, i cili me një grusht malësorë i theu hundën Turgut Shefqet Pashës, ku e kanë marrë këtë të lutur skllavi për t’u dhënë një të drejtë që është e drejtë e tyre?
’’Po të del ty një çerek ore kohë që ta gjesh babanë nëpër Pazar? Shko, piquni dhe e pres të më vijë në konvikt për drekë!’’- i thosha studentit. Dhe ai dilte i gëzuar. Nga prindërit e studentëve të mi kam mundur të njoh malsorin shqiptar më mirë se sa nga tekstet e historianëve tanë.
Një ditë Murat Paci m’u kthye në konvikt nga pushimet e motit të ri me nja dy javë vonesë.
‘’Për dënim’’, i thashë, ’’do të shkruash një hartim ku të na tregosh si i kalove këto dy javë pushim të palejuar.'' Dhe Murati përshkroi dimrin e rreptë, dëborën e madhe që i mbylli njerëzit dhe s’i la të dilnin jashtë. ‘’Derrat vinin gjer në oborr - As në mulli nuk vinim dot - Si s’vdiqëm urije!’’
‘’Ç’më thua! Derrat ju vinin gjer në oborr e ju sa s’vdiqët urije!''
Porositë e nxehta të kuranit arab kishin pushtuar trurin e malësorit shqiptar.
Çuditesha kur dëgjoja se më përpara për ditë kishte konflikte midis nxënësve dhe kujdestarëve. Pyeta një ditë nxënësit e rritur për shkakun e këtyre zënkave. Dhe njëri nga këta, më duket se qe kosovar, m’u përgjegj: ’’Por ata vinin për mëngjes në odën e gjumit e na bërtisnin të ngriheshim sikur të ishim robt e tyre dhe na urdhëronin të shkonim të korrnim arat. Unë vetë i jam hedhur njërit në grykë kur më hoqi jorganin. Këtë nuk do t’ia lejoja as babait…!(*)
Nxënësit në përgjithësi ma dëgjonin fjalën e më respektonin.
Nxënësit kujtojnë:
‘’Në periudhën 1934-35-36 dallohet në mënyrë të veçantë pedagogu i letërsisë Skënder Luarasi, i cili kishte fituar admirimin e nxënësve për shpjegimin e lëndës, për analizat e thella e plot përmbajtje, për komentet emocionuese e frymëzuese e mbi të gjitha për qëndrimin e ri ndaj figurës së nxënësit. Pedagogu shoqërohej me nxënësit jashtë mësimit, qëndronte pranë konviktorëve, dilte shëtitje me ta, shëtitje pune, sepse ai shfrytëzonte rastin për të plotësuar e për të dhënë atë që s’mund t’a jepte në klasë…
Nxënësit shprehnin respektin e tyre duke ia mësuar lëndën në mënyrë shembullore. Në vitin shkollor 1934-35, Luarasi zhvilloi letërsi në klasat 5-a, b, 6-a, b e 7-të, gjithsej 220 nxënës e në fund të vitit fituan nota kaluese 219 nxënës, prej tyre vetëm një mbeti e të mos harrojmë se jemi në vitet kur mbetja me shumicë e nxënësve ishte tipar dallues i shkollës…’’
(Gjimnazi i shtetit Shkodër (1922-1972) f.54.Citim nga: V.Llazari, M.Uli ‘’Lëvizja komuniste e punëtore në Shkodër deri në vitin 1941’’. Buletini shkencor i Institutit Pedagogjik Dyvjeçar Shkodër, nr.5, 1966)
Shumë nga familjet e tyre, muslimane, më ftonin në raste festash. Një ditë u ndodha në krye të odës, ballëpërballë Myftiut Sali Efendisë. Do t'i kem bërë përshtypjen e një memeci, si m’u mçel goja e s’fola një fjalë!
Kordignano pati gjuhë të përbashkët me Sali Efendinë. Jezuiti e vizitoi një ditë shërbëtorin e Muhametit dhe biseduan mbi punën e disa mësuesve toskë, që, ''si agjentë të huaj'' përpiqeshin që djemt e krishterë e muslimanë ''t’i bënin bollshevikë''. Myftiu thirri nxënësit e prindërit e tyre në Myftihane dhe u foli kundër ''atij mësuesit toskë që s’i dihej se nga vinte e ç’fe kishte''. Teufik Çanga i pari u ngrit kundër myftiut dhe i tha se mësuesi qe shqiptar dhe u fliste në klasë për atdhedashuri dhe bashkim kombëtar. I ati e qortoi rëndë Teufikun që guxoi t’i kthente fjalën Myftiut dhe se po të mos i lypte ndjesë, do ta mohonte për bir e nuk do ta qaste më në shtëpi.
’’As unë s’kam me ardhë‘’, i tha i biri.
Kur mbaroi mbledhja i ati vrapoi pas Teufikut: ’’Mor bir, po si mund të flisja ndryshe në sy të Myftiut’’, dhe e mori për krahu në shtëpi.
Në Shkodër takova Elez Muzhakun, mikun e halleve të burgut në vitin 1931
Ndjeva gëzim që e ndihmova të birin, Abdullahun, të pranohej bursist në konviktin ‘’Malet tona’’ ku qeshë përgjegjës internati.
Një ditë Ramazani, vura re se Abdullahu nuk vuri bukë në gojë as për mëngjez, as për drekë. Që në fillim i pata porositur internatistët se buka nuk duhej të nxirrej jashtë sallës. Dhe ja pikërisht Abdullahu e theu rregullin. Me të rënë topi i Ramazanit, në orën pesë, nxorri bukën nga xhepi. Për dënim i thashë se sa të vinte Bajrami, do të banonte në familje.
Hoxhë Elezi më vizitoi. Folëm rreth ‘’gabimit’’ të birit të tij.’’Ku qëndron e drejta hoxhë Elez’’, e pyeta, ’’në anën e Abdullahut, apo të njëqind internatistëve?’’
Dhe ai më pyeti:’’Ç’duhet të bëjë që ta ndreqë gabimin?’’
‘’Të vijë për drekë dhe të shtrohet në sofër si gjithë të tjerët. ‘’
Dhe Abdullahu erdhi.
Abdullahun, por dhe shokun e tij të pandarë Xheladin Hana i kujtoj ndër ata internatistë nxënës të mirë e besnikë që më dhanë krahë në punë. (*)
(*) Të dy dhanë jetën në luftë për çështjen kombëtare. Abdullah Muzhaku u vra në përpjekje me gjermanët në Metkoviç të Dalmacisë në qershor 1944, në krye të komandës së çetës interballkanike të formuar në Itali. Shën. i red. P.L
Hoxhën Elez Muzhaku e kujtoj si shqiptar të kulluar, të lidhur me hallet e vendit, që besimi fetar nuk e shkëputi nga veprimtaria patriotike(*).
(*) U gëzova shumë kur e poqa përsëri Elezin më 1946 dhe mora vesh se qe lidhur familjarisht me lëvizjen popullore çlirimtare.

