Visar Zhiti

Per hater te lumit,
dhe per poezine e Visarit( qe nuk kam si te mos e dua)!!

ATJE NE KOSOVE.

Atje, cudi,
je dhe pa qene. S'eshte larg
fare.Dhe s'te duhet te udhetosh
gjithe jeten. S'eshte ishull.
Vazhdimi yt eshte, neper gjak
dhe s'di te arrish atje
si ne enderren e nje planeti
tjeter.Bota

ndjek me ankth beteja qe perseriten
pa meshire.Si te ishin hije gladiatoresh
dhe tigrash te padukshem. Cahet mishi i
popullit, Shqyhen gojet e pushtimit
breda teje
dhe mbi peisazhin e hershem,
te permbysur.

Meridianet te gurte-
shkallet te amfiteatrit.
Zeri im ze syte me duar
per te mos pare vrasjet.
Une bie mbi veten,
Te tjera vetvete bien mbi mua.
Kufomat e mija te pafundme
behen muri rrethues i vdekur
i nates se asgjese.


(zgjedhur nga vellimi poetik, "Si shkohet ne Kosove"

CIGARE BURGU

--------------------------------------------------------------------------------

Grise nje cope gazette
Vure pak duhan
Te mbledhur nga gishtat e flakur
Dhe drodhe nje cigare

Lajmet
T’u futen ne mushkri
Si tym I hidhur

Dhe atdheu kollitet I semure


----------------------------------------------

SI SHK-OH-ET NË KOSOVË

-baladë-


- Ti, kalë i bardhë, Pegasi im,
si shkohet në Kosovë, tregomë!
Malli më ka marrë pa qënë kurrë.


- Përtej varrit të atit tënd
varret e tjerë u rritën dhe u bënë male.
Pas maleve ka varre prapë si retë
nëpër luginë.
Shtegtojnë varret në qiejt e ulët
dhe ta ngatërrojnë udhën.
Avionët kthehen pas të hutuar
nëpër mjegull nate.
Karvanët e veturave janë kthyer në shkëmbenj
si kuajt e krushqëve në mallkimin e lashtë.
O Zot! Dardhat dimërore dhe mëllenjat
janë bërë fushë me ofshama
të gjuhës time!


- Ti, yll blu i fatit mbi ballë të Atdheut,
si shkohet në Kosovë, tregomë!
- Kur të kesh një plagë tjetër të re në trup,
ndiq udhën e rrëkesë së gjakut,


që gjithmonë arrin para meje
dhe më pret atje - gurgullimë jete.


Marr dy pishtarë të shuar dardanë,
i ngjyej në gjakun tim
dhe ndriçoj udhën. Ndizen krahët,
flakët bëhen flatra,
unë bëhem shqiponjë prej dheu
dhe ndiej ciklonet e stepave
si duan të ma brejnë emrin prej guri.


NË NJË TAKIM NDËRKOMBËTAR POEZIE

A.

Të bukura janë poezitë e botës,
gjithë mister si sy dashurie.
Por kur lexon poeti i Kosovës
loti rrjedh e përndriten hijet.


Të çuditshme janë poezitë e botës,
si ashensorë të çojnë nëpër yje.
Por kur lexon poeti i Kosovës
ferri tronditet, portat Skee thyhen.


Paradokse janë poezitë e botës,
kollona ajri tempujsh t’vërtetë.
Por kur lexon poeti i Kosovës,
ujvara Agimesh derdhen mbi jetë.


Alvito, 28...




* * *

Me kalë,
me tren?
Si shkohet atje?
A janë të lartë muret rrethues? Në postblloqe
sa cerberë na presin?


Trenat,
kur futen në tunele, nuk dalin më.
Shinat humbin si rrëke të zeza dhe bien në ferr.
Kuajt nuk kthehen
me kalorësin e vrarë, por na i vjedhin bashkë me legjendat
në kufi.


Po si të shkoj?
Është amanet
i gjithë të vdekurve të mi. Dhe ata janë
më shumë se të gjallët. Avionët atje s’ulen.
Si në kohë të keqe gjithmonë. Semaforët janë të verbër
si syri i përgjakur i qikllopit.


Të hipi mbi kurrize zhgabash,
mes flatrave të tyre të mbahem? Të bëhemi bashkë
me dy kokë si në flamur.
Por në malet e mia s’kam parë më zhgaba
dhe mua s’më lënë të largohem nga puna... si i lidhur
në direkun e një anijeje. Veshët i kam të zënë si me dyllë
me dy kufje të zeza. Dëgjoj lajme dhe muzikë.


Ç’t’i them erës, psherëtimave të mia,
reve të dëshirave humbur qiejve,
ylberit delikat të guximit?


Një letër si ta nis për atje, të vogël fare sa puthja.
(Pëllumbat korrierë
ngrohin vezët në foletë e plagëve...)


Ç’më këshillon udhërrëfyes i përrallave shqiptare?
Ah,
muza
do të më çonte dot
në vendet e munguara...?


Në ëndrra
mos shkohet vallë veç me ëndrra?


25. 07. 2000




* * *


Darda-
-nia...
Prapa
mnia.


Shqipë-
-ria...
Gjithë
(I)liria.


Kos-
-ovar...
Mos
var(r)!




* * *



Më njohu
qeni i gërmadhave,
edhe pse s’më kishte parë kurrë.
M’u hodh te këmbët,
lëpiu me gjuhë
mallëngjimin tim dhe lehu i ngazëllyer.


Qetësohu, qetësohu,
ngushëllim i errët imi,
lozonjar i tëri.


Sa kohë u bënë
që ledhatoj hijen time,
përpara prin
dhe më pret si qen shtëpie
në qoshe tragjedish?


Unë i hedh
maska të lumtura.
Luaj me to,
rrokullisi me putrat e pista
sarkazmave të truallit.



PEMËT VAJTOJSA


Pemët
më të trishtuara në botë
janë në Prishtinë.


Vajtojnë rrugëve,
janë vetë vajtimet.


Në trup u dhembin
si fasho plagësh
lajmërimet e bardha të vdekjeve.
O Zot! Do të varrosin
përsëri ata që i vranë
dhe i hodhën në gropat e përbashkëta
të luftës!


Nga vdekja
të heqësh vdekjen.


Varroset shpesh këtu e njëjta pafajsi,
ma thonë pemët, Hekubat e vajtimeve.


Dhe unë ngrij si ato rrugëve të Prishtinës.



VARRIMET PËR SË DYTI...



Asnjëherë të mos vdesësh,
të varrosesh dy herë.


I masakruar
të endesh hije
nëpër harrimet e përgjakura.


Të të hedhin dheun e mirë
mbi fytyrë
e krimi të mos mbulohet.


Fusha e Kosovës
ka qindra vjet që mbillet me të vrarë
dhe ajo rrit veç grurin e jetës.


Unë mbledh si kallinjtë amanetet,
i bëj tufë dhe qaj.


Të vrarët nuk vdesin!



SHIU I PRISHTINËS


Le të më lagë shiu i Prishtinës,
ecjen ma bën të perëndishme.
Perlat e tij si emocion shndritës
ranë mbi supet e ardhjes time.


Mos më futni në klube, çadër nuk dua,
le të më lagë shiu i Prishtinës.
Dhimbja ime kaq shumë u gëzua
ashtu si shpirti i vetëtimës.


Vështroj statujat, i tëri goditës,
u heq shpatat, të hekurtat këmisha.
Le të më lagë shiu i Prishtinës,
i shenjtë, i shenjtë si përtëritja.


Humba mes resh, anonim i gjithë,
si vjeshta u bëra, më mahnitës.
Që fatin tim të njoh, të bukurisë,
le të më lagë shiu i Prishtinës.



KUAJT E MITROVICËS


Kuajt në Mitrovicë,
më të hijshëm se ideja e Kuajve të Triumfit,
të shëndetshëm dhe të urtë,
me xhufkat e verdhëllemta mbi ballë
si një tufë rrezesh hyjnore.


Kuajt në Mitrovicë,
më të edukuar se ushtarët e huaj tek ura
që s’lënë shqiptarët
të venë në shtëpitë e tyre
në lagjen me sërbë. Urat


gjithmonë i kam krahasuar me kuajt shekullorë.
Kali të çon në bregun tjetër të një legjende,
të fut nëpër qytet, sado modern qoftë.
Dua të rend pas kuajve të Mitrovicës,
të tërheq bashkë me ta ngjarjet
drejt ngjarjeve të tjera më të mira.


Kuaj fisnikë të Mitrovicës,
adhurimi ndaj jush
do të më bëjë sonte kentaur:
gjysma zell shtegtimesh me patkonj floriri,
gjysma tjetër dhëmbje
e madhe njerëzore.



Mitrovicë, 20. 11. 1999




FËMIJË TË LINDUR NGA PËRDHUNIMET


Fëmijë
të lindur nga përdhunimet,
si iu shkëlqejnë sytë!?
Ta krahasoj me të këlyshëve të ujqërve,
më vjen keq, shumë keq,
jeni fëmijë...
Po as te ujqërit nuk ndodh kështu?


Etërit tuaj - tërbimi i krimit
e nënat - pafajwsia e kapur robinjë.

Qe çmendur Perëndia e Luftës, Aresi!


E si mund ta besonim
se s’do të ishit më fruta të shenjtë
të dashurisë?
Që edhe shtrigat mund të lindnin,
por urrejtja e madhe të bënte fëmijë? E pamu...
...ndur, o Zeus i zi!... pranë kufomave e shtëpive
që digjen,
ai zjarr ju lindi, i betejave
dhe ftohtësia e vdekjes bashkë.
Në ç’shtëpi fëmije do të rriteni,
ëngjëj të së keqes?
Vërtet, kur të rriteni,
adritë të padëshërueshëm,
kë do të kërkoni të vrisni,
etërit apo nënat?
Foshnja të paligjshme,
dhe lufta përligjet. As në tragjeditë e lashta
nuk ndodh kështu,
orestër të vegjël, klitemnestra, edipër,
prapë është pakë dhe më keq.
Ç’do të bëjë Medea me ju, medet!?
Po unë si t’ja u tregoj përrallën
e Kësulkuqes? Mos u trembni, s’janë hapa
ushtarësh, po vjen kali
që sjell Konstandinin me Doruntinën!
Po ju ç’vëlla e motër kini?
Thikat, armët?
Me fishekë do të luani?


1 fishek + 1 vdekje + një kukull e therur.
2 fishekë = 2 vdekje x dy çerdhe të helmuara.
3 fishekë + 3 vdekje = tre shkolla të vrara,
pastaj një popull i masakruar
dhe mbetet një bajonetë
në barkun e një gruaje shtatzënë.


Lindja ka dhëmbje,
po jo kështu!
Lindja ka gjak dhe ulërima,
po jo kështu!
Si mundën dhe i shndërruan
në makina të dhunës dhe shkatërrimit?
Bomba hodhën mbi mitrën e Afërditës?
Kufoma e dashurisë
shkelet me çizmet e luftës.


Që pastaj të urrejmë dhe fëmijët...
Oh, e pamundur!


Kur do të lindim
edhe njëherë mirë? Kur(rë)?



* * *


Çdo njeri
ka Itakën e vet, thonë poetët.
Por dhe një Kosovë ka brenda vetes
çdo njeri. Që


të arrish në Itakë
duhet të ravgosh gjithë jetën nëpër dete vuajtjesh
e ishuj të papritur magjish.


Pritja
thur ditën dhe shthur natën qilimin e vet prej kohe,
endur me tejzat e nervave dhe arteriet e gjakut.
Me fijet e fatit.
Kurse në Kosovë je
e Kosova s’është. Ta kanë marrë
pa e marrë dot. Është vazhdimi yt e
ti si në ngërç nuk vazhdon dot. Ç’udhëtim
të çon në Kosovën tënde, ku duhet të shkelësh,
o njeri? Mbi kufomat e vetvetes?
I përzunë njerëzit e Kosovës. Bosh donin ta linin. As
varrezat nuk janë aq bosh. Katakombe
të harrimit gjakatar. Gërmadhë
donin ta bënin si Trojën. U mblodhën ushtritë e lashta
dhe Troja u shëmb. Me turmat ikte dardani Enea
përmes flakëve me të atin mbi shpinë,
dilte matanë detit
dhe themeloi Romën, thonë legjendat. Iknin
kosovarët me etërit pleq në kurriz dhe
fëmijët në krahë, (rëndonte e shkuara
dhe e ardhmja me-Zi mbahej), çanin
përmes baltrave
dhe barbarisë së huaj. Por


u mblodhën ushtritë e botës,
nisën një luftë tjetër
dhe Kosova shpëtoi.


Fëmijët
këputin copa dërrasash
nga Kali i përçudnuar i Trojës
dhe lozin si me shpata. Shkërbejnë luftën.


Gjallë është
ajo Kosovë brenda njeriut.



FUNDI SI FILLIM


E kuptove
ç’është...? Ti e dite truall,
por më shumë qënka shpirt.
U përsërit Beteja e Madhe, e dikurshmja,
qëllimet ishin ndryshe aq sa dhe armët,
veç betejat e përditshme janë njëlloj
dhe fryma, fryma, e jotja dhe e gjithçkaje të gjallë,
por dhe e sendeve. Vdekje s’ka.