Skënder Luarasi (19.1.1900 - 27.4.1982)
Astrit Larinasi ne librin "Në valët e jetës" të Vedat Kokonës, prof. Tomori në "Hasta la Vista" të Petro Markos, Prof. Luarasi në veprën "Burgu" të Haki Stërmillit, profesori i letërsisë në filmin "Qortimet e Vjeshtës"...
Të gjitha këto personazhe kane vetëm një emër, Skender Luarasi, i cili njihet si veprimtar demokrat, pedagog, shkrimtar, historian, publiçist, shqipërues.
Krijuesi i monografive të njohura kushtuar I.Qemalit, I.Boletinit, kolonel Thomson etj, shqipëruesi i kryeveprave të Shilerit dhe Shekspirit, i Faustit të Gëtes, Çajld Harold të Bajronit, Skënder Luarasi njihet edhe si antifashisti i parë shqiptar dhe transmetuesi i emisioneve të para radiofonike në gjuhën shqipe në botë.
Ndërsa veprimtaria e tij si publicist dhe dramaturg, linguist- poliglot përmblidhet në mbi 150 artikuj e studime në mbi 50 organe e dhjetra konferenca, si historian ai dallohet për papajtueshmerinë ndaj tezave reaksionare dhe të ideologjizuara që kërkoheshin t'i imponoheshin historiografisë shqiptare.
Shkrimtari Dritero Agolli, duke e konsideruar Luarasin si unaza lidhese e epokes se Rilindjes me atë të demokracisë është shprehur se "ai jetoi në plejadën e atyre intelektualëve që rrallë here i gjejmë në ditët tona si Noli, Moisiu, Migjeni. Ai mori prej tyre, por edhe ju dha atyre".
"Nëse lexon disa prej veprave të tij, qoftë krijimtari e mirëfilltë, qoftë përkthime, do të vesh re disa veçori morale aq të vlefshme sa dhe kontributi i tij në fushën e kulturës", është shprehur Prof. dr Ylli Popa, kryetar i Akademise se Shkencave.
Në fakt kur themi Skender Luarasi, veprimtar i gjithanshëm, ku ndërthuret atdhetari me historianin, mësuesi me shkrimtarin, mendja të shkon te origjina dhe edukata që ka marre ai në fëmijëri.
I biri i Petro Nini Luarasit (Mësues i Popullit), i lindur në Luaras të Kolonjës, Skënder Luarasi që fëmijë u edukua me idealet atdhetare të babait të tij, i cili e lidhi jetën me çështjen kombëtare dhe fatet e popullit shqiptar. Por edhe arsimimi i tij në shkollat më të njohura të botës ndikuan ndjeshëm në formimin e personalitetit të gjithanshëm të Skënder Luarasit.
U arsimua në shkollat shqipe të Korçës dhe Negovan për të vazhduar më pas studimet në SHBA, në Austri ku kreu gjimnazin klasik në Freistadt dhe fakultetin e filozofisë në Vjenë. Gjatë qëndrimit në SHBA ai themeloi Lidhjen e Studentëve Shqiptarë dhe botoi gazeten "Studenti", ku u dallua për artikujt publiçistikë në mbrojtje të indentitetit të trojeve etnike shqiptare.
Ndërsa gjatë qëndrimit në Austri, Skënder Luarasi, u zgjodh kryetar i shoqërisë "Albania" dhe botues i organit të saj "Djaleria", duke u dalluar për veprimtarinë e tij si demokrat, ku për këtë arsye iu pre bursa dhe u burgos nga regjimi monarkist.
Në vitet '31-'36 punoi si mësues i letërsisë në shkollat e mesme në Tiranë, Vlorë, Shkodër, ku dhe edukoi një gjeneratë të rinjsh me idealet progresive të kohes ku permenden Qemal e Veli Stafa, Ali Demi, Arshi Pipa etj.
Skënder Luarasi, i njohur si antifashisti i parë që u nis nga territori shqiptar në fund të vitit '36 në luftën antifashiste të Spanjës, u bë shembull për shqiptarët e tjerë që u bashkuan më vonë me brigadat internacionale. Në Spanjë veprimtaria e tij do të përqëndrohej në organizimin e shqiptarëve në front, botimin e organit "Vullnetari i lirisë" dhe transmetimin e emisioneve radiofonike ne shqip ne radio-Barcelona e radio- Madridi. Këto emsione njihen si transmetimet e para radiofonike në gjuhën shqipe brenda dhe jashtë Shqipërisë.
Pasi u dënua në kampet e përqëndrimit në Francë në vitin '45 kthehet në Shqipëri ku punoi në disa fusha si deputet i Kolonjes (1945-1949), për legjislaturen e parë të Kuvendit të Shqipërisë, në Kryesinë e Lidhjes së Shkrimtareve dhe Artistëve, në Universitet ku çeli edhe degën e anglishtes etj.
Për Skënder Luarasin dhe veprimtarinë e tij të gjithanshme duhet thënë se nga opinioni zyrtar i regjimit totalitar u mbajt një qëndrim mospërfillës.

Xhevahir Spahiu
Njeriu i fjalës së lirë
Skënder Luarasit

Gojën e tij s'e mbyllte dot mallkimi,
Zeusi vetë me popla bubullimash,
Veç më të rrallë puthja.

Në se ai do t'ishte i pagojë,
Me ç'gjuhë ahere do të fliste nderi?

Në ç'magje do të mbruhej brumi i jetës,
Në ç'farkë liria do të mprihte armët?

Përsillej rrotull, s'gjente dot një kyç
T'ia mbyllte gojën një njeriu-
Heshtja.

Gojën e tij e mbylli vetëm vdekja.