S’është simboli këtu,
por vetë thelbi me qytetet
si shfletim i historisë,
e cila ka mallkimin të jetë përherë e tashme.
Është emblemë, do të thuash ti, jo, ideal,
akt. Provë e botës. Jo dhe jo! Janë rrugët
më shumë, janë njerëzit shumë më shumë,
ku urrejtja shkrin e bardhë
si bora dhe bari i dashurisë mugëllon kudo
livadheve dhe parqeve
deri dhe te flokët.
Mos e krahasoni hënën me kosën e vdekjes.
Nuk kam frikë nga vdekja,
nga jeta kam më frikë. E ardhmja vjen
prapa shpine. E kuptove?


Është njeriu përgjysmë
në kërkim të gjysmës tjetër, përtej miteve,
qofshin dhe modernë. Po na shikon,
e njohe? Je ti, unë. Është çdo vetvete
krejt e veçantë
në njerëzimin e njëjtë. Që
meriton gjithë qiejt, Perënditë
e së Mirës, (brenda nesh janë, zgjohini!),
ujrat e jetës, shkumba e valëve gjithmone krijon
çudira dashurish,
duam parajsën në tokë, që është gjendja jonë normale,
praruar me diej
dhe drejtësinë duam, të thjeshtë si natyra apo si epitafi
dhe bukuritë që gjithmonë janë hyjnore


deri në Fundin pa Fund.



Nje bore e cutishme qe bie se prapthi

Ka rene bore,
ka rene bore,
cuditerisht eshte e bardhe sikur ne
te ishim te lire,
ka mbuluar pemet qe s'kane bere asnje krim
dhe supet e te burgosurve
qe mbajne krimet e te tjereve.
C'bore e bukur! Dhe telat me gjemba befas i zbuti,
i shkelqeu, sikur te ishin ornamente.
Jashte qytetet qeshin.
Qytetet lozin
dhe statujat do kene zbritur nga piedestalet
dhe qellojne me topa bore. Statujat,
ne qofte se s'kane vrare te tjeret
per t'u ngritur lart.
C'mrekulli! Cdo gje eshte bere me e bute, me njerezore,
vetem njerezit kane ashpersine e shtetit
qe bora s'ka c't'i beje. Po dhe shteti
s'e ndalon dot kete frymezim bardhesie, fluid
qe vjen nga qiejt
e keshtu do te jete gjithmone.
Pavaresisht se tek une ka rene bore e zeze
se prapthi, ka dale nga toka
si muzg i derrmuar,
funebër...


-----------------------------------------------------------------------------

Shkeputur nga libri i Visar Zhitit: Rruget e ferrit (Burgologji)


- Hyrja nga autori, f. 5-6

- pjesa ku pershkruan marrjen ne pyetje qe iu be nga hetuesi mbi shkrimtarin Ismail Kadare (qendrim mbi romanin "Dimri i madh",
"Dimri i vetmise se madhe" f. 68-70

- si dhe dokumenti i pergatitur qe do te shfyrtezohej per te ngritur akuzen, per te bere arrestimin dhe burgosjen e tij f. 80-89







f.5-6


Në burg, për çudi, kishim dhe libra, të vërtetë, por dhe të pazakonshëm, që së bashku bënim një (anti)jetë prej letrash e të dënuarish, një përzjerje e dobësisë me dhunën. Të dënohesh për shkrime e shkrimet ta vuajnë këtë shkak, dënimi të jetë hedhur mbi letër e letra të tjera të mbartin prangat e njeriut, pastaj të shkëmbesh vëndet dhe shpirtrat me heronjtë, të lexosh, më i zbehtë se fletët, ti fantazmë dhe libri fantazmë e me gishtat që drishen, të lësh njolla të errëta mbi fjalët e shtypura, ngaqë ne, kur dalim nga nëntoka, (turmë e leckosur vdekagjallësh), asgjë nuk na lan dot. Asnjëherë. Se dheu i burgut ka përfshirë gjithë trupin e jetës, që nga vijat e fatit e deri te idealet dhe, ashtu si me minjtë e sëmurë apo me urdhërat e shtetit, përhapet nëpërkudo mjerimi i tij memec. Por unë do të doja të rrëfeja për librat këtu, për hir të një të vërtete, edhe pse e lemerishme. Si i ndëshkojnë, si marrin shenjtërinë e ikonave të fshehura, ribërjen e librave, hapjen e tyre ndryshe, ja ashtu si qelitë, dyshemetë e të cilave i mbushin me ujrat e ferrit e përsipër pluskojnë gjethe dhe degë të kalbura të rënkimeve tona. Eshtë e pamundur të mos shtangësh para martirizimit të njerëzve të letrave, të atyre, që krijojnë dhe atyre që lexojnë, të dënueshëm njëkohësisht, që ngarkohen me atë peshë si me gurët e Sizifit minierave të burgut, ndërsa djajtë vazhdojnë t’i përndjekin shkrimet, i gjykojnë, i gjymtojnë, u hapin plagë të mëdha, shpesh pa lindur ende. Duan t’i zhbëjnë. Betejat, por edhe humbjet, nuk mun të shmangen. Dhe unë jam spërkatur me gjak librash të vrarë. Dëshmia që po shkruaj si ai skllavi i mbërthyer para një kompjuteri të ëndërrt, (me ekranin të zbrazët plot verbëri homerike dhe gjithçka më shfaqet e gërryer mbi rrasa të lashta, nëpër pergamenë epokash, po, po mbi lëkurën time të shqyer), ky rrëfim pra, nëse do të bëhej njëri nga ata lumenj, sipas bestytnisë, do të dëshëroja të kundërtën e çdo shkrimtari: qoftë Lumi Lete, dua të them, të harrohet, harrojeni sa më parë! I dëgjoi krrokamat e hekurta të portave pambarim të burgut, të cilat gjitmonë i hapim ne me vetet tona të tjera e na shtyjnë brenda të tjerë, që jemi po vetë ne? Unë ika. I çmendur. Nga pas nuk dua asnjë vdekatar.




f. 68-70


Ç’hall i madh dhe i vjetër qënkësh të shkruarit. Një masakër për jetë a vdekje. Që vdekja të vdesë në jetë e jeta të jetojë në vdekje.
Ishte e pesta herë që hetuesi më merrte në pyetje gjatë kësaj nate. Më kthenin në qeli, më linin pak, aq sa mendohej se do më kishte zënë gjumi, dhe një çizme te koka më godiste lehtë. Ishin minjtë që më çukisnin. Pastaj vërtet maja e çizmes së policit. Çohu! Trupi më mbetej këtej në gjumë e kokën ma merrnin dhe ja çonin hetuesit. Një herë thashë të çoj trupiin dhe të mbaj kokën të shplodhet, jo, jo, duam kokën, thanë ata, të dyja, të dyja, e vendosi hetuesi herën e pestë, afër mëngjezit.
-Meqënëse ti je armik dhe e kupton më mirë se ne – vazhdoi ai, seriozisht i pagjumë, - duam të na komentosh se ç’do të thotë Ismail Kadare në romanin e tij „Dimri i madh“ me atë skenën kur ai malësori zbret nga Bjeshkët e Nemura e do që të takojë Enver Hoxhën në Tiranë dhe roja me automatik e ndal ashpër, ndërsa binte shi?
Shkrofëtiva për t’u bërë esëll. Pa u menduar do të doja të përgjigjesha se ju, zoti hetues, vetë po thoni, ashtu siç porosit Partia, se ka armiq, të jashtëm dhe të brendshëm, dhe udhëheqësi i popullit mbrohet nga vetë populli i tij, që në roman përfaqësohet nga vetë ushtari. Ushtarët janë bij të popullit tonë trim dhe liridashës. Ajo arma në duar e tij simbolizon, jo, jo nuk simbolizon, s’jemi në simbolizëm këtu, e di që është e ndaluar, por tipizon, është tipikja, vetë vigjilenca revolucionare, diktatura e proletariatit, që nuk tërhiqet as në shi e furtunë. Unë kurrë s'do t’ju them se edhe ne variantin e dytë të romanit „Dimri i vetmise së madhe“ që ju e kritikuat, Enver Hoxha më duket si ata dikatorët e amerikës Latine, i rrethuar me gardë të armatosur deri në dhëmbë, i veçuar dhe jo „gju më gju me popullin“ siç thotë ai vetë dhe ju i mbani ison, etj. etj. Dhe ajo mbledhja e 81 partive në Moskë ku Enveri juaj shkëlqen, Kadare e ka përshkruar si një masakër komuniste, unë kështu e shoh, jo sepse jam armik, por kështu mundem, kështu më del. Edhe iluzionistin më të ndershëm e bën të mendohet dhe të vuajë nga ai llahtar absurd të komunistëve në atë internacionale dinozaurish. Përse Besniku, përkthyesi i Enver Hoxhës, protagonisti i romanit, bëhet i heshtur kur kthehet nga Moska? Pëson zhgënjimin më të madh, sa harron dhe të fejuarën dhe ndahen. Shkak është ajo mbledhje e 81 përbindshave gjithë kthetra, dhëmbë e citate të llahtarshëm. E ne tash e mbrapa do të bënim jetë ushtarësh të varfër si në rrethim. Atdheu do të bëhej kazermë, çmendinë a burg. Parandjehet. Ç’shtet jeni ju kur detyroni një mësues fshati, të arrestuar, t’i japë Policisë Politike Sekrete opinione për Shkrimtarin më të madh të vendit. S’di shteti të mendojë? „Dimrin e vetmisë së madhe“ epati ndër duar e gjithë Shqipëria, kudo nëpër shtëpira, biblioteka, shkolla, në tren. Dhe sa më komunist ortodoks të ishe, aq më shumë nuk e pëlqeje atë roman. Nuk e kam librin këtu, po egjej në ç’faqe është, shih ç’shkruan pak a shumë: në socializëm zhvillohet një luftë e egër dhe e papajtueshme mes të aftëve dhe të paaftëve. (Pra jo lufta e klasave). Dhe ata që lodhen të parët janë të aftët. Ja sistemi juaj, ja u ka thënë fare qartë, ç’doni nga mua? Kjo është ulëritëse. Të paaftët bëjnë përpjetë, atje ku është Partia dhe Enver Hoxha. Ai, diktatori, vërtet përshkruhet monumentalisht në roman, por unë e sho me frikë, se ai është vërtet si statujat, bosh nga brënda, pa argument. Ç’absurditet dhe sa tragjike të vuajë një popull i tërë nga që Enver Hoxha kundërshton Hrushovin, sepse do të rrijë në krye patjetër, me çdo çmim. Dhe gjoja grinden për doktrinën e Stalinit. Pas kësaj vendi shkon më keq, sakatoset, u vranë bijtë më të mirë. Prej tyre jam arrestuar edhe unë. Ç’duan të bëjnë me Kadarenë? Mirë Atij nuk i besokan, por ata s’i besojnë as vetes, por u përgjërohen dhunërisht një të pranguari të uritur dhe të trembur, që pret me ankth gjyqin për ta dënuar? Dhe prandaj e kanë rrëmbyer, e mbajnë mbyllur dhe e torturojnë vetëm e vetëm për ta hedhur në humnerat e nërgjegjes kolektive, në subkoshiencë e delir, që të zbulojnë pjesët e ajzbergut nën oqeanin e dhunës dhe të gjakut?
- Por kur funerali i plakës Nurihan, përfaqësuese e klasave të përmbysura te ne – po mbante shenime djallëzisht inkuizitori im, ë ndesh me veturat e Ambasadës sovjetike që po largohen përgjithmonë nga vendi ynë pas prishjes...arkivol i zi, veturë e zezë...? E?...Si, si? Vdekja pret në të ardhmen për të qortuar...kë? Të sotmen. S’të kuptova. Dhe tij je ndikuar nga Kadareja, por nga gabimet e tij si shkrimtar që Partia i ka kritikuar vazhdimisht.
Në qeli mendova se do të qetësohesha disi, por u bëra më keq. S’më linin të shplodhesha, të shtrihesha drejt e mbi dërrasa, sepse bataniet m’i kishte hequr hetuesi si ndëshkim. Përse më kannë arrestuar, për fajet e mia apo të të tjerëve, mërmërita. Rrobat më qenë shqyer edhe më, ndoshta dhe mishi, duhej të më dukeshin brinjët. Aq pis dhe me pluhur isha bërë sa po më dukej se po i rikthehesha baltës, prej së cilës qemë bërë. Jeta jote tani po fillon nga kjo karrige hetuesie tani, më kishte thënë hetuesi. Jo nga djepi? pyeta unë. Jo, tha ai i sigurtë. E di, thashë. Këta prishin gjithçka te njeriu, të ardhmen s’e lënë të vijë, të kaluarën e masakrojnë. Mu nëpërmend, megjithëse s’doja të kujtoja më, në djall të gjitha, që „Dimrin e Vetmisë së Madhe“ e kisha lexuar vetëm natën si një kob të mrekullueshëm. E dinin këtë gjë? Duhej ta dinte hetuesi? Pa dalë ende librarive, një studnet në dhomë me mua, që kishte kultin e shokut dhe të librit, Kujtim Dashi, s’di si e mori, nëpërmjet një të njohure në kryeqytet, andej nga stabilimenti i shtypshkronjave dhe nga padurimi, ndërsa ai e lexonte ditën, unë e merrja natën, gjithë natën. Pastaj dremisja në auditor, gjatë leksioneve të mërzitshëm për realizmin socialist. Kur erdhi një Sekretar i Parë e desh të takonte studentët e rrethit të tij, s’di të ç’rrethi, por që mungon në Ferrin e Dantes, shefi ja paraqiste një e nga një duke dhënë dhe ndonjë karakteristikë, ky student është kështu, ky student është ashtu, i mirë, por...ka një të keqe, pëlqen Kadarenë. O Zot, shpëtomë nga këto marrëzira! Dhe këtu më duhet t’i kujtoj. Të paktën tani jo më! Qe bërë Pleniumi IV dhe „Dimri...“ ishte ndaluar. Do ta njohësh tjetrin, thoshim në mes nesh, shih ç’qëndrim mban ndaj veprës së Kadaresë. Ai na mësoi të lexojmë, kisha thënë në një debat me studentë të Tiranës. Ç’bën ai tani? Ç’po shkruan në studion e tij të mesnatës, tani, në këtë orë, ndërsa larg, shumë larg, pas malesh e malesh, në një qytet të vogël verior, që s’paskësh qenë dhe aq shaka, kur e quanim njëri tjetrin „Kuksburg“, nënëdhè, një ia rrestuar rreket, me shpirt ndër dhëmbë, se si ta mbrojë, sado pak. Kurrë s’i kisha përfytyruar lidhjet e mia me të kështu. Endërroja takime. Ah, mjaft! Po luaj mëndsh. Kupto ku je? Më mirë e kundërta. So ta shihni Kadarenë ku do të përfundojë, thërriste ndonjë pedagog-shkrimtar korridoreve...të birucave.