Aleks Buda.
Mësuesi im Skënder Luarasi.
Kështu mund ta quajnë shumë vetë Skënderin, kështu mund ta quaj unë me plot gojën sot, që jam tetëdhjetë e sa vjeç, kështu e quajta para disa vjetësh kur e pashë për herë të fundit pak minuta pasi kishte dhënë shpirt. E kam kuptuar se sa e vërtetë ishte kjo fjalë edhe kur rastësisht më ka rënë në dorë një raport i konsullit të Vjenës drejtuar shefave të tij, ku ai i përgjigjej pyetjes se cili ishte njeriu më i rrezikshëm në koloninë e shqiptarëve të Vjenës. Dhe kam të drejtë t'i vë vetes këtë titull nderi krahas një Qemal Stafe e ndonjë tjetri, që duke e njohur atë nga bangat e shkollës kanë pohuar të njëjtën gjë.
Skënderi ishte shembulli i një njeriu i cili, edhe pa qenë në katedrën e pedagogut i bënte nxënës të gjithë ata që e dëgjonin. Ishte mësues i lindur dhe unë nuk mund të flas për të pa ndjenjën e dashurisë e të mirënjohjes që ruan gjithnjë nxënësi për mësuesin e tij.
E kam parë për herë të parë në vapor kur do të kem qenë rreth dhjetë vjeç dhe ktheheshim me tim vëlla Mihalin nga Bari për në Shqipëri. Ai ishte djalë njëzetvjeçar, tepër energjik me po atë vështrim të mprehtë e të rreptë që e pati gjithë jetën, me zërin e tij melodik plot kumbim, që gjithmonë më ka sjellë në mend fjalët e austriakëve që e patën njohur aktorin e madh shqiptar të skenës gjermane Aleksandër Moisiun, se në zërin e shqiptarëve ka diçka tipike unikale që i bën të ngjashëm.
E njoha mirë më vonë kur erdhi në Vjenë, sepse më parë ai i ndiqte studimet në Frajshtad, ku ishte një grup i madh studentësh shqiptarë. Për mua Skënder Luarasi do të mbetet një nga figurat më të dashura të rinisë sime prej së cilës ruaj kujtime të paharruara.
Pata ikur tetë vjeç nga Shqipëria, pa bërë tamam as dy klasë fillore shqip. Me një fjalë s'dija asgjë nga jeta e popullit tim dhe këtë fillova ta njoh nëpërmjet fjalës magjepsëse të Skënderit, birit të patriotit dëshmor Petro Nini Luarasi. Për sa kohë ndodheshe në fushën e gravitetit të ligjëratës së tij e ndjeje veten të elektrizuar… Sepse ai kishte një veti karakteristike që e ruajti gjatë gjithë jetës: s'mund të ishte kurrë i kënaqur po të mos kishte pranë një të ri që t'i predikonte. Ishte pedagog i lindur.
Te tregimet e tij për jetën e fshatit e të familjes së vet asgjë s'ishte efemere, gjithçka ishte e qartë në thelb... Para meje, një djali të ri, po zbulohej vazhdimisht e më tepër , me një qartësi të habitshme, një botë e tërë, e madhe, e panjohur, falë detajeve realiste që tregonte ai për Shqipërinë e viteve '20 -'30.
Ashtu siç ishte një gojëtar i zjarrtë, ai qe një organizator, aktivisti palodhur… Me energjinë dhe vendosmërinë e tij u bë shpirti drejtues i shoqërisë sonë të studentëve të Vjenës, e cila fatkeqësisht nuk bënte më një jetë aktive… Në vitin 1928 Skënder Luarasi mori inisiativën për të filluar botimin e revistës ''Djalëria'' që ishte pritur me shumë interes vite më parë. U bë editor i saj dhe botoi katër numra, por me ardhjen e Zogut në fuqi në Shqipëri, kishin ndryshuar kushtet edhe në koloninë e studentëve të Vjenës. Ajo ishte përçarë në dy grupe: përkrahës dhe kundërshtarë të regjimit në atdhe. Konflikti midis grupeve u acarua kur në një nga numrat e revistës u botua një kompozim grafik i studentit shqiptar të inxhinierisë së Universistetit të Vjenës, Qemal Butkës, nipit të antizogistit të njohur Sali Butkës. Konflikti mori përmasa qeveritare, sepse ndërhyri qeveria shqiptare që t'u pritej bursa një vargu studentësh të këtij grupi dhe në radhë të parë autorit të grafikës dhe botuesit të saj. Më kujtohet se si shumë vite më vonë një studjues, historian, pat gjetur në Arkivin e Shtetit një dokument ku unë, Mihali dhe Andrea Tirana cilësoheshim prej konsullit Rrota si të dyshimtë… se kishim pasur lidhje me profesorin e njohur Skënder Luarasi.
(Shih AQSH. Dosja 2578)
Dhe sot e mendoj se ç'forcë të madhe ka patur ky njeri që trembi një mbretëri.
Situata u ngatërrua dhe më tepër sepse në fjalimin e festës së 28 Nëntorit kryetari i shoqërisë së studentëve të atyre viteve Demir Cara harroi të përmendte emrin e lartmadhërisë së tij, mbretit, gjë që konsulli i zellshëm s'kish munguar ta vinte në dukje përsëri në raportin e tij. Kjo natyrisht iu atribua ndikimit nefast të Skënder Luarasit që në këtë rast ishte vërtet i pafajshëm. Ironia e fatit e desh që një kopje e dokumentit ku lajmërohej Tirana për këtë episod të binte në dorë të familjes së Demir Carës, nëpërmjet meje, shumë vite më vonë dhe t'i shërbente këtij të fundit si mjet për të marrë vizë që të hynte më në fund në vendlindjen e tij.
Skënderi kish shumë të njohur e miq në Tiranë, por as ata s'arritën dot ta ndihmonin kur iu pre bursa. E ndihmoi i vëllai nga Amerika, por edhe ne, solidariteti ynë që, siç e kam thënë në raste të vështira ishte shpëtimtar.
Me ndërgjegjen dhe përgjegjësinë e lartë qytetare ai ishte i pari që shkoi për të luftuar me brigadat antifashiste në Spanjë.
Ishte i pari që hapi rubrikën e lajmeve shqip, të cilën e transmetonte radio Barcelona. Unë, kur u ktheva në Shqipëri, u akuzova edhe për dy poezi të shkruara nga Petro Marko në Spanjën e kuqe, se i pata marrë prej Skënder Luarasit dhe ia kisha dhënë Esat Dishnicës, që atë kohë ndodhej në Austri për mjekim…
Që nga Spanja Skënderi u lidh edhe me studentë shqipëtarë të Francës, me të cilët ne të kolonisë së Vjenës s'kishim marrëdhënie. Kurse që nga Vjena ai mbante lidhje me të gjithë shqiptarët që studjonin në qytete të tjera të Austrisë: me Lasgushin në Grac, me stud. Med. Kadri Kërçikun po aty, me Vreton dhe stud. Med. Ipokrat Popën nga Frajshtadi etj. Skënderi kishte shumë miq edhe midis austriakëve, figura të rëndësishme diplomatësh, apo albanologësh austrohungarë që i ftonte me rastin e festës sonë. Ai mbante lidhje me koloninë shqiptare të Bukureshtit, veçanërisht Mitrush Kutelin, me Odise Paskalin në Torino të Italisë etj.
Skënderi asnjëherë s'kërkoi prehje e qetësi. I flaktë gjithmonë ai s'kish masë në dashuri dhe urrejtje. Karakteri i tij, i një njeriu shumë të ndershëm e të vendosur e bëri të krijonte edhe armiq. Nganjëherë qëllonte që të zemërohej edhe me miqtë e tij, por ata që ia njohën këto cilësi të rralla të shpirtit, jo vetëm nuk ia morrën kurrë për të keq, por e vlerësuan lart.
(Tatjana Haxhimihali: Aleks Buda - Kujtime, f. 199-202)


--------------------------------------------------------

Mehmet Gjevori
Skënder Luarasi ishte një personalitet i shquar i arsimit. Ai ishte intelektual me autoritet dhe me zgjuarësi të jashtëzakonshme, figura më simbolike e kulturës shqiptare, edukator i përsosur dhe pedagog i talentuar e me njohuri të gjera, posaçërisht në fushën e letërsisë shqiptare, por dashamir I madh edhe i letërsisë botërore. Kur recitonte në klasë ndonjë vjershë përkthyer bukur nga F.S.Noli, në klasë mbretëronte qetësi e plotë, duke dëgjuar zërin e lartë e të thekshëm të prof. Skënder Luarasit…Ai ishte edhe patriot i flaktë e luftëtar i paepur për atdhetarizëm dhe burim I pashtershëm ndjenjash atdhetare. Ka qenë pjesëmarrës i luftës së Spanjës. Ish demokrat i shquar revolucionar dhe, si i tillë, edhe qe burgosur në Tiranë, në kohën e sundimit të Zogut. Njihet edhe si antifashisti i parë shqiptar. Sa ishte në burg, ne nxënësit e tij shkonim dhe e vizitonim shpesh.
Veprimtaria e tij si letrar, linguist, poliglot, dramaturg, arrin në mbi 150 studime, vështrime e artikuj . Shkrimet e tij qëndrojnë në kufirin ndërmjet letërsisë e oratorisë dhe frymëzojnë për atdhedashuri e drejtësi shoqërore.
Luarasi shkroi me një mallëngjim drithërues e njohje të shkëlqyer edhe për Kosovën, e kosovarët, si ndoshta, rrallëkush tjetër nga Shqipëria e Jugut, për atë Kosovë, që nuk e hoqi asnjë herë nga goja. (Mehmet Gjevori, Shkolla Teknike Tiranës: Monografi shkollore, f.134)
(*) Mehmet Gjevori, personalitet i arsimit në Kosov, kryetar nderi i Shoqatës së Veteranëve të Arsimit të Kosovës, nxënës i Skënder Luarasit në Shkollën Teknike gjatë vitit shkollor 1930-31


---------------------------------------------------------

Vedat Kokona
Prof.Astrit Larinasi portretizim letrar i Prof.Skënder Luarasit
''Në Kursal Ismaili u njoh një ditë me profesor Astrit Larinasin. Që në takimin e parë ai ndjeu një simpati të thellë për këtë profesor të gjuhës shqipe, që kishte dhënë mësim në Shkollën Tregtare të Vlorës dhe pastaj në Gjimnazin e Shkodrës. Nga shokët e tij, që kishin mbaruar Shkollën Tregtare dhe merreshin me letërsi, Ismaili kishte dëgjuar shumë fjalë të mira për këtë profesor të dashur e të zot, që ua bënte shumë të këndshme orën e gjuhës në shkollë, që u kishte ngjallur gjithë nxënësve një dashuri të madhe për gjuhën e ëmbël shqipe dhe që merrej dhe vetë me letërsi duke përkthyer vepra të bukura nga letërsia e huaj. Po, pa dyshim, Astrit Larinasi kishte bërë me nxënësit e Shkollës Tregtare të Vlorës në fushën e gjuhës shqipe po atë punë që kishte bërë Kostaq Cipo në liceun e Korçës dhe, për këtë arsye, ai gëzonte respektin dhe dashurinë e nxënësve të tij dhe të atyre diletantëve të letërsisë e të gjuhës shqipe, që kishin dëgjuar të flitej për të.
Profesor Astrit Larinasin, Ismaili e kishte parë edhe disa herë të tjera në kafe ''Metropol'', duke shkruar mbi tryezën e tij, në vend të tavllës, ishin hapur një libër edhe ca fije letra, të cilat profesori i mbushte me të shpejtë me një shkrim me gërma të mëdha. Kjo gjë i kishte bërë një përshtypje të thellë Ismailit sepse, gjer atëhere, ai nuk kishte parë asnjë intelektual të Tiranës që të merrej me një punë të tillë duke sakrifikuar lojën e tavllës apo të xholit ose pokerit! I kishin thënë se profesor Astriti përkthente një kryevepër të letërsisë gjermane, të cilën edhe do ta shtypte me shpenzimet e tij.
Në bisedimin që pati me profesor Astrit Larinasin, Ismailit i bëri përshtypje të madhe entuziazmi me të cilin profesori fliste për kulturën dhe për letërsinë, shprehja e rrëmbyer e mendimeve të guximshme, urrejtja për sundimtarët, aluzionet e njëpasnjëshme që i bëheshin qeverisë së Zogut, që e mbante popullin në errësirën e Mesjetës; Ismailit i bëri sidomos përshtypje entuziazmi me të cilin profesor Astriti fliste për bukurinë e gjuhës së ëmbël shqipe, për pasurinë e saj, dashuria e madhe që kishte ky profesor i ri për gjuhën e tij. Profesor Astriti u gëzua shumë kur mori vesh se Ismaili kishte paraqitur lutjen në Ministrinë e Arsimit për t'u emëruar profesor i gjuhës. Ai foli me dashuri për detyrën e mësuesit të shqipes, për misionin e madh që kishte ai si edukues i brezit të ri. A kishte kënaqësi më të madhe se sa të ndizje në zemrat e nxënësve ndjenjën e dashurisë për atdheun dhe për gjuhën tonë të bukur? Ku kish kënaqësi më të madhe se kur shihje frytin e punës sate te rinia që priste kulturë prej teje?
Profesori ishte i frymëzuar: një nënqeshje e lehtë u duk në buzët e tij dhe sytë i shkrepëtinë kur futi dorën në xhepin e brendshëm të xhaketës dhe nxori andej një fije letër, të cilën e shpalosi dhe e lexoi me zë të dredhur.
Ishte hartimi i një nxënësi të Gjimnazit të Shkodrës. Tema e hartimit ishte kjo: ''E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë: një jetë e re po lulëzon gërmadhash''. Nxënësi e kishte trajtuar këtë temë në një mënyrë shumë origjinale, duke shprehur në hartimin e tij disa mendime tepër të guximshme, gjë që vihej re shumë rrallë dhe në një mënyrë mjaft të mbuluar në hartimet e nxënësve të tjerë. Fjalët e zjarrta të djaloshit pesëmbëdhjetëvjeçar e kishin entuziazmuar profesor Astrit Larinasin, aq sa ai e ruante këtë hartim në xhepin e tij si diçka të shenjtë, si një dëshmi urrejtjeje ndaj regjimit që ishte në fuqi.
Kur mbaroi së lexuari, profesor Astrit Larinasi ia dha hartimin Ismailit. Ky e mori dhe vështroi emrin që ishte shkruar lart, në këndin e majtë: ''Qemal Stafa, klasa e pestë''.
-Qemal Stafa, - tha Ismaili duke ia kthyer hartimin profesorit, - me sa duket do të bëhet një shkrimtar i mirë.
Profesori u mendua pak dhe u përgjigj:
-Nuk e di se ç'do të bëhet më vonë, por e di mirë se sot ai është një djalë përparimtar dhe revolucionar.
Disa kohë më vonë profesor Astrit Larinasi, duke u qëndruar besnik parimeve dhe predikimeve të tij, ishte nisur për Spanjë, për të luftuar kundër fashizmit dhe emrin e Qemal Stafës do kish rast ta dëgjonte pas pak vitesh dy herë dhe do të bindej se Qemal Stafa ishte jo vetëm revolucionar po edhe hero.
(*)Vedat Kokona, Me valët e jetës, 2003, f.157-159