f.80-89


I dërrmuar, vendosa të mos bëj asgjë. Po rrija më këmbë në mes të qelisë. Nga trupi im vareshin poshtë vena të shkulura dhe pastaj të këputura keq, inde, nerva, fije lidhëse të shqyera me dhëmbë, damarë të përgjakur nga rridhnin ndjenja dhe mendime dhe tërë siguria e ruajtur deri më tani. Ndjehesha fajtor. Pse s’ndejta urtë mes urtësisë prej vdekjeje. Pse guxova të jem normal herë herë mes çmendurisë së përgjithshme? Dhe po ndëshkohesha me të drejtë. S’kisha pse të kërkoja falje apo mëshirë. Me shpejtësi trallisëse po vazhdonte hemoragjia prej vetvetes. Po boshatisesha mrekullisht. Çengela e ganxha e kavo të tjera të padukshme që më lidhnin dikur me botën dhe nuk më dukeshin gjë, tani qenë këputur dhe unë mes tyre, me këmbët ngatërruar nëpër to si në një kuth kaotik, kisha shtangur. Nuk ndjeja më gjë. Kishin vdekur dhe valët në ajër. Në një cep të vuajtjes, që kaq shpejt u bë e dikurshme, gjeta përçartjen e një poezie për gjyqin tim. Më priste kjo ditë e ferrit që në gjallje. Nesër do të dalësh në gjyq, më tha polici i shërbimit. Më buçitën tëmthat. Përse? Këtë e kishin vendosur (sh)krimtarët. Sa kohë i prita? I provova të gjitha stinët në birucë. Shkova dhe në lashtësi të provoj jetën e fillimit të librit, përpëlitjet e tij, mosbërjen. M’i tregonte hija emblematike e frengjisë që binte mbi dysheme. Kur ajo fërgëllonte me hekurat e trashë si trungje hardhi, ishte vjeshtë, sa po u arrestova unë. Dhe u zbeh, u bë e shkurtër, veç në rrrëzë të birucës binte e tromaksur, se pllakosi dimri me hetuesin dhe borë. Ç’dimër, para ose pas Krishtit? Në pranverë lulëzoi hija e frëngjisë, e mbushur me cicërima lëkundej mbi ballin tim, kurse në verë dergjej si shtrati i një të plagosuri në të gjithë dyshemenë e së ardhmes. Nesër do të shkoja në gjyq. I hapur apo i mbyllur? Me sa akte do të ishte? Bir, dëgjova klithmën e nënës time. Si erdhi ajo deri këtu? Dhe u vërsula për nga dera se mos e gjej pas saj. Por u rrëzova më parë. I rënë përmbys, edhe pse nuk lejohej, po qaja, për herë të parë, me dënesë.



INTERMEXO

(Dosja 12102
ARKIVI I MINISTRISE TE PUNEVE
TE BRENDSHME)

AKT-EKSPERTIMI
MBI KRIJIMTARINE POETIKE TE VISAR ZHITIT



Ne, (për të mos parë sërish emrat, i zura të dy me gishtin e madh, të enjturin. I mbulova si dy vemje. Po t’i shtypja, e dija se do të plaste prej tyre më shumë vrer. Dhe s’doja të villja në birucë), anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve dhe redaktorë në redaksinë e poezisë pranë Shtëpisë Botuese „Naim Frashëri“ sipas kërkesës së organeve të Punëve të Brendshme Tiranë, ekspertuam krijimtarinë poetike të autorit Visar Zhitit.
Ka shtatë vjet, duke filluar nga viti 1972, që Visar zhiti sjell për botim librin e tij. Ky ka qenë një problem serioz për redaksinë e poezisë në shtëpinë Botuese „Naim Frashëri“. Edhe pas Pleniumit të 4-të të K.Q. (1973) ky letrar ka vazhduar me ndërgjegje të ecë në gjurmët e një poezie të huaj për shoqërinë tonë dhe të mbushur me die të gabuara politke, me koncepte dekadente, ose „të majta“ (...!?...u habita. Gjithmonë kam patur frikë nga e majta, qoftë dhe nga bërtitjet e saj dhe në art...) dhe me një ndikim të hapur të poezisë moderniste reaksionare. Në të gjitha variantet e sjella në redaksi ai ka po ato poezi, po atë koncept për poezinë, gjë që dëshmon se ai me bindje ka vazhduar të ecë në një rrugë të gabuar politike dhe artistike.
Fantazia e sëmurë, paqartësia dhe hermetizmi, ekuivoket e rrezikshme me nëntekst politik, koceptimi modernist kannë qenë disa nga tiparet kryesore të poezisë së tij.
Duke analizuar për së afërmi dhe tërësisht poezinë e këtij letrari, arrijmë në përfundimin se gabimet janë të rënda dhe bien ndesh me gjithë zhvillimin e poezisë sonë të realizmit socialist.
Gabimet e tij që reflektohen nëpër poezi mund t’i ndajmë në tre grupe.
Së pari: Në shumë poezi ka pikpamje të gabuara politke në vështrimin e realitetit tonë. Ta konkretizojmë këtë me shembuj nga krijimet e tij. Në poezinë e vitit 1972 gjejmë vargje të tilla: „Dëgjo, miku im, ca fjalë që dridhen,/ diell të dytë do të krijojmë me gjakun që derdhet“. Në poezinë tonë dielli është simbol i Partisë, i marksizëm-leninizmit, komunizmit, në përgjithësi i idealeve tona të shenjta. Kurse ky autor thotë: „Diell të dytë do të krijojmë me gjakun që derdhet“. Tek ne nuk derdhet gjak dhe kjo mbetet shpifje për realitetitn tonë dhe dielli i dytë është kundërrevolucioni për këtë autor. Këtë die ai e shpreh më hapur me poezinë „Eci“ ku thotë: „E di që do të dal një ditë në një arë me diell“, pra është konseguent në mendimet e veta armiqësore. Dhe këtë „diell“ ai e parashikon të vijë nëpërmjet shkatërrimit të diktaturës së proletariatit. Për këtë flet hapur në poezinë „Homeri: Iliada ime lexohet kudo, tha ai (Homeri), Iliada juaj s’ka mbaruar akoma dhe iku...“ Poema „Iliada“ e Homerit përshkruan shkatërrimin e Trojës së Lashtë nga grekët, një Iliadë e tillë, pra, shkatërrimin tonë pret dhe autori i këtyre vargjeve.
Në poezinë „Fytyrat“ (f.48) motivi është i papërcaktuar në kohë dhe hapësirë, kjo bën të mendosh që ato që thuhen i atribuohen jerëzve tanë. Tek njerëzit tanë, tek punëtorët dhe fshatarët tanë autori sheh ambicje në sytë e tyre, sharje që varen buzëve si jargë, etj. Duke shtrembëruar kështu pastërtine e figurës së njeriut tonë të ri. Ai nuk ka afeksion për këta njerëz, por për vajzat e spiunëve siç thotç në poezinë „Gruas sovjetike“ me vargjet: „Vajza jote – statujë tragjike e miqësisë,/ unë vajzën tënde e dua sinqerisht.“
Këto vijnë e trashen dhe në librin e sjellë në redaksi në vitin 1974. Në pezinë „Pakënaqësia ime“ gjejmë vargjet: „pakënaqësia ime s’kënaqet nga gjoksi, / brinjët i thyej copë-copë si frengji/ deri në pamundësi.“ Kjo është esenca e gjithë këtyre shfaqjeve armiqësore. Autori nk është i kënaqur me realitetin tonë dhe është gati të thyejë edhe brinjët e tij, vetëm të dalë nga ky realitet, të cilin ai e quan frengji.
Vazhdojnë këto dhe në librin 1976. Në poezinë „Natyrisht, nuk jemi gjithmonë fëmijë“ lexojmë: „Unë nuk çava përpara në art, sepse paskam dashur gërmadha, /por nuk më deshën (dhe s’më ndihmuan), sepse unë duke u bërë burrë / do të isha talent / i tmerrshëm... dhe nëpër dosje e lanë zemrën time si një mi/ që bren veten e vet.“ Ai e ndjen veten të persekutuar padrejtësisht dhe e parandjen se fundi i tij do të ishte i turpshëm. Akuza që ai bën kundër shoqërisë tonë që e shtyp këtë „talent të tmerrshëm“ siç e quan ai veten, (kuptohet i tmerrshëm për shoqërinë tonë) është shpifje, sepse ky pushtet i ka shënë të gjitha mundësitë që të ecë në jetë si njeri i ndershëm, duke u bërë edukator i brezitë të ri.
Më tej vjen poezia „Dritaret“ me këto tri vargje: Dritaret/ janë britma ime që të braktiset me forcë / dhoma e errët e vetmisë“. Ja si e karakterizon ky elemnt armik vendin tonë „një dhomë e errët vetmie“ dhe për këtë ai kërkon „braktisje me forcë“ duke aluduar kështu në një veprim kundërrevolucionar. Për këtë ka dhe një farë sinqeriteti. Si element armik ai e ndjen veten të vetmuar dhe të braktisur në ambjentin tonë revolucioanr.
Problem të kësaj natyre gjejmë dhe në poezitë „Fusha e betejës“, „Lagjja ime e vogël“, „Dreri“, „Macja dhe macja e pasqyrës“, „Tromba dhe burokratët“, „Studentët e Shkodrës“ (strofa e tretë), „Fëmijët e detit“ (trofa e katërt dhe e pestë), „Mermeri i ditëve dhe i statujave“, „Revolucioni“, „Balladë moderne për një skllave“, „Vrull i mençur“. Më i ahpur shprehet ky element armik në poezitë „Mikut tim që punon“, „Fëmija me këpucë të mëdha“, „Djali i Rozafës“, „Xhulisë“, ku pozicioni i tij armiqësor është i pëcaktuar mirë. Kjo për faktin se shpreh „shqetësimin“ e tij për një fëmijë malësor që zbret së pari në qytet dhe, nga që s’ka ç’të veshë, ka mbathur këpucët e mëdha të të atit (në poezinë „Fëmija me këpucë të mëdha“), kurse në poezinë „Xhulisë“, një malëspre shkon në universitet e veshur me xhaketën e vjetër ushtarake që i dhanë të vëllait kur ai mbaroi shërbimin ushtarak. Këtu duket qartë qëllimi i tij, në këto vargje kërkon të njollosë jetën tonë dhe shpif për mirëqënien ekonomike që u ka sjellë socializmi, ashtu si të gjithë popullit, edhe malësorëve tanë.
Në librin e vitit 1977 gjejmë poezinë „do të dal kundër robërisë“, megjithäse i është thënë gjithmonë që është me nëntekst, por ai mjaftohet vetëm me ndërrimin e titullit.
Edhe në librin e vitit 1978 gjen të tilla gjëra. Në poezinë „Bisedë me një punëtor për Partinë“ autori ka një koncept „të vetin“ për Partinë në strofën 1 (faqja 100); kurse poezia “Sfinksi” me karakterin e saj të papërcaktuar dhe në lidhje me mjaft poezi të tjera të gabuara, fsheh një mendim të poshtër. Paralele të fshehura ka dhe në poezinë “Në amfiteatrin e madh”, ku lexojmë vargjet: “ndoshta një djalë të guximshëm,/ (ai paska fytyrën time) /, e burgosën në sallën me tigra/ se desh të bënte kryengritje.” E pa adresuar është dhe poezia “Poetëve që mbyllen në kullën e fildishtë”, që mund të interpretohet dhe si reagim kundër poezisë tonë sidomos me vargjet: “vallë ç’duhet bërë për të shpëtuar poezinë nga mati i drunjtë i dobësive?!”
Në librin e vitit 1979 është poezia “Ne 20 vjeçarët që shkuam në fshatin e ri socialist”. Poshtë titullit të saj është vënë një citat i shokut Enver. Por fundi i poezisë nuk përkon me të, bile e kundërshton. “Valle burrash , me Mic Sokolin në krye” nuk ka asnjë detaj nga koha e Mic Sokolit, kështu dhe kjo fsheh mendimin e autorit. “Njerëzit e punës” – fillimi dhe fundi i kësaj poezie janë shprehje e një anarkie të thënë troç.
Së dyti: në mjaft poezi ky pseudoletrar shpreh hapur botëkuptimin ideologjik të huaj për shoqërinë tonë, sidomos lidhur me rolin e artit. Kjo del në poezinë “Wagnerit”. Vagneri është një kompozitor i njohur gjerman me të mirat dhe dobësitë e tij. Ai shpreh në veprën e vet protestën kundër shoqërisë borgjeze të asaj kohe, por protesta e tij është individuale dhe e mbyllur në vetvete. Ka dhe një gjuhë të vështirë muzikore për t’u kuptuar. Pikërsiht për këtë zgjedh si “idhull”, ai mësues të vet ky element armik. Veç kësaj kuptohet që këtu ai s’i drejtohet Wagnerit, por simbolit të tij, pra artistit që është kudnër rendit ekzistues dhe i bën thirrje atij “të flakë jorganet e heshtjes, të thyejë llampën e zbehtë të gjumit, të nënshtrojë qentë, t’i bjerë ballit të ftohtë të mosmirënjohjes,” etj. Pra ai bën thirrje për një art që të ngrihet kundër socializmit.
Në poemën “Kockat që kalben” (1972) gjejmë një influencë të hapur nga poezia e sotme revizioniste. Plot nëntekste të kësaj natyre janë dhe poezitë “Gurët e një lumi”, “Natë dimri”, “Mos lyeni këpucët”, etj.
Konfuzion ideologjik vëmë re edhe në librin e vitit 1978. Në poezinë “Pjekuria” autori huton një vjazë 16 vjeçare me “filozofinë” e tij, kurse në poezinë “Lirikë me zogj dhe burokratë”, burokratizmin e sheh si fatalitet, kur thotë: “Lart e më lart, veç kujdes, kujdes/ se lart janë dhe zogjtë naïvë” dhe në fund predikon: “të ecim në rrugët e vërteta, njerëzore”.
Problem është dhe poezia “Tregimet e dimrit” (1979) ku spikat tendenca drejt një poezie me prirje borgjezo-revizioniste, që shorehet me shkrirjen e çdo kufiri të prozës me poezinë. Poezi mbart idenë e dashurisë “pannjerëzore” në dy strofat e para. Një udhëtar në një natë dimri troket në një shtëpi malësore. Derën ja hap një grua e re, e cila, thotë autori “s’e ngriti fenerin të shihte kush isha. Mjafton që fytyra ime ishte e njeriut.” Pra malësori ynë, sipas këtij pseudopoeti, i hap derën kujtdo, mikut dhe armikut, mjafton që ai t’i vejë në shtëpi. Kurse realiteti ka treguar se malësori ynë s’e ka pranuar armikun në shtëpi. Mendaj e sëmurë e bën këtë element armik që të sajojë edhe fenerë në Malësi, kur dihet që drita elektrike ka shkuar kudo në vendin tonë, edhe në skajet më të largëta të Atdheut. Nëntekst kanë edhe këngët që vihen në fund në gojën e plakut dhe të mbesës.
Në poezinë “Ç’do t’i thosha Migjenit në vitin 1937” gjen jehonë një mendim i disa studiuesve kosovarë për “subkoshiencën” në veprën e Migjenit. (“Ti (Migjeni) brënda teje ndjen një ulërimë ujku përzjerë me yje”) “Kravata s’do të kishte kuptim, nëqoftëse s’do të bëhej litari i varjes”. Si ka mundësi t’i thuhet kjo gjë Migjenit?
Së treti: nga pikëpamja e konceptimit dhe e mjeteve të shprehjes ky pseudoletrar është në pozita moderniste dhe formaliste. “Dëshirat e mia”, “E bukura” (1972). Flagrante për këtë janë poezitë e vëllimit të vitit 1976, tre vjet pas Pleniumit të 4-t të KQ, ku krijuesit dhe opinioni ynë kishin dënuar me forcë shfaqje të huaja të këtij karakteri. Këtu përmendim pozietë “Përralla e vërtetë e radios”, “Lahuta”, “Këngë me kitarë për F.G. Lorkën” (shtrembëron thelbin e poezisë së këtij autori të madh), “Mund të flasim dhe ashpër për të kuptuar bukurinë” etj. Kurse poema “Roman partizan” është një krijim i mirëfilltë simbolist dhe i çoroditur. Këto krijime janë shkruar sipas modeleve të shëmtuara të poezisë që kultivohet sot në vendet borgjezo-revizioniste dhe lexuesi e ka të vështirë të kuptojë se ç’thonë vargjet, cili është mendimi i autorit. Këto janë një kundërvënie e hapur ndaj mësimeve të Partisë për artin dhe ndaj letërsisë së Realizmit Socialist, qëllimi i së cilës është edukimi komunist i masave punonjëse.
Duhet thënë se këto qëndrime armiqësore të këtij elementi armik, që theksuam si në aspektin politik, ideologjik ashtu dhe në atë të konceptimit e mjeteve të shprehjes (të cilat spikatin fund e krye në krijimtarinë e tij) nuk janë të ndara me thikë, përkundrazi ato thuren me njëri tjetrin dhe i shërbejnë njëri tjetrit në qëllimin e këtij pseudopoeti.
Pas kësaj analize arrijmë në disa përfundime. Ky element armik është i bindur në mendimet e tij të gabuara dhe armiqësore. Vërejtjeve të redaksisë, këshillave që edhe ai ta vërë talentin në shërbim të popullit, V. Zhiti s’ua ka vënë veshin fare, përkundrazi për vite me radhë ka vazhduar të ngulë këmbë që këto krijime armiqësore të botohen. Me këto krijime ai ka dashur të çorodisë lexuesit, të derdhë helm në mendjet dhe ndjenjat e tyre. Siç u vu re më sipër, në mjaft poezi ai shpreh hapur apo në mënyrë të tërthortë pikpamje të gabuara politike në pasqyrimin e shtembëruar të realitetit tonë socialist duke ju kundërvënë kështu gjithë letërsisë dhe arteve tona që militojnë në ndihmë të Partisë për edukimin e popullit.
I ndikuar rëndë nga ideologjia borgjezo-revizioniste, ai ka rënë në prehrin e një poezie të huaj dhe armiqësore për ne, që dëmton vijën e Partisë.
Nëpërmjet një gjuhe të errët dhe plot nëntekste ai ka synuar të mbjellë idetë e tij kundërrevolucionare. Në raste të tjera ai është krejt i mbyllur dhe përdor figura që nuk zbërthehen dot. Këto poezi hermetike e të pakuptueshme janë në kundështim me orientimet e Partisë për një letërsi të qartë dhe të kuptueshme.
Ky pseudopoet me imitimet e shëmtuara të artit reaksionar është përpjekur të mbjellë barëra helmuese në kopështin tonë të pastër letrar dhe të prishë kështu atmosferën tonë letrare.

Emri, mbiemri Emri, mbiemri
(firma) (firma)


Tiranë, më 24.10... pra para se të më arrestonin...ah!...isha denoncuar zyrtarisht nga shkrimtarë dhe policët më hodhën hekurat menjëherë...Mu fanitën dy ndërtesa të mëdha, kështjellore, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Ministria e Brendëshme dhe m’u shkrine në nj...M’u bënë si ngrehinë burgu. Jeta ime qe komplltuar atje...




***


Ndala prapë te emrat si në dy të cara toke nga ku shihej humnera e ferrit. Dy njerëz të letrave, e pabesueshme! Dhe aspak të rëndësishëm. Po ku e gjejnë tërë atë fuqi të rrokullisin një fat, të vrasin një jetë? Po të ktheja fletën pas, mund të gjeja të shënuar sa e kishin caktuar dënimin tim, sa burg duhej të bëja dhe ku a fare pushkatim. Si ishte e mundur të shkruanin kështu, pa mëshirë, dhe para se të më arrestonin, me kaq ashk dhe me ç’të drejtë, e them prapë, e vendosnin ata që unë isha patjetër armik? Po gjyqi ç’do të bënte? Ç’është kjo aktë-ekspertizë kështu, kjo qenka shkaku, denoncimi im, përndjekja, arrestimi? Po më merrej fryma dhe mu errën sytë. Ndjeva firmat e tyre si merimanga helmatitëse në qepalla dhe menjëherë m’u mufatën e po më digjnin. Do më ishin skuqur. Firmën e të parit e njihja, e kisha parë në përgjigjet që më vinin prej tij gjithmonë e më të këqia. Sa të qajë nëna ime, më kishte thënë për herë të fundit, kur i vajta për të biseduar në Shtëpinë Botuese, le të qajë nëna jote. Shtanga. Po përse, a nuk mjaftojnë lotët e poetëve? Kurse të të dytit nuk po e njihja dhe po më grryente keqas. Pse e shtoi emrin e vet këtu? Kur unë i thosha hetuesit se nuk shihja ndonjë gjë tragjike nëpër këto fletë, ngulja këmbë se kështu mendonte një dikush, e për letërsinë kjo s’do të thotë gjë fare, ai, mbas ca kohësh, ma solli ekspertizën me ca shtesa dhe me një emër tjetër të shtuar. Mos do të thuash tani se kështu mendojnë dy vetë, më tha, por janë specialistë të afirmuar, të njohur. Ç’mëkat! Si ishte e mundur, pse nuk e shmangën? Të kenë qënë në një rrezik dhe me anë të rrezikut tim, shpëtonin të tyren? Në qoftë se s’do të pranonin të bënin këtë akt-ekspertizë, ç’do të ndodhte me ta e a do të shkruhej po kështu me dy të tjerë, të tjerë e të tjerë? Mos ishin emra që duheshin djegur si dy ura zjarri? Me poezitë e mia paskësham qënë i aftë të godisja ku duhej, por i pazoti për ta fshehur goditjen. S’mund të vazhdoja të mendoja dot më. Po sikur ata të mendonin ashtu vërtet dhe atë akuzë ta kenë shkruar me dëshirë? Kështu duket. Nëse do të takoheshim ndonjëherë, kush nuk do ta kishte kuraojn ta shohë tjetrin në sy? Ç’do t’i themi njëri-tjetrit? Mos do të jem prapë unë i fajshmi, sepse me mua do t’u kujtohet faji?
Hetuesi s’ma la gjatë dosjen. E mbante ai në duar si një arkivol të vogël ku kishte brenda hi nga bëmat e mia. Ti e di, është ajo që kemi punuar bashkë. Ti dhe unë. Po dridhesha i tëri. Dosja qe lidhur mirë. Ishte e plotë dhe më e rëndë se hetuesia. Kapa një tjetër emër. Isa Halili, hetues në Ministrinë e ..., Tiranë, i cili vendosi fillimin e çështjes penale ndaj...c’ishte ky kukudh u kuq, ç’kish patur me mua? Dhe stafetën e së keqes si një granatë e kishte marrë në Kukës Nexhat Selimi, shef i hetuesisë...
Tragjedia përsëri kishte ardhur nga shkrimet, kishte dalë nga librat. Ne...anëtarë të Lidhjes së (Sh)krimtarëve ...që lidh shkrimtarët...ç’emra të tjerë mund të nguleshin aty si gozhë? Emri i par, i dyt e të tjerë të mbuluar me gjak. Çekani rrihte apo zemra ime?
Më mbështolli një tym i zi e po përpëlitesha mes tij. S’kish turrë drush poshtë meje, por po digjeshin eshtrat e mia.