-------------------------------------------------------------

Kristofor Spiro Xhani
Kujtime për Prof.Skënder Luarasin
Në të njëjtën kohë me Naum Strallën erdhi në shkollën Tregtare si mësues letërsie Skënder Luarasi; pedagog me ndjenja patriotike dhe pikëpamje demokratike. Në këtë kohë u gjallërua më shumë edukimi patriotik dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike. Në mësimin e letërsisë një vend të rëndësishëm filluan të zenë veprat që revokonin të kaluarën historike të popullit tonë, luftën për liri e pavarësi, ose vepra të letërsisë përparimtare botërore, me frymë demokratike e përparimtare. Nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’, kurse në vitin 1932 për publikun e Tiranës dhe të Vlorës u shfaq drama ‘’Lulja e kujtimit'' (e Foqion Postolit) dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(i Skënder Luarasit) me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932. Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi i Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…
(Shkolla Tregtare e Vlorës...: Maket,1974. f.23,24,31)


----------------------------------------------------

E vërteta e Deklaratës së Qemal Stafës në hetuesi:
Më poshtë po paraqesim deklaratën e famshme të Heroit të Popullit Qemal Stafa
‘’Përse na quajnë afetarë, ateista e në fund komunista’’ në hetuesi, Elbasan 21.VII.1938
e cila është deformuar nga kalemxhinjtë e diktaturës ( ‘’Përse jam komunist”) dhe të demokracisë ("Përse unë nuk jam komunist").
Vetë heroi ka deklaruar:
‘’Një valë çpifjesh dhe kërcënimesh të çdo lloji, u drejtohen atyre djelvet që përkrahin zëvëndësimin e festes me kapelë. Në fillim na quajtën afetarë. Më vonë atheista. Në fund filluan të na paraqesin përpara opinionit publik si komunista.’’
Qemal Stafa

Në deklaratë përmendet edhe roli i pedagogut Skënder Luarasi për zhdukjen e dasisë fetare dhe shkollën laike duke u akuzuar për këtë si ‘’komunist’’ nga kleri fanatik.

Deklarata e Qemal Stafës në hetuesi:

Deklaratë.
Elbasan 21.VII.1938. I nëshkruemi Qemal Stafa, maturant i Gjimnazit shtetnuer të Tiranës, përshkuej si vijon, rrjedhimin e emnit komunist me të cilin më cillësojnë informatat zyrtare. I lindun në Elbasan në 1920 jam rritun në Shkodër ku kam vazhdue studimet në kolegjën e etënve Jezuitë për 8 (tetë) vjet. Në kohën e shtetëzimit të arsimit botor, u regjistrova në gjimnazin shtetënor të Shkodrës. I shikuem me sy të mirë nga profesorat, dhe tue pasun gjithëhere përfundime të pëlqyeshme, vazhdova rregullisht mësimet në atë institut që nga mbarimi i klasës së III (tretë) gjer në mbarimin e klasit të gjashtë, d.m.th. gjer në fund të vitit shkollor 1935-36. Gjatë kësaj periudhe të fundit disa incidente të jetës shkollore shkakëtojnë që të cillësohem si komunist. Incidentet janë këto: Në vitin shkollor 1934-35, Ministrija e Arsimit na çon si professor të gjuhës shqipe, prof. Skënder Luarasin, i cili këshillon disa nxënës që të hjekin festën e zezë, mbasi kjo ishte një shenjë e shpirtit oriental, dhe ta zëvëndësojnë me kapelë, shenjë që diftonte se afroheshim në botën oksidentale. I nëshkruemi qe një nga ata që e përkrahën kët mejtim dhe që u munduem të vehej në zbatim për të gjithë Gjimnazin e Shkodrës. Por kjo frymë përparim-dashëse, nuk u pëlqente rretheve prapanike të qytetit të Shkodrës. Prandaj një kundër-lëvizje reakcionare fillon të shënohet në disa rrethe studenteske, të frymëzueme nga kleri katolik. Një valë çpifjesh dhe kërcënimesh të çdo lloji, u drejtohen atyre djelvet që përkrahin zëvëndësimin e festes me kapelë. Në fillim na quajtën afetarë. Më vonë atheista. Në fund filluan të na paraqesin përpara opinionit publik si komunista. Njëkohësisht Drejtorisë së Gjimnazit shtetënor të Shkodrës, i shkojnë në vesh këto zane, nga organet informonjëse të varuna prej saj. Prandaj zoti Anton Deda, drejtor i Gjimnazit e thërret të nënshkruemin (Qemal Stafën, shënim i im, D.K.) në zyrën e tij dhe e këshillon të largohet nga prof. Skënder Luarasi, i cili akuzohej për mejtime komuniste. I nëshkruemi i përgjigjet se nuk kam asnjë mardhënie jashtëshkollore me profesorin e lartë-përmëndur. Në vitin shkollor 1935-36 u regjistrova në klasën e VI (gjashtë) të gjimnazit të Shkodrës. Dukej se viti shkollor do të mbyllej pa asnjë incident. Por kjo ishte e vërtetë vetëm në dukje. Disa njerëz të shtuem nga një ambicje personale vazhdojshin akuzat e tyne pranë drejtorisë së Gjimnazit dhe pranë institutesh të tjera. Çështja merr përpjestime të mëdha gjer sa zgjon interesimin e Ministrisë kompetente e cila pyet në mënyrë rezervate Drejtorinë e Gjimnazit. Drejtori përgjigjet tuj akuzue të nënshkruemin si komunist. I nënshkruemi porsa merr vesht këtë veprim, paraqitet në Drejtori për me e kundërshtue këtë gjest dhe merr sigurinë nga titullari se raporti i dërguem në Ministri ishte në favor t'im. Atëhere isha 16 (gjashtëmbëdhjetë) vjetësh. Në korrikun e vitit 1936, bashkë me familjen time shkova me banim në Tiranë. Në fillim të vitit shkollor 1936-37 u regjistrova në Gjimnazin Shtetënor të Tiranës. Zoti Anton Deda tue mos harru mëninë personale kundrejt një djaloçi gjashtëmbëdhjet vjeçar, dërgon një shkresë Drejtorisë së Gjimnazit të Tiranës tue më cillësuem si komunist, pa pasë asnjë dokument provues. Në vitin 1936-37 i nëshkruemi zgjidhet drejtor i degës letrare në shoqninë "Fryma e Re" të studentave të gjimnazit të Tiranës. Drejtori i atëhershëm i gjimnazit z. Beniamin Dashi, për arsye që nuk u kuptuen, anuloi zgjedhjet e këshillës. Edhe këtë herë i nënshkruemi akuzohet si komunist, megjithëse nuk ekziston asnjë dokument provues. Kur në Gjimnazin e Tiranës u dogjën regjistrat, drejtoria e atij Instituti, paraqet të nëshkruemin si të dyshimtë. Më vonë me zbulimin e fajtorit, u pa qartë se një nxanës që ka përfundime të pëlqyeshme në mësimet dhe sjellja e të cillit aprovohet nga të gjithë profesorat, nuk ka aspak nevojë të humbi gjurmat e përfundimevet të mundimit të tij, të shënuem në regjistrat e shkollës. I vetmi vit shkollor në të cilin nuk më është drejtuem akuza si komunist, asht viti 1937-38.
I pandehuni Qemal Stafa (firma)