-----------------------------------------------------------------------

f. 133

S-PAÇ (MOS PAÇ!)
DHE LIBRA TE BURGOSUR


Prangat u bënë male. Tani isha rrethuar me male nga të gjitha anët, aq të zhveshur dhe të pjerrët sa vetë rreziku, ngjyrë hiri të errët, metal me gërryerje humnerore, ku një diell i pazakontë, dielli i dytë, ngrihet si një shpend i egër me flatra zjarri të ftohtë, kapton qiellin, për pak orë, i cili pastaj mbetet bosh e i pashpresë, i pakët, dhe retë e veta nuk i nxe dot.
Kurrë nuk i kisha ndjerë malet kaq kundër njeriut, edhe pse nëpër librat tanë shkollorë vërehen si aleatë të historisë së kombit ashtu si dimri rus për rusët. Male përpara, pas, anash, në anën tjetër, lart. Dhe pas maleve, male të tjerë, dallgë të gurta pafund.
Edhe pse burgu dergjej në fund të maleve, prapë kishte fund tjetër, të anuar keqas, shkumbëzi: përroi që mblidhte rrëkerat e grykave të galerive të minierës së Spaçit si jargë të zeza nga gojët e kuçedrës shumëkokëshe. Kurrë s’mund të gjenden ujra kaq kobëndjellës e të xhindosur, që gjarpëronin shkëmbinjve vazhdimisht duke tradhtuar. Pak më sipër, si përqeshjet e tyre, dredhonte rruga, e tëra armiqësore, nga ku veç iknin kamionët me mineral e vazhdimisht vinte autoburgu i madh e shkarkonte të burgosur. Tej se si m’u dukën turmat e mëkatarëve politikë, ashtu të veshur njëlloj si me lëkura të rrjepura mali, ngjyrë dheu apo të ndara me vija si vraga të zeza të rrahjeve të shkopit të gomës, ku herë hijëzohej përroi infernal e herë rruga diktatoriale. Gjithë ai pikëllim i shpërndarë njëlloj nëpër ato qenie prej resh, padurueshmërisht prej resh. Po unë, kur të më flakin mes tyre, a do t’i njoh ndonjëherë nga pas këta njerëz që veç treten, treten te njëri-tjetri në këtë oborr absurd, ku s’ka asnjë fije bari, as një gur, por shkretim të shkelur nga këmbët e njësimit me absolut.
A do ta gjej dot ndonjëherë ç’emra kanë këta kurrize me gunga enigmash, do të aftësohem vallë të dalloj shpinën e njërit nga shpina e muzgut, atë të fatalitetit nga ajo e zhgënjimit të përhershëm, të çmendurisë nga e mizorisë, shpinën e frikës nga ajo e hallit, shpinën e mikut nga ajo e hijes time? Turma është e frikshme, është dhe s’është më njeriu brenda saj.
O Zot! Të mërmërisësh dhe atje ku Zoti është i ndaluar. Tërë këta të burgosur, tmerrësisht të vërtetë, prej vitesh e vitesh, prej shekujsh dëshpërimisht të vërtetë e të tharë, a qeshin ndonjëherë?





f. 142


Ra një çangë. U ndërpre gjithçka sikur t’u kishte rënë përsipër shkopi çudibërës i përrallave, i krahasueshëm veç me shkopin e diktaturave. Më erdhi keq për ata që po losnin shah, të përqendruar mbi lojën e më të dëgjuar çangën, s’guxuan të bëjnë as dhe një lëvizje më tepër (një minator i moshuar, që s’dihej pse kishte aq ftohtë nga duart dhe i mbante të futura në çorape, dukej sikur loste shah me putra). Te berberania ndodhi komedia: ra çanga, berberët flakën brisqet dhe ata që i zuri duke u rruar, dolën gjysmë të parruar e me shkumë. Ku? Ku shkohet kështu mbas pune, në ç’punë?
-Në lexim – më tha Bajo.
-Ashtu?!
-Papunësia këtej nga menca! – u dëgjua një thirrje. (Janë gjithë të paaftët për në minierë, të moshuarit dhe ata që s’kanë moshën e duhur më tha Bajo) – të tjerët te sheshi lart!
Brigadat e burgosura të punës mbushën vendin, u dha komanda dhe u ulën përdhe, gjuri i njërit rëndonte te kurrizi i tjetrit, hoqën kapelet, të pista dhe të rrjepura, në shumicë të bëra me copa çarçafësh. Fushëtirë kokash të qethura dhe gjymtyrë të mbledhura si rrënjë. Një i burgosur doli në krye, te vendi më i ngritur dhe hapi një vepër të kuqe të Enver Hoxhës, pikërisht atje ku e kishte lënë një ditë më parë dhe me zë monoton, serioz, nisi të lexonte sharjet prej hetuesi që diktatori shqiptar u bënte imperializmit amerikan dhe revizionizmit sovjetik si dhe shërbëtorëve të tyre Francës, Gjermanisë, Italisë, Polonisë, etj. Sharja kërkonte kontinente të tjerë, shkoi në Izrael, në Kinë e deri në Australi (gjithë marrëdhënia a lidhja me botën e diplomacisë së Shqipërisë së re kjo ishte, sharja) dhe pastaj u kthye te të vetët, shau e shau tradhtarë e agjentë, i shkuli nga historia e Byroja e tij politike, ashtu siç ishin, të masakruar, me kafkat plot me vrima plumbash. Ndëkohë 3-4 kujdestarë të burgosur endeshin vigjilentë për të parë se mos dikush mes nesh, robërve, guxonte dhe dremiste. Sa do i lodhur të ishe, sytë, gjithsesi, nuk duhej t’i mbyllje kur lexohej Enver Hoxha. Qetësi e keqe që prishej nga kolla e të burgosurve dhe nga britmat e përtej telave me gjemba: “Ndal!...Kush kalon?”, aq sa mua, të porsa ardhurit e hutuar dhe të tromaksur, më dukej sikur thërriste vetë Enveri nga brënda librit të tij. Dikë e shkundën fort nga supet pranë meje:
-Ej, dëgjo leximin! Apo s’ke nevojë të riedukohesh ti? – shpotitën.
-Kam nevojë për gjumë.
Ra çanga e mbarimit e çuditërisht ai që lexonte nuk e mbaroi fjalinë, por mbylli librin si automat dhe gjithë të ulurit më këmbë duke u çmpirë dhe shkundur, duke kollitur e pështyrë, vazhduan bisedat ku i kishin ndërprerë dhe me zhurmë nisi shpërndarja. Vura re prapë se një pjesë ishin me rrobat klasike të të burgosurit, vija-vija si turmë zebrash dhe të tjerë me rrobat kafe sikur të kishin dalë nga poshtë dheut.
-Pse ky ndryshim në veshje? – pyeta Bajon.
-Ato me vija na i jep komanda këtu, kafet i jep miniera. Jemi të lirë të veshim kë të duam nga dy kostumet tona. Edhe në vdekje. Ngjarje tjetër s’ka.






f. 157


-Pagëzova vendet me emra. Sheshin e madh e quajta “Uitman”, çezmat poshtë “Shatërvanët e Eseninit”, depoja e ushqimeve “Balzak”, shkallët e mëdha “Kadare”, magazinën e veshjeve “Xhek London”, plepi “Naim Frashëri”, infermierja “Frojd”, zyra teknike “Franc Kafka”, kuzhinën private “Zjarret e Prometeut të burgosur”, taraca e apelit “Internacional”,
-Haajdee, AaappppeEeeliiiliiiii! – u dëgjua e fortë dhe e valëzuar britma e minotaurit tellall. Jo, e minoritarit...Eh, mitologji greke, si jemi katandisur!...Dhe unë, me 1000 vetvetet e mia, u drejtuam për te...
-Sheshi “Internacional” – bëri shaka Bajo – sapo e pagëzuam. Po rreshtoheshim, njëri pas tjetrit. Para gjeje përsëri veten tënde, edhe pas, anash, vetja jote kudo dhe asgjëkundi, do ta numëronin përsëri, prapë, sërish, 1000 herë dhe, nëse njëri nga policët do të gabonte, mua më dolën 999 copë të burogsur, do të thosh, ç’u bë njëri, do të rreshtoheshim për të përsëritur apelin. Sa të dolën ty? Tamam, po ty? Një tepër, 1001, mos ke numëruar dhe veten, do të pyeste oficeri i rojes dhe do të urdhëronte “apel”. Të ketë hyrë ndonjë fshehurazi? Edhe një orë tjetër rrjesht, unë pas vetes time, para vetes, mes vetveteve, kështu që në vitin e parë të Krishtit e deri kur nuk do të kishte më luftë klasash, në fund të kohës, në komunizëm, që vononte e vononte përjetësisht. Si çdo gjë e pamundur.





f.158


Kryetari i zyrës teknike, i vetmi që lejohej të qethej “***é”, i shëndetshëm si shoku Enver në fotografinë e tij gjatë luftës, më këmbë, riprodhuar bezdisshëm në të gjithë librat shkollorë, po lexonte me zë të ngopur organikën e re të punës. Përballë shkretëtirës tonë, hipur në ballkonin e katit të parë të ngrehinës së parë, i shoqëruar me civilë dhe ushtarakë të jerë, thërriste emra dhe emra, emra të tjerë e të tjerë, pa mbarim. Emra toksorë, qiellorë, lirikë, fetarë, emra peme, emra ëndërr, emra shpendë, paganë, ilirë, turq, emra malesh, lumenjsh, lufteje, paqeje, emra grekë, latinë, fatndjellës, emra sllavë, arabë, francezë, englezë, mitologjikë, heronjsh, perëndish, yjesh, emra të rinj shqiptarë, edhe politikë, kinezë jo.
Zona I, thërriste zëri. Në çdo tre emra bëhej një pauzë. Pastaj shpallej një treshe tjetër emrash. Grupi i punës përbëhej prej tre të burgosurish, ku i pari ishte minatori dhe dy të tjerët punëtorët. Përcaktoheshin dhe vendet ku do të punonin, si do të shpërndaheshin nëpër labirinthin e barkut të malit. Mbiemra familjesh të mëdha, të praruar si emblemat dhe kurora mbretërore. Vrioni. Zogu. Merlika.
Zona II. Ferri i ferrit. Më larg nga zonat e tjera dhe më e tmerrshmja. E nxehtë si torturat. Këtu caktoheshin më të pabindurit, të papërkrahurit. Ishte një dënim brenda dënimit. Në shumicë zgjidheshin më të rinjtë. Prandaj tani në ajër po përpusheshin emra modernë, kumbues, të shkurtër. Mbiemra shkrimtarësh klasikë. Frashäri. Fishta. Haxheademi.
Zona III. Kapa mbiemra politikanësh të njohur dikur, lëkundeshin si tollombacë të kuqe, festive, mbi shkretëtirën e kokave tona.
Zona IV. Më e qeta. Me klasikë të ndryshëm dhe të sëmurët që s’kishin përfituar dot prej papunësisë. Emra të tjerë artistësh të njohur. Gjergo. Laze. Velo. Vullkani. Rafaeli. Më vezulluan ngjyra dhe muzikë e ndërprerë.m
Zona V. Armatorët. Mekanikët. Prapavija. Etj. Emrat e përkëdhelur nga komanda.
Zëri qafëtrashë prej enverhoxhe, pasi ndërroi fletën, të cilat i shtrëngonte për të mos ja marrë era, lexoi me thirrma emrat e atyreve që do të shtynin vagonat, emrat e lumtur të magazinierve, kuzhinierve, pastruesve të mencave, një emër përkthyesi të tragjedive antike greke, emrat shumë të besuar të brigadierëve aq të ngjashëm me emrat e dëgjuar të oficerëve të lartë të Ministrisë së Brendshme. Mbaroi shiu i emrave. Ç’mbetej ishin papunësia ose emrat e urisë. Sipas rregullores së brendëshme nuk lejohej të ndihmoje tjetrin, pra të ndajë copën e bukës apo gotën e qumështit, e cila jepej (e ngrohtë si një bekim) për ata që hynin nëntokë, nëpër gazet e helmëta të minierës. Papunësia le të vdiste urie! Po të donin le ta ndihmonin komandën me ndonjë spiunllëk e ajo do të mendonte, do ta gjente mënyrën për ndonjë kore bukë shtesë, para se t’ja hidhte derrave të stallës së burgosur, nga ku vinin, të kokolepsura, prej afërsisë me ndërtesën e komandës, hungërima të përbaltura e urdhëra të kuq.
Vahdoja të çuditesha me atë flatëri të shqetësuar emrash mbi kokat tona në ajër, me frushullima të befta, duke pikuar pika drite si pika gjaku, konstelacione fatesh mes malesh, anash lumenjve të zinj, që jepnin shpirt si plagosje. Dhe secili emër kërkonte trupin e vet ku të futej, pa u ngatërruar, të bëhej prej mishi, i vërtetë, i dikundshëm. Po emri im? Ku isha caktuar, në ç’zonë? Asgjë s’kuptova.
-Mos u mërzit. Në zonën II, e dëgjova unë. Po do bëjmë ndonjë gjë më vonë. Kemi shokë, do të të ndihmojnë dhe atje. Sa të mësohesh, unë s’i dija gjërat.
Më tmerronte të mësuarit, të mos bërit përshtypje. Unë nuk doja të mësohesha dhe doja gjithmonë të më bënte përshtypje, të rezistoja, të mos isha ai që gjithmon donte Partia, shteti, mundësisht ferri të mos hynte brenda meje edhe duke qenë në ferr.


---------------------------------------------------------

f. 174


Mbas ngrënies kisha më shumë uri se para saj. Siç duket u ngacmuan gjendrat e oreksit, ju hoq shtresa e pluhurit, mpirja, duke u ngacmuar nga një copëz bukë dhe një lloj lëngu, të cilit po t’i hidhje përsipër pak vaj ulliri apo thërrime djathi (me to në dorë po më priste miku im, Bajo), bëhej i ngrënëshëm. Por ah, mbaroi shpejt. Copa e bukës mbajti 5-6 kafshata e gjella ja – 10 lugë. 2-3 minuta zgjati e tërë dreka e vonë. Por më shumë se një gjysmë ore kalonte me rrjeshtin para depos për të marrë sahanin dhe lugën, që për fat, m’i kishte nxjerrë më parë miku im, Bajo, para se të futeshim në kamp. Treçerek ore para mencës, apo një orë, një javë a shekull, ndërsa brigadat me rend ngjisnin shkallët, ndalnin te sporteli tjetër nga vinin kumbimet e turbullta të kazanit të gjellës.
U ulëm nëpër stolat e gjatë - një copë dërrasë e ashpër, po kështu dhe tryeza, veçse shkëlqente dhe qe bërë e rrëshqitëshme prej lyrës së mbetur nga dikur, gjithmonë nga dikur. 5-6 veta në njërën anë të tavolinës dhe 5-6 veta që përsërisnin këta 5-6 veta përballë dhe përtypeshin. Të egër dhe të mërzitur. 300-400 të burgosur hanin njëkohësisht nën gumëzhimën e varfër të bisedave ashtu si muret, dikur të bardhë, nën tavanin e gungëzuar dhe me njolla lagështie të patharë kurrë, atje ku gjerbte. Një pllangë e tillë po binte dhe mbi sahanin tim, apo ishte ngjashmëria e alumintë në tavan. Sidoqoftë, kur të binte shi, gjella ime do të shtohej prej rrëkesë nga lart. Nga lart vinin të gjitha. Me urdhër nga lart. Me porosi nga lart. E dinë ata lart. Ata lart e ndaluan Festivalin XI të këngës në radio-televizion. Ata lart janë zemëruar me teatrin, ndërsa janë të kënaqur me tufëzimin e bagëtive në kooperativën e... Ç’të duhet ty, merren ata lart me këtë punë, e di partia. Ne nuk pranojmë asgjë mbi kokë, shumë-shumë mund të pranojmë kapelet tona. Ç’janë këto vargje armiqësore, më bërtiste hetuesi. Anarshist! Dhe t’i botuan? S’e do Partinë ti mbi kokë? E? Po partia është në kokë, mbrohesha unë. Në zemër, në zemër, ulërinte hetuesi. Qindrat e lugëve trokëllinin mbi sahanët e tyre si një protestë dhe trembnin mizërinë e mizave. Sahanët pothuaj nuk i kanim më, i fshinim me kafshatën e fundit të bukës, e cila dhe ajo haej, edhe pse kishte shije të hidhët alumini. Sepse dhe një tjetër radhë ishte një tjetër mundim i gjatë. Tubi i ujit, i shpuar me vrima radhazi, (bën ta krahasoj me fyellin e një përbindshi?), rridhte ca çurga të mekura dhe larja e sahanit përfitë ishte një siklet i tepërt.
Ndërkohë aty vëzhgonte dhe priste i burgosuri Ferit Lopa. Pakëz ta lije sahanin mbi parvazin e çezmave, sa për të larë duart a për të pirë ujë, ai, hop, ta merrte. E hume, thosh dhe ta shiste po ty sahatin tënd mbas ca orësh a ditësh. Se s’haej gjithnjë me sahanin e tjetrit. Lirë kushtonte, një paketë cigaresh “Partizani”. Ah, partizanët! A ka qenë partizan Ferit Lopa? Ai thotë “po”. Mbiemri i vërtetë i tij s’është Lopa, por kur vodhi një lopë të kooperativës dhe i veshi çizme fëmijësh që të mos i kuptoheshin gjurmët, ndërsa ikte ta shiste në një pazar larg, dhe thonë se, për ta ngrënë kashtën, i vuri lopës gjyslykët e veta të diellit, jeshile, për ta mashtruar, t’i dukej bar i njom, etj. Etj., ka aventura ai, e kështu i mbeti nofka “Lopa”. Dhe i ngjan shumë asaj tani, ashtu i varen faqet, si lopë të shikon dhe kur flet, bulërin. Po më merreshin mendtë. Diktatura e urisë...

f. 185


V. e kishte mbushur kapotën me xhepa pafund jashtë dhe brënda saj. Çudi si i mbante, aq e vjetër, ashtu të qepur keq me spango, si thasë, pa pikën e kujdesjes për ngjyrat e copave që të ishin të përafërta me atë të kapotës. Ngjante si një arlekin i burgosur, i rënduar ashtu me libra në çdo xhep. S’i ndante as në gjumë, me frikën se ja merrnin, shumica fjalorë, të kopjuar nga ai vetë, të cilët, sipas porosive, edhe i shiste, me atë valutën e këtushme, me “Partizani”-n, ja, ja ku u katandis lufta çlirimtare, metamorfoza e heoizmit, cigare, cigare në burg.
Në njërin xhep gjendej “Mozheja 1”, “2-shi” më sipër, “Heronjtë e mendimit” në tjetrin, skedat e një guide gjermanisht anash, “Metoda e gjuhës italiane pa mësues” brenda, si më e shtrenjtë, një roman pa titull, më poshtë “Dhëmbi i bardhë” i Xhek Londonit (Libri më i mirë në botë! Ashtu? Po a ke lexuar tjetër? Jo, se s’dua të më pëlqejë libër tjetër më shumë se ai), “Isenshëlli”, të treja pjesët në një xhep të madh, (E 4-ta s’gjendej në asnjë librari në Shqipëri, sepse lavdërohen qytetet në Perëndim, veç te blloku i udhëheqësve mund ta gjesh, për fëmijët e tyre. Enver Hoxha di anglisht? Jo. Mehmet Shehu po. E po kryeministri duhet të dijë më shumë.), kurse “Plaku dhe deti” i Heminguejt, në origjinal, qe kopjuar bukur, shumë i dashur në burg, ndoshta se lexohej lehtë, s’ishte voluminoz. Jo, jo, për mesazhin e madh që mbart, të përjetshëm, deti është burgu, a themi ne se burgu është si deti, i nxjerr ç’ka brenda, plaku jemi ne, aq të vjetër sa humbjet brenda së cilës fitojmë krenarë, e i binte xhepit të vet me mburrje, pikërisht atje ku e kishte vënë. Eshtë gjigand Hemingueji, thoshte me tonin sikur t’i përkiste vetëm atij. E ka shkruar, më duket, pas vdekjes këtë libër, për të cilin ju dha çmimi “Nobel”. Pas vdekjes?! Ç’thua, i dashur? Mos do të thoshe se i është botuar pas vdekjes?. Pyeta unë. Mos i ngatërro gjërat. Jo, jo, e ka shkruar pas vdekjes. Ai është amerikan. Si i tillë bën dhe të pabesueshmen për ty dhe për mua. Seriozisht e kishte?





f.194


Ndërsa në kuzhinën private suedezi po tregonte me qetësi nordike, por me zërin pakëz të ngjirur, se kur po shiteshin në Stokholm për herë të parë citatet e Mao Ce Dunit, njerëzit, kuriozë, me t’i marrë, i hapnin në rrugë, lexonin diçka e, çudi, shumica e hishte librin në koshin më të parë të mbeturinave në rrugë. Kurse në Shqipëri më shumë e blenë fshatarët. Mbështjellësja e kuqe plastike e tyre bënte për portofol. Edhe sot i kanë, me reliefin e profilit të Maos, si vulë e thatë.
Dy të burgosur, po e dëgjonin suedezin e nuk qeshnin dot nga një inat i papërballueshëm. Njëri nga ata qe dënuar, sepse e kishte sharë Mao Ce Dunin. Tjetri qe dënuar po aq, sepse e kishte lavdëruar. Njëri nga të dy duhet të lirohet dhe Partia duhet të kërkojë falje, skërmiteshin të nxehur. Sharësi i Maos, qe dënuar kur miqësia shqiptaro-kineze ishte në kulm, plot me tollombace verdhane dhe të kuqerremta, që arrinin ylberët, të cilët bashkonin me një të kaptuar lumenjtë tanë, Drinin dhe Jan Ce-në. Dhe ky ylber i lëbyrshëm, shkruanin poetët nëpër libra, janë duart e bashkuara të Enverit me të Maos. Kurse tjetri qe dënuar, sepse e kishte lavdëruar Maon, kur Kina tradhtoi e hapi dyert Presidentit amerikan, Niksonit, imperializmit, ndërsa Enveri ynë shkruante librin, trashmërisht të pabesë “Shënime për Kinës”. Si zakonisht me sharje dhe kritika për Kinën, kur populli ndërsehej të brohoriste për të. Po Enveri pse të mos dënohet për njërin nga dy rastet? A të dy? Si shumë është vonuar pa u sjellë në burg një agjent kinez, sepse agjentë jugosllavë kemi, rusë, rumunë, bullgarë, agjentë amerikanë, anglezë, gjermanë, francezë, italianë, grekë, biles dhe të shteteve që nuk ekzistojnë. Armiq, sa shumë armiq, një botë e tërë. Nëse ata na kishin në grykë të pushkës, ne i kemi ata në grykë të topit, ka thënë shoku Enver. Cilët ata? Armiqtë dhe dentistët. Dentistë? Pse? Na e tha komisari në mbledhjen e fundit. Burgu do të plotesohet me një dentist. Kur ne u ankuam për dhëmbët, na dhëmbin, na janë prishur, na janë thyer në hetuesi, në punë, na i ka nxirë karbiti, po ju kemi thënë: mos i ndizni cigaret në flakën e kandilëve, por na lagen shkrepset në galeri e s’ndezin, etj. Etj., komisari na dha lajmin, se pas shumë kërkesash në Ministrinë e Punëve të Brendshme që në kamp, krahas kaq e kaq marteleve, vagonave, kazmave, barominave, koka barominash, uniforma me vija për të burgosurit, vepra më të fundit të shokut Enver, karroca dore, çizmë, etj.etj. duhet dhe një dentist, kemi mbetur pa të, kur dihet se s’është vështirë të gjendet, në çdo qytet të paktën një dentist, i cili mund të dënohet për agjitacion dhe propagandë kundër Partisë dhe shtetit (shumë të burgosur nuk e dinin ç’ndryshim kishte shteti nga Partia), sepse dentisti hap gojët e të tjerëve, por me siguri do ta ketë hapur dhe gojën e vet njëherë për të folur kundra, pra Ministria na e aprovoi kërkesën, ju betohem “për ideal”, i siguroi të burgosurit komisari. Së shpejti do të kemi dentist, është në proçes, ai do të vijë. Operativët kudo do kenë dorzuar denoncimet e provokatorve për dentistët. Ata do kenë shkuar nëpër klinika, janë shtirur se u dhëmb një dhëmballë dhe, ndërkohë do kenë pyetur se ç’mendon ai, mjeku, për grupin e fundit të armiqve sabotatorë në shëndetësi a në arsim-kulturë. Mund të jetë pyetur kolegu në takimin e fshehtë me operativin për kolegun me bluzë të bardhë. Dosjet janë çuar në Ministri, atje bëhet zgjedhja, catohet zona, personi, kryetari i Degës së Punëve të Brendshme merr urdhërin sekret, ai shkon dhe njfton Sekretarin e Parë të Partisë, i merr firmën atij. Në mbledhjen e rradhës caktohet si do të bëhet arrestimi, natën në shtëpi, me ato të trokiturat e frikshme në derë, apo në mes të ditës, në klinikë, kur atij, me bluzë të bardhë, as që i shkon ndër mend se jashtë te shkallët frenoi “Gazi i Degës”, me aq shpejtësi si i shkalluar eerdhi për të dhe ata dy civilë në çantë kanë pranga për duart e tia e të gjitha kthesat e rrugëve kanë spiunë, që operacioni të mabrojë me sukses të plotë.
Me autoburgun më të fundit (ata vijnë shumë shpesh 2-3 herë në muaj si një urban i rregullt fshati), do të shkarkohet dhe një dentist i hutuar. Po shkrimtar a solli? Mirë do ishte ndonjë i shquar se rrëfejnë bukur. Të tjerët e ardhur nga ajo farë lirie s’janë më intersantë. S’ka ç’të reja të na sjellin, veç delire dhe frikën e tyre. Më thashetheme kanë të burgosurit që i kalojnë nga njëri kamp në tjetrin. Po ike nga Ballshi, i shpëton urisë së tmerrshme, nga Spaçi, punës e vdekjeve, sidomos në galeri. Ata të shfarosjes në Burrel çoku sjellin ndonjë libër që s’gjendet, fjalor, ah, sikur ndonjë enciklopedi të vogël! Sepse vetëm andej, gjithmonë andej gjenden mundësira për t’i shpëtuar. Librat janë më të mirëpritur nga njerëzit e tyre, më me padurim, desha të thosha. Ah!