----------------------------------------------------

Arshi Pipa
Letër, 7 janar 1992
I dashur bashkatdhetar , Z.Petro Luarasi,(*)
Ju falem nderit shumë për dorëshkrimin e çmueshëm të hartimit tim (‘’Mosha më e begatë është rinia’’) për babanë tuaj , që atëherë , d.m.th. gjatë vjetit akademik 1935-1936 ishte profesor i shqipes në gjymnazin e Shkodrë.Ju e keni botuar këtë hartim te gazeta Republika e datës 16 qershor 1991, dhe më keni dërguar faqen e gazetës me hartimin tim. Ju falemderit për dhuratën se kjo juaja është vërtetë një dhuratë për motin e ri. Ju dëshironi që të ju them diçka për atin tuaj…
Do ta karakterizoja atë si revolucionar i së mëngjërës. Nuk e dij në ishte komunist kur erdhi në Shkodër, si profesor i shqipes. Por dij të them se ai ka lozur një rol të dorës së parë në mbjelljen e ideve revolucionare në Shkodër gjatë qëndrimit të tij të shkurtër. Ishte një folës shumë i mirë, me prirje të fortë aktori dhe me dashuri të veçantë për dramaturgjinë gjë që duket qartas nga përkthimet e tij…Gjatë vjetit akademik 1935-36 ai u përqëndrua tek komentimi i ''Vilhelm Telit'', përkthyer nga ai vetë. Ishte karizmatik prej natyre dhe tërhiqte nxënësit me të cilët kishte bisedime të shpeshta. Revolucionarizmin e tij militant antifashist Skënderi e tregoi kur vate në Spanjë të luftojë bashkë me plot antifashistë të kombësive të ndryshme të radhitur në Brigadat Ndërkombëtare. Por ai bënte pjesë që kur ish student n'Austri në pararojën e rinisë kombëtare, ushqyer me idealet atdhetare të babait të tij Petro Nini Luarasit si edhe të patriotëve të tjerë shqiptarë. Më vonë, pas luftës së dytë botërore, qe Skënderi ai që bashkë me Sejfulla Malëshovën organizoi mbledhjen dhe themelimin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, me praninë në tribunën e nderit të klerikëve katholikë si Imzot Vinçenc Prendushi dhe Dom Ndoc Nikaj. Ideologjia te Skënderi nuk vinte në radhën e parë, në këtë radhë vinte ideali i tij atdhetar-kombëtar. Kuptohet pse ai u tërhoq dalngadalë nga jeta politike,duke iu kushtuar profesoratit të shqipes dhe punës shkencore.
Studimi im shkruar frëngjisht mbi Migjenin ''Mythi i prendimit në poezinë e Migjenit'' (Sudost-Foschungen,1971) është bazuar në vëllimin Migjeni, Vepra(1961) të përgatitur nga Skënder Luarasi.
Me Skënderin jam takuar pas lirimit tim nga burgu më 1956. Ka qenë i vetmi ndër shokët dhe të njohurit që më dha të njohur botërisht, të tjerët më mënjanoheshin.Kemi shëtitur bashkë disa herë në bulevardin e Tiranës, duke folur për letërsi, art dhe mbi thema jo politike.
Të jeni kryelartë për një baba të këtillë, duke ndjekur shembullin e tij.

(*)Kjo letër është botuar e plotë në gazetën ‘’Drita’’,16 janar 2002, f.12. Origjinali ruhet në familjen Luarasi


--------------------------------------------------------

Vasil Llazari
Letër, Shkodër,21 Kallnuer 1960
Fort i dashtuni Profesor,
Nga shtypi i djeshëm mora vesht për kremtimin e 60-vjetorit Tuej, për mbledhjen e organizueme për nder tuej dhe dekoratën që Ju ishte dhanë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, ''Urdhni i Flamurit'', nji nga dekoratat më të rëndësishme të Shtetit tonë.
Me gjithë që asht pak e ‘’mërzitshme’’me t’urue kush për ‘’mote që kan kalue’’, për ‘’moshën që shkon nga pleqnia’’, për ‘’pranvera që nuk këthehen ma’’, por kur këto ‘’mote, vjete dhe pranvera’’ kanë kalue në shërbim të një Ideali të Naltë, për të mirën e Popullit, Atdheut dhe njerzimit, ashtu siç i keni kalue Ju, i dashtuni Profesor, mësuesi dhe edukuesi i shtrenjtë i një breznije Heronjsh e Luftëtarësh të Pavdekshëm, si Qemal Stafa, Vojo Kushi, Emin Duraku, Nazmi Rushiti e qindra –qindra shokësh tjerë…
Nuk po i përmend të tjerat merita dhe shërbime që i keni sjellë Atdheut e Popullit, por mjafton kontributi Juaj si mësues, edukator dhe militant i Idealeve të mëdha patriotike gjatë kohës që ishit mësues në Gjimnazin e Shkodrës, edukues i Qemalit, Vojos, Eminit, Rushitit dhe i sa e sa shokëve tjerë, që nuk kursyen as jetën për Atdheun, me ndershmëni, me koshjencë, me vetëmohim e guxim ashtu siç i mësuat Ju, në bankat e shkollës dhe jashtë saj, o mësuesi ynë i nderuar dhe shum i dashtun.
Ju në kohën e errsinës e të dhunës, të shtypjes e të fanatizmit mesjetar të regjimit gjakatar zogolljan me shëmbullin tuaj, me fjalën tuaj të zjarrtë si flaka e së vërtetës që djegë e përcëllon, na mësuet me e dashtë Atdheun në nji mënyrë të re, krejt të ndryshme nga sa mësojshin të tjerët. Ju na hapët dyert e thesareve të paçmueshme të letërsisë botërore, Ju na njoftët me Shilerin, Shekspirin, Gorkin, Gëten dhe kolosët e mëdhenj të pendës tue na
recitue me dufin tuaj të pa imitueshëm pjesë nga shkrimet e tyne.. Ju e nxitët, udhëzuet, ndihmuet dhe ma vonë i dhatë mundësi ta lexonte në klasë hartimin e njoftun: ’’E vjetra shëmbet…’’ të paharrueshmin, nxënësin tuaj Qemalit dhe shokëve të tij.
Ju kur i bëtë këto nuk muart parasysh as persekutimet, pozitën, vuajtjet dhe konseguencat e tjera që mund të vijshin nga këto veprime shumë të guximshme nga të gjitha anët: nga regjimi mbrapanik e nga errsina mesjetare e fanatizmi anadollak që në Shkodër aso kohe kishte rranjë shumë të thella.
Shum i nderuemi Profesor yni, si unë ashtu edhe të gjithë shokët e mijë, jemi krenarë dhe shumë fatlumë që Ju kemi pasë edukator n’atë moshë , sepse kush e di, ndoshta ndryshe do t’ishte krye formacioni ynë shpirtnor, karakteri ynë, botëkuptimi ynë.
Prandaj Ju falenderojmë dhe jemi mirënjohës deri në vdekje për atë që keni ba për të gjithë.
Por Ju nuk u ndalët përgjysmë në rrugët tuej edukuese, patriotike, thellësisht njerëzore. Ju nuk u mjaftuet vetëm me predikime, me fjalë dhe nxitje, por çështë kryesorja dhatë vetë shembullin e gjallë i pari, tue lidhë në harmoni të plotë fjalët me veprat. Ju, propagandist i flaktë i ideve njerëzore, patriotike, antifashiste dhe antiimperialiste, ju adhurues i së mirës, së bukurës dhe së resë përparimtare,u bëtë vetë i pari flamurtar dhe luftëtar aktiv i këtyre idealeve të mëdha të njerëzimit, tue shkue me luftue në Spanjën heroike, aty ku mbroheshin vlerat e mëdha të njerzimit, ku mbrohej nderi e përparimi, ku mbrohej edhe jeta e pamvarësia e Atdheut tonë të dashtun.
Shembulli Juej vlejti ma shumë se librat tanë.Shembulli Juej na forcoi bindjet në drejtësinë e çështjes, na mbushi zemrat me një dashuri e respekt të madh ndaj Jush dhe na tregoi rugën që duhej ndjekë.
N’ato kohë ne nuk lejshim radio pa provue, për të marrë Barcelonën ose Madridin, pët të ndigjue zërin e Profesorit tonë të dashtun.
Dhe fati i Spanjës aso kohe u lidh ngushtë me fatin e Profesorit tonë të shtrenjtë. Na kërkojshim me dijtë sa ma shum për Spanjën , por njëkohësisht edhe për Profesorin tonë.''
Unë përmenda vetëm dy episode nga jeta juej 60-vjeçare, dy periudha shumë
të shkurta të jetës suej shum të pasun kushtue krejtësisht Atdheut e Popullit, edukimit të brezit të ri. Por si këto keni edhe shum të tjera në ‘’kalvarin’’ e jetës suaj të kalueme deri në Çlirimin e Vendit.
Mjafton të thom se Ju, me zellin tuej dhe mjeshtrinë e shprehjes, që Ju buron nga shpirti natyrshëm, si llavë vullkani, na bëtë të gjithëve, nxanësve tuej, jo vetëm të dashurojmë letërsinë por edhe të merremi me të, kush ma shum e kush ma pak. U bamë si të thuesh, të gjithë‘’letrarë‘’jo të gjithë të kalibrit të ‘’letrarëve t’afirmuem’’, por së paku dilektantë…
(*) Letra origjinale ruhet në familjen Luarasi
Vasil Llazari qe shok klase me Qemal Stafën, Arshi Pipën etj.