--------------------------------------------------------------------------

f. 219

***

(...ditët e para të çlirimit. Partizanët në rrjesht. Komandanti entuziast thërret trimat:
-Ej, ti! Tre hapa para, dil! Je caktuar drejtor i postave. Ke qenë i guximshëm në aksionet kundra shtyllave telefonike për të ndëprerë ndërlidhjen e armikut.
U-u-u-r-r-r-r-a-a-a-a-a! – bërtiste ushtria.
-Tjetri! Eja këtu! Ministër i minierave. Në fshatin tënd ka shumë shpella.
-U-u-u-u-r-r-r-r-a-a-a-a! – jehonin shtigjet.
-...gjeneral ti. Ha-ha, e ke kapur rob një gjeneral!
-Të dalë nga rrjeshti infermieri i brigadës! Je caktuar drejtor i përgjithshëm i spitaleve!
-U-u-u-u-r-r-r-r-a-a-a-a! – të plagosurit ngritën lart krahët e fashuar, patericat.
U thirr të dilte para partizanëve korieri i brigadës, i cili bënte bejte në mal.
-Je caktuar të bëhesh shkrimtar!
-Shoku komandant, ça pune është kjo? s’di...
-Do shkruash për Partinë, për heroizmat e partizanëve, për Komandantin e përgjithshëm, për komunizmin. Do ju specializojmë në Moskë.
-Ndonjë vjershë dashurie a ta kërrej, se nuk përmbyset bota?
-Vetëm me urdhër!
-Me shkrimtarë të tillë është plot realizmi socialist – shqyhet gazit shkrimtari i burgut dhe ne që e dëgjojmë.
-Kurse njerëz të talnetuar, të lauruar në Perëndim, të burgosur në salla kafkiane, u përkthejnë veprat atyre, së pari ato të shkout Enver, në frëngjisht, anglisht, italisht, rusisht, arabisht, kinezçe, etj. Ambasadat tona, kudo në botë, bëjnë shpërndarjen e tyre, me zor sikur të shpërndanin trakte apo të vinin mina nëpër stacione trenash apo aeroporteve...)






f.221


TESPIHE DHE ZINXHIRET E TERRIT


Xhafë Jatës, një lumian i bëshëm si shkëmb, po t’i jepje një cigare nuk ta merrte. Por kur flakje fundin e cigares për tokë, ai e rrëmbente dhe e thëthinte me afsh, 4-5 herë, deri sa i digjnin gishtat. Dhe gjithmonë priste pranë atyre që kishin fatin të hanin fruta me bërthama të mëdha si pjeshkë dhe kumbulla. Për rrushin dhe mollët nuk shfaqte pikën e interesit. Natyrisht, po t’i ofroje një dorë kumbulla, apo një pjeshkë, të shikonte me përçmim dhe ndjehej i trishtuar thellë. Sepse ai po priste aty veç bërthamat, asgjë tjetër, e, me t’i hedhur ato, t’i mblidhte e t’i fuste në qesen e tij të pistë prej plastmasi. S’kish pse të keqkuptohej. Kur bëheshin aq bërthama sa donte ai, i përvishej punës. I fërkonte një për një te shkallët, i lëmonte e i lëmonte, kokulur, pa e ndërprerë punën, pa çarë kokë se ç’bëhej rrotull tij, siku edhe topat të binin apo dhe nëse shfaqej aty, pranë qeses me bërthama, e zezë dhe e pakuptueshme, maja brutale e çizmes ushtarake.
Kur çizmja qorre lëvizi dhe kërkoi të shkelte dorën e bëshme si putër, që vazhdonte mospërfillëse të lëmonte ato bërthamëza të çuditëshme, Xhafa ngriti sytë lart, të mbuluara me vetullat e trasha si kashtë e i uli prapë për të vijuar punën.
-I dënuar, ç’po bën?
-Kurgja, zotni zot – u përgjigj i ngjirur. Xhafa kështu e kishte zërin gjithmonë, të pagdhëndur si kërcu vatre.
-Ç’janë ato? – pyeti shteti.
-Kocëj?
-Çfarë?
-Qe, shifi! – dhe i tragoi grumbullin e padëmshëm të bërthamave.
-Pse i fërkon?
-Me kalue kohën – tha njeriu.
-Sa vjet je dënuar ti? – pyeti oficeri.
-7.
-Sa ke bërë?
-12.
-Dhe sa ke?
-25. Sa t’jesi Partia.
Ushtaraku u ndje i pafjalë dhe i tepërt para këtij pagani shpellash, i cili dënimet dhe ridënimet i kalonte duke fërkuar bërthama mbi shkallët e burgut, ndërsa i tundej e gjithë shpatulla e gjerë sa një gur mulliri. Mbasi i jepte bërthamës formën që donte, me marifetet dhe durimin e tij të trashë, e shponte tej e tej, për së gjati a së gjeri. Me ndonjë gozhdë të fshehur, ai e dinte se ku. Bërthamat i fuste në një fill dhe i bënte tespihe. Të cilat i shiste për një paketë cigaresh “Partizani” (Ah, parti!...zanët...). Me paketat pastaj, me valutën e burgut, mund të siguronte sheqer a ca djathë.
Xhafën e Lumës e trajtonin si të marrë. Ai nuk i fliste njeriu. Veç me vete dhe me zë të lartë. Shpesh përsëriste ndonjë frazë lajmi, të orës 20, të dëgjuar në televizor. E mërmëriste, ja mëshonte me zë të lartë, me buçima, gjithë ditën, kudo, qeshte. Gju me gju me popullin. Paarëja, ha-ha-ha-a-a-a! Apo kaq kile mish për frymë në fshat. Na i morën frymën dhe mishin! Dhe gjurin.
Kur i thashë se unë “jam kan msus” në Lumë, bash në fshatin e tij, u përsuall si një ari, gjithë mosbesim. Po kur i fola për Livadhet e M’dhaja, për Lakun e Erës, për lagjet Mzhush e Barruq, për varrezat e braktisura apo për pleq të dëgjuar në të gjithë krahinën apo për kulakun e Vilës, të shpallur nga që duhej dhe u gjet një kokëkrisur, i cili u fut me gjithë kalë në një klub, në qytetin e Kukësit, e kur i thashë se unë kam punuar e vëllanë e tij, ja u njoh cullt, u mallëngjye, shqeu sytë dhe gojën, i shkëlqyen gjithë dhëmbët e bardhë, më besoi dhe shau komunizmin që ja ka marrë pulat fshatit shqiptar.
-S’ankohet burri për pula, or ti shoq! – thashë dhe i vura dorën mbi sup.
-E di, e di, edhe gjratë i kanë ba koprativ, por der ktu ka mbrri puna, or msus! Der te mshjellja e pulave. Lihet katundi pa to? S’asht ma katund, masandej. – Heshti. –M’thuj, t’vërtetën, Shaba em, a të dul dëshmimtar?
-Jo-gënjeva.
-Tu rritët ndera! – u gajas. – Jam vetëm – ofshau. – Dhe bahesh budallë, or ti shoq!
-Dëgjo, Xhafë, - i thashë seriozisht – tre veta bisedojnë. Dy – kuvendojnë. Një i vetëm – filozofon.
Dhe ai më tha po aq serioz, po më me dëshpërim:
-Nji shpirt nuk asht nji shpirt. Dy shpirtna janë nji gjysm shpirti. Tre shpirtna janë një shpirt.
Më mahniti përgjigja e marrokut nga Luma. Si ta kuptoja, si brengë për familjen, mall mbi përmbajtjen e jetës?
-N’dashç me t’i la rrobat, mos kij marre, m’i jep mue. S’due paketë prej teje. Veç sapunin, se s’muj...
-Jo,jo. Më thuaj, me se mund të të ndihmoj?
-Ti ke ba libër?
-S’më lanë.
-Gjynah! Dikush duhet me i dëshmu k’to, me i shkrue! Dhe ngriti putrën mbi burgun.
Edhe kur unë s’isha më aty, ai vazhdonte të rrinte ashtu i shtangur, shkëmb i gërryer, i shkulur.


-----------------------------------------------------------------------------------

f.239


Takimet speciale...të flesh një natë me gruan në dhomat poshtë, afër komandës, i ruajtur ose i përgjuar nga policia e burgut. Natyrisht, këtë të drejtë mund ta fitoje me punë sfilitëse e sjellje sublime dhe përveç zilisë që ngjallin edhe përgojohen. Unë të sjell gruan këtu? Ulërin dikush zëulët. Kurrë! Po këtu jam dhe unë, këmbëngul tjetri. Këtu le të mbes, por gruan s’e thërras për të fjetur një natë këtej. Që kur të dalë, të gjithë e dinë ç’bëri. Me burrin e vet, mbrohet tjetri. E pastaj? Ma ngacmojnë policët.
Malësorët pothuaj s’kërkonin takime speciale. Veç po të lejonin dhe djalin aty që ta gdhinin gjithë natën të tre së bashku. Përndryshe...Lirinë na i kanë marrë...nderin s’ja u japim!
Ne i shihnim herët në mëngjes, pas telave me gjemba si pas një tyli të egër të një dasme makabër, ato gra kur dilnin nga dhomat e takimeve natore. Të largëta, të ëndërrta. Sikur kishin ftohtë. Nxitonin si të trembura. Pasqyrime ujore shtojzavallesh. Veshur me gjethnajë pyjesh. Penelopa që endin rrezet e diellit të dytë dhe presin, presin nën ndjelljet kërcënuese të fqinjit, brigadierit në punë, operativëve, luftës së klasave, diktaturës. Ndërsa ata, burrat e tyre, të burgosurit e këtyre takimeve dalldisëse, ngjisnin shkallët ngadalë, paksa të përgjumur, me një si ekstazë, më të freskët se kurrë, me një gëzim të trishtuar apo me një trishtim të gëzuar. Sipas ritualit, u ofronin bashkëvuajtësve nga një cigare ose karamele apo të dyja bashkë. Merre, pata takim...special. Falemnderit! U bashkofshi sa më shpejt! I paç mirë gjithmonë! Dhe i kapte një keqardhje për të tjerët. U vinte turp nga ajo copëz lumturie si ëmbëlsirë e ndëjtur.
Dhe kish nga ata që kërkonin të bënin një fëmijë. Po ti vetë kështu ja jep lejen gruas të bëjë ç’të dojë me të tjerët, kundërshtonte ndonjë mik i ngushtë i tyre. Dhe thotë ajo pastaj se e kam me burrin, atje në burg, në takimin special. S’është ashtu, unë kam besim! Ndryshe ç’u kuptua, le të ndahet. E ruajti familjen nga shkatërrimi i madh, do të dijë nga shkatërrimet e vogla. Më vonë s’do të mundim të bëjmë dot fëmijë, ndoshta. A do të lirohemi ndonjëherë?...Le të jem i lirë me fëmijën tim.




f.242


Kish nga ata, sidomos shkodranët, që i shkruanin familjes e i tregonin si qe vrarë i shtrenjti i tyre, ku, ç’kishte thënë, i kujt ishte faji, patjetër i minierës së shkatërruar, por më shumë i shtetit. I ushtarit që qëlloi, por më shumë i Partisë. Këtë të burgosur thirreshin lart për të dhënë llogari për letrën. Pse e bëtë? Për familjen e të vrarit. Po akuzat? Për të vërtetën. Po ne këtë letër nuk e nisim kurrë dhe e fusim në dosje t’u rëndojë tërë jetën, juve dhe atyre që do të vijnë pas jush! Dhe ne prandaj e bëmë, të jetë dëshmi për ju dhe për ne. Ju dosjet i siguroni mirë dhe i çmoni më shumë se njerëzit. Përjashta, armiq. Vëruni hekurat. Në birucë çojini shpejt! 1 vit ju është ndalur korrespondenca dhe takimi. Kemi 10 vjet që nuk i takojmë, nuk u japin leje nga internimi. Përse je dënuar ti? Për shpërndarje traktesh në qytet. Dhe je ridënuar në burg? Po, me 10 vjet të tjera. Përktheva Dostojevskin. Je Nazim Ibrahimi ti? Kam qenë.

.................................................. ....................