--------------------------------------------------------

Skënder Luarasi
Bollshevikët.
Në Internacional College, Springfield Mass, ShBA qenë gati të gjithë konviktorë. Mbaj mend vetëm dy studentë, vëlla e motër, që banonin jashtë: djali binte në sy me leshrat e kuqe si piperi dhe vajza flokëverdhë me bukurinë e saj të rrallë. Kur profesorët ankoheshin për studentin e jashtëm se mungonte shpesh në klasë, e motra, shembull i shkollarit të rregullt, i mirësjelljes e mënçurisë, e merrte nën mbrojtje duke shpjeguar se i vëllai punonte për të nxjerrë shpenzimet e shkollës, prandaj edhe mungonte.
Në kolegj kishim klubin, ku mblidheshim të premteve mbrëma për të kuvenduar rreth çështjeve të ndryshme, bie fjala: ''A duhet të shtetëzohen trenat apo jo'' ose ''A duhet të ketë dënim me vdekje apo jo?'' e të tjera tema.
Një të premte mbrëma, nga fundi i vitit, sipas zakonit, u mblodhëm në klub për të caktuar temën e ardhshme. Debatin e drejtonte profesor Xhiruini. Nisëm nga propozimet. U pranua të diskutohej tema: ''Cili është burri më i shquar i kohës''. Duhej të zgjidheshin emrat e dy personaliteteve që t'u përkisnin partive kundërshtare se ashtu bëhej debati ca më interesant. Prej vendeve të ndryshme të sallës secili ngrinte gishtin, ftohej të fliste e jepte mendimin: ''Unë propozoj…'', ''Unë mbështes propozimin e parë'', e kështu me radhë.
Kur propozimet u mbyllën dhe do të vendosej cilët dy personalitete do të caktoheshin për debat, djaloshi me flokët e kuq si piperi, që nga fundi i sallës ku rrinte bashkë me të motrën, pa ngritur gishtin, pa u grishur prej kryetarit që të fliste dhe fare jashtë rregullit parlamentar, u çua më këmbë e thirri: ''Lenini!''
Për ata që e lexonin shtypin e ditës dhe kishin besuar në thashethemet e gazetave për ngjarjet e Tetorit në Rusi, emri Lenin ra si rrufe nga qiell i kaltër. Në sallë nisën murmuritjet, pëshpëritjet, çuçuritjet. ''Si tha?'' pyesnin njëri-tjetrin. ''Si tha…Lenini….ai bollsheviku? Shefi i bollshevikëve, më i madhi burrë i kohës?!''
Ndërsa profesor Xhiruini u tha të mbanin qetësi e të dëgjonin edhe arsyetimin e tij, e motra e tërhoqi nga pallto dhe e bëri me pahir të ulet e të heshtë.

Vakancat e Kërshëndellave i kaloja në Taunton, tek im vlla, ku më pëlqente të shoqërohesha me xha Gulon, Guri Sevon, vatranin e vjetër e të urtë, shtyllë patriotizmi e kolonisë shqiptare të atij qyteti për aq vjet.
Një herë, tek shëtisnim bashkë, në bisedim e sipër, e pyeta për të kushëririn: ''Si s'e kam takuar dot edhe xha Jorgjin?''
''E ç'pyet për atë!'' më tha xha Guloja. ''Ai është bërë bollshevik.'' Kjo fjalë e dëgjuar më parë, mori kuptim të keq në mendjen time, edhe për njeriun të cilit ia atribuonin.
Si, edhe Jorgji Sevo, delegat i përmendur në kuvendet e ''Vatrës'', qe bërë bolshevik?!
Xha Guloja më shpuri në një pastiçeri ku pleqtë tregojnë zemrën e tyre të gjerë ndaj kalamajve, ndër ditë festash. ''Të të gostis me një pastë'', më tha dhe ndenjëm bashkë. ''Mos haj shumë gjëra të ëmbla, bir; dije se sheqeri të prish dhëmbët. çdo gjë e tepruar të dëmton…Babëzia, ka thënë Naimi…ëhë, mbarove? Epo të ngrihemi tani, se kam dyqanëin…''. Dhe tek ecnim udhës më tregonte: ''Si na këshillon Koto Hoxhi, ndjesë pastë! Lëvizni o këmbë e duar, të hani pite e lakruar... Mirë thosh, o bir, po s'punove, s'ke të hash. Është luftë tani. Në Shqipëri kush e di sa keq janë. Mbase s'ka as misër…Sa për Jorgjin, lere atë. Me mendtë që ka, do t'ja çajnë kokën ndonjëherë''…
Në qershor u ktheva në Taunton dhe rashë prapë në shoqërinë e Guri Sevos. Një ditë tek po shkonim tok drejt Summer Street-it, përpara na doli një burrë i bëshëm, simpatik. Sa më afër i vinim, aq më qartë i dukej e qeshura e ëmbël në buzë.
''Jorgji!'' pëshpëriti xha Guloja, me zë të shtypur, sikur desh të thoshte: ''ç'na doli kështu përpara!''
''Ky do të jetë Skënderi'', tha Jorgji kur erdhi pranë. ''Si je, Skënder? Si vajte në shkollë. Tani mjaft e mbajte ti, kushëri. Ta gostit edhe unë njëherë''. Dhe kështu u ndamë nga xha Guloja. Jorgji më shpuri në një nga pastiçeritë në Ueir Street. Ndenjëm bashkë pranë tryezës, të dy ballë për ballë duke vështruar njëri-tjetrin, ai i gëzuar dhe unë i ndrojtur. ''Dabëll banana split!'' e porositi Jorgji shërbenjësin e pastiçerisë. (Domethënë do të haja një banane të ndarë më dysh me nga një dondurma në çdo çip të saj, të dyja të ngarkuara me lëng qershije dhe vanile). Mora një çikë prej akullores me vanilje, shijova pakëz prej asaj me lëng qershije, e vështrova xha Jorgjin në fytyrë, hëngra pakëz prej bananes dhe prapë ngrita sytë.
M'u kujtuan aty për aty ç'kisha dëgjuar për bollshevikët, Leninin, fjalët e Guri Sevos për Jorgjin dhe pyeta me ngadalë e me të ndrojtur: ''Xha Jorgji, ç'janë bollshevikët?''
''Po njerëz janë, mor bir, njerëz''
''Përse i tregojnë me nga një thikë të përgjakur në dorë?''
''Po ashtu e kanë zakon gazetat, mor bir, ashtu e kanë zakon gazetarët kur shkruajnë për ata që s'u pëlqejnë… A s'e ke vënë re? Demokratët e hipin presidentin republikan në një elefant dhe republikanët, si për inat, e hipin presidentin demokrat në një gomar. Bëjnë shaka, biri im, shaka…Por ha dondurmanë, mos të shkrijë''.
''Po Lenini, xha Jorgji, kush është?''
''Lenini, bir? A s'e këndove gazetën ''Dielli''? S'e more vesh paktin e fshehtë që kanë bërë fuqitë e mëdha në Londër, për të na copëtuar Shqipërinë? Lenini e botoi, e shpalli sheshit dhe na ndihmoi ne shqiptarët të kuptojmë se në ç'rrezik u ndodhëm. Lenini na bashkoi që të shpëtojmë Shqipërinë nga fqinjët lakmonjës. Lenini, bir…! Kur foli Lenini…! Kur shkroi Lenini…! Po si, Lenini…Po, Leninin…!
Në çdo fjalë që thosh, xha Jorgjit i skuqej fytyra shumë e më shumë dhe e ngrinte zërin lart e më lart duke u mbushur herë me zemërim, herë me gëzim, ashtu siç më kishin thënë se bëhej në kuvendet e ''Vatrës''.
Kur hoqa sytë nga fytyra e tij e entuziazmuar dhe vështrova pjatën, banania po kredhej në lëng të akullores së shkrirë posi katarti i lundrës së mbytur në një det të kuq.

Në fillim të shekullit në Amerikë gjeje kudo socialdemokratë të ikur nga Gjermania. Në klubet e tyre, ku bisedonin për ngjarje shoqërore e politike, vinin, mik pas miku, edhe njerëz nga kombësi të tjera. Ndër shqiptarët, Josif Pani nga Dardha, gjithmonë me punë në Worcester Mass., i cili tërhoqi pas Mihal Gramenon dhe Jorgji Sevo, që s'e mbushte motin kurrë në një qytet, mund të them se plotësonte në atë kohë trion shqiptare në rrethin e socialdemokratëve të emigruar në Amerikë.
Josif Pani vdiq në Dardhë më 1924, Mihal Gramenoja vdiq në Korçë më 1931. Po këtë mot vdiq Jorgji Sevo në Taunton, larg atdheut, të cilin e kish dashur me gjithë shpirt.
Pak pas vdekjes e shoqja me të birin arriu në Boston. Edhe kockat, edhe idealet, iu mbuluan në truall të Botës së Re atje ku Jorgji i harxhoi të gjitha forcat duke bredhur nëpër komunitetet shqiptare t'u tregonte bashkëatdhetarëve se si duhej të bëhej Shqipëria …
Kur po nisesha për në Spanjë, në dhjetor 1936, u poqa me xha Gulon në Korçë. ''Lëre se ç'më ka ngjarë, mor bir!'' më tha. Dhe më tregoi se ditën e demostratës së studentëve kish dalë edhe ai bashkë me prindërit e tjerë për të parë se ç'bëhej me djemtë e tyre. Donin të çanin rrjeshtin e xhandarëve, por ata u thanë: ''Edhe ju bollshevikë si të tjerët jeni!'' Dhe e kishin qëlluar në kokë. Xha Guloja më tregonte vendin ku e kishin goditur si ''bollshevik''.


------------------------------

Skënder Luarasi
Ç’i lamë vendit?
Kur hedh vështrimin prapa dhe shqyrtoj punën time brenda këtyre ndodhirave, nuk mund të them se çdo gjë do ta bëja siç e kam bërë. Herë-herë, edhe për forcë të rrethanave edhe për t’i kursyer vetes andralla, do të kisha ndjekur rutinën dhe ndonjë gjë do ta bëja ndryshe. Porse gjithë këto gjëra për mua kanë qenë shumë të rëndësishme prandaj i bëra sikundër më urdhëroi vetëdija. Prej tyre më kanë ardhur në jetë gjithë gëzimet dhe hidhërimet.
Duke qenë, pra, ai që jam, them se kam vepruar kështu për dy arsye: Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekullime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Shpehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekullime....
Dhe përse u kthehemi këtyre ngjarjeve?
Thuhet se i vetmi mësim që nxjerrim nga historia është se prej saj nuk mund të nxjerrim asnjë mësim. Por jo, mund dhe duhet të nxirret.
Epo, përse nuk nxirret?
Mua më duket se njerëzit i rrëmben me vete lumi i jetës dhe vështrojnë përpara. Ajo që na pret përpara është e lidhur me atë që kemi lënë prapa shpine dhe që koha sa më shumë shkon aq më shumë e mjegullon. Dihet se me moshën dobësohet kujtesa por historinë nuk e shtrembëron vetëm skleroza e trurit. Ka edhe interesa e pasione të poshtra, të egra, barbare, gjer në atë gradë sa s’të besohet se mund të ketë të tilla. Njerëz me këto vese kanë guxim të kërkojnë prej historisë jo vetëm përligjen, por edhe lavdinë në fron të nderit!
Prandaj na dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja përmes këtyre kujtimeve, në dritën e së vërtetës, qoftë edhe ndonjë ngjarje ose personë të kësaj historie të së kaluarës, se ja që do s’do vjen një kohë kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigjen shoqërisë: Ç’i lamë vendit?
Epo unë?
Vetëm fjalë: ja, këta kujtime. Mirpo fjala është forcë, është vlerë. Thuhet: Në fillim qe Fjala. Por jo fjala sido-kudo. Për kombin tonë qe fjala shqipe. Kjo Fjalë, që u shkrua në Abetare dhe përhapi Dritën, ngriti Shqipërinë. Qofshin edhe këto kujtime pjesë të Fjalës Shqipe.