Të ulërija, të rënkoja, të shkruaja një roman me akte dramash, një skenar, një epope me vaje, t’ja tregoja dikujt, të paktën, ta thosha me vete, s’po duroja. Ja fillimi. Rruga. Ndërsa pranë portës së madhe të burgut një grua dhe, jo, dy gra, asnjë burrë, presin të takojnë një të burgosur, gruaja e moshuar e ka fjalë, kurse tjetra, e re dhe e bukur, e ka të fejuar, jo, të dashur dhe ashtu siç nuk ndodh te ne, ka ardhur ta takojë dhe në këtë kohë, përtej telave me gjemba, lart, nga gryka e përbindshme e galerisë, dalin një grup i leckosur të burgosurish, mbajnë në krahë një të plagosur rëndë, të përgjakur, i ka rënë shkëmbi. Duan ta çojnë sa më parë në infermieri. Oficeri i rojës del te porta e madhe dhe, siç e kanë zakon, thërret me sa fuqi ka: eeej, ç’ka ndodhur? Polici që shoqëron grupin e të burgosurve ja kthen: zuri shkëmbi poshtë një të burgosur. Të dy bërtasin si malësorët nga njëri mal në tjetrin. Thonë dhe emrin e të vrarit. Eshtë ai, të cilin presin të takojnë dy gratë te porta. Ndërsa nënës i bie të fikët, e dashura e sulmon me të qara për nga telat me gjemba, do të hidhet për matanë. Rojet qëllojnë dhe e vrasin. Epilog. Varianti zyrtar: tentativë për arratisje të organizuar nga jashtë për të shpërthyer burgun dhe nga brënda për të dalë nga burgu. Forcat mbrojtëse e mposhtin rebelimin. Mbeten të vrarë një prostitutë dhe një i burgosur. Dosjet mbyllen. Futen në arkivin e zi.


----------------------------------------------------------------------------------

f.273


-Njoha Kasëm Trebeshinën në kaushë, kur dola nga spitali. E ke dëgjuar këtë shkrimtar?
-Po, po. E kam dëgjuar nga Bashkim Shehu, djali i Kryeministrit, kishte lidhje farefisnore, kështu thoshte, kushëri nga e ëma. Ka qenë partizan, pastaj në Bashkimin Sovjetik për studime, më duket se kushte luftuar dhe në Spanjë. Dhe ai kishte guxuar të kërkonte leje ta linin të ikte nga Shqipëria për mungesë lirie. Eshtë i çuditshëm. Dhe e futën në burg. Shkruante tregime që patën bërë përshytpje.
-Edhe shkruan – u entuziazmua profesori. –Kasem Trebeshina është shumë interesant. Të tijat janë përkthimet e dramave të Lorkës, botuar pa emër përkthyesi. I ka bërë dhe një letër-akuzë Enver Hoxhës, kështu më tha. A nuk i nderon kjo gjithë njerëzit e vërtetë të letrave? Bravo! Duhet të jemi krenarë me trimërinë e tij! Po sa bukur tregonte! Kishte dalë kundër realizmit socialist qysh në Moskë, student. Dhe e përjashtuan, më tregoi vetë. Kishte shkruar një dramë për Qezarin. Qe ngritur nga varri për të bërë Luftën e Tretë Botërore si strateg i madh. Dhe ndërsa ecte nëpër shekullin tonë, pyeste shoqëruesit se ç’është kjo gjë, po ajo, për ç’shihte e ç’dëgjonte. Kaq e shëmtuar ju duk kjo botë, pa nder dhe burrëri, gjithçka e bjerrur fare, sa u tërhoq duke thënë: bëjeni vetë luftën tuaj, unë po iki. Dhe Qezari shkoi prapë në varr.
-E fortë - thashë. – A do ta sillnin Kasëm Trebeshinën në Spaç?
-S’besoj – tha profesori. – S’është për punë në galeri. Kishte dhe një shok tjetër, Mehmet Myftiu, i burgosur si ai, shkrimtar desident si ai.




f.281


-Po Enver Hoxha ka pirë gjak fëmijësh. Eshtë e vërtetë. E tregon biri i një ministri në burg – tha njeriu afër arkitektit. – I kanë bërë difuzion me gjak bebesh të porsalindura. Se e rinovonte, po përdor shprehjen e tij për Partinë, ky lloj gjaku, i bënte mirë. Dhe mbytën ja 20 bebe në maternitetin e Tiranës. Sigurimi në bashkëpunim me doktorët e vet agjentë, me nëndrejtorat. Ata janë më të rrezikshmit. Nuk e besoni? Ç’më shikoni kështu? Lexoni veprën e Enver Hoxhës dhe do të gjeni një telegram ngushëllimi që ai i dërgon spitalit, sepse ka marrë vesh se 20 foshnja kanë vdekur gjatë lindjes, dhe, po të shihet data e telegramit, pra dhe e kësaj masakre, është e përafërt me datat kkur diktatorit ë sëmurë i jepej gjak i ri. Asnjë masë nuk morën mbi personelin e spitalit, përkundrazi...
-Mjaft! Na tmerrove! – u çoroditëm, jo vetëm prej asaj që dëgjuam, por edhe pse e dëgjuam, që u ndodhëm tani këtu, gjëmë mbi gjëmë kjo. Mund të krijonin një grup armiqësor me ne e mund të pushkatonin një dyzinë.






f.295


Burrë i ditur në Burrel, thonë, është Pjetër Arbnori. Prift është ky? Jo, ka qenë mësues. Shkruan romane. Po ta pëlqeu shkrimin Pjetri, ta dish, je autor me vlerë. Kush do të bëjë poezinë më të bukur për dritën e hënës, do t’i jap 1 kg duhan që më ka ardhur nga shtëpia, u thotë Pjetri shokëve të dhomës së vet. Vërtet ç’ujvarë drite, një tuberkuloz floriri poetësh, derdhej në frëngji. Kurse hëna s’dukej, jo se e kishin zënë retë, por muret qikllopike. Drita e hënës sikur gurgullonte nga nata e universit të vogël përtej. E meritonte këtë konkurs. U zgjodh juria. Dhe si poezi më të bukurën votoi atë të kolonjarit Luan Burimi. Ngjan pak me Alfred De Myse-në. Jo, jo është origjinale. Ka frymëzimin popullor të krahinës së vet. Eshtë stili i tij kështu. Urime, Luan! E mrekullueshme ideja jote, Pjetër, për këtë konkurs në burg! Asnjë gazetë nuk do të shkruajë për të, s’do të flasin radiot, televizioni. Poetët jashtë, ata të realizmit socialist, marrin çmime të mëdha, me poema për diktatorin, për komunizmin, Partinë, u japin dekorata atyre, para, studio, udhëtime jashtë shtetit. E ata asgjë nuk thonë, jo protestë, jo, por një mërmërimë. Të paktën këtë konkurs poetik në burg, dhe s’është i pari, për një hënë që s’kursen ta derdhë dritën dhe për ne, të dënuarit, kujtoheni.







f.297


Po Enveri është çmendur vërtet tani. Tregojnë ata që punojnë përreth se e kanë parë të dalë në dritare dhe përqesh rojet, u nxjerr gjuhën, apo vë gishtin e madh në hundën e vet dhe dridh gjithë dorën e hapur si erashkë e bën: mu-mu-mu. U shqyem gazit me një Enver të lajthitur gjeneralisht, e ndërkohë kështu drejton Partinë dhe vendin dhe është dishepulli më i lavdishëm sot i Marksit, Engelsit, Leninit, Stalinit. Dhe i Dimitrovit, e qeshnim me lotë. Sepse duhet përmbushur emri M.e.l.s.e.d. Ç’akrostish i shëmtuar, i tmerrshëm, thuaj. Si u vënë fëmijëve emra të tillë, po Mao Ce Dun ka? Tani jo, ja u kanë hequr kujt e kish. Ka qenë vënë edhe emri Hitler, e di ti?. Do ja kenë shkulur me gjithë kokën. Politizimi i emrave. Po Tanks ja kanë vënë ndonjë fëmije? Sa s’i duroja dot lodrat me armë! Thonë se Dulla është sëmurë për vdekje. Cili Dullë? Enveri pra. Më duket se nuk do t’i mbarojë dot 100 libra, kish thënë një ish kuzhinier i bllokut të udhëheqjes. Që e kishin futur në burg, pasi pushkatuan ministrin e tij, i cili kur kishte qenë për gjah dikur, ja kishte pëlqyer gatimin dhe nga pylli e mori kuzhinier të vetin. Pse të zgjodhi ty dhe jo një tjetër, ai tradhëtari i Partisë? Fajin ta ka një dorë kripë, i thoshin ne me shaka, tu kishe hedhur pjatave pak më shumë kripë, që të mos ishe sot në burg. Guzhinieri është njeri politika dhe ushqimet kanë karakter klasor. Po kripë pse nuk hodhe një çikë më shumë. Pse nuk thua helm dhe qeshnim. Po Enveri se i bën vetë veprat e veta, vazhdonim ne diskutimin. Kur ai i lexon ato, thotë: po më pëlqeka, mirë e paskam thënë këtë, shpërblehini se janë lodhur. Shkrimtarët duhen çmuar, janë thesar i Partisë...Dhe jep porosi për të bërë një tjetër, psh, me kujtime. Eshtë një kombinat i tërë që shkruan dhe shkruan për të. Eshtë e vërtetë. Unë i di emrat se kush ka punuar me librin “Kur lindi Partia” e kush me “Vitet e vegjëlisë”, “Kur hidheshin themelet”, “Mes njerëzve të thjeshtë”, ishin kolegët tanë, shokët, po tregonte shkrimtari ynë i burgut. Dhe tani në ndonjë vepër të re kuptoj herë stilin e njërit e herë të tjetrit. “Hrushovianët” ja kanë bërë me qëllim të keq. Ka idiotësira të mëdha. Seç thotë për kundërrevolucionin hungarez. Hë, i kapët ata që ngritën krye, pyet Enveri në Budapest. Jo, na ikën, shoku Enver, iu përgjigjën. Por kapni të tjerë dhe i pushkatoni, thotë Enveri. E ata, hungarezët, më panë në sy, shkruhet në libër sikur donin të më thoshin: “Mos jeni gjë i çmendur, shoku Enver!?” Marrina krimanale i gjen Enverit sa të duash. Pse, te libri “Me Stalinin”, ku kanë vënë në kopertinë një fotografi të falsifikuar, montazh, Enveri me Stalinin bashkë. Nejse, i thotë në këtë libër mediokër Stalini Enverit: mos jeni ju shqiptarët me origjinë nga albanët e Kaukazit? E Enveri thotë: s’e di. Stalini merr në telefon menjëherë një gjuhëtar rus të shquar dhe sikur dëshpërohen të dy për përgjigjen negative. Më thuaj një fjalë shqip, i thotë Stalini Enverit. Siç duket kërkon ta zbulojë ai këtë lidhje, të shqiptarëve me Kaukazin. Enveri thotë, më duket: peshqir a dhuratë. Jo, është turqisht, i përgjigjet Stalini. Dhe hanë të dy darkë me fasule. E ka libri, të betohem, shqyhemi gazit ne. Dhe hanë të dy darkë me fasule. E ka libri, të betohem, shqyhemi gazit ne. Një diktator është i vlefshëm për të vdekur, perifrazoi Bajo Hygoin e vet. Dhe shtoi: në burgun e Burrelit ishte dhe arkitekti i atij burgu, i dënuar dhe i binte murit me kokë: Bo-bo, bum, ç’paskam bërë, një ferrë, gjëmonte deri sa u çmend.
Atje ka qenë dhe Petro Marko, nisi të rrëfejë shkrimtari ynë. Në burgun e Burrelit ai e shkroi romanin “Hasta la vista”. Të paktën atje e nisi. Kur vajti vullnetar në Luftën e Spanjës, me intelektualë të tjerë të shquar si Skënder Luarasi, ishte dhe kryeministri Mehmet Shehu, nëpër llogoret e asaj lufte, Petroja u njoh me Heminguejin, i cili xhironte betejat. Ishte i ngarkuar rëndë me kamera, e pati me vete dhe kur e arrestuan këta. Po shih ç’ndodh. Drejtori i burgut të Burrelit...Bbbrrrr...Burrrrreli! Bbb(u)rrrrr(eli)!...kishte një pasion: shkonte qeli më qeli dhe mblidhte stilografët e intelektualëve. Sidomos atyreve që do të pushkatoheshin dhe i rendiste në xhepin e brendshëm të xhaketës së vet. Shkon për inspektim në burg vetë Mehmet Shehu dhe, kur mbërrin në qelinë e bashkëluftëtarit të tij të Spanjës, të Petro Markos, e pyet: He, si je? Ç’të jem, i thotë Petroja zymtë, kur stilografin tim ma ka drejtori i burgut tuaj. Të paktën t’i kthehet Heminguejit, tha me ironi dhe rrëmbimthi i kap xhaketën drejtorit, ja hap. Në xhepin e brendshëm shkëlqyen kapset vezulluese të stilografëve, rradhë si këmbët e verdha të shpendëve që i mbajnë gjahtarët për të dëshmuar ç’kanë vrarë. Kryeministri iku vrik duke përplasur derën e qelisë. Petro Marko lirohet nga burgu, të nesërmen, por herë i ndalonin një libër me poezi e herë një roman, pastaj një dramë. Dhe gjithë tirazhin e nisnin në fabrikën e letrës për ta bërë prapë letër. Pastaj e urdhëronin të qethej, se shumë i ishin rritur flokët e bukur, dredha-dredha.


--------------------------------------------------

Vazhdim i perzgjedhjeve nga libri: Rruget e ferrit (Burgologji)




f. 381


VRASJA TJETER


Vetë kërkoi të dilte në punë, po, po në galeri. Mbas uljes së dënimit, tani i mbeteshin më pak se një vit burg. Ta pakësonte këtë kohë ferri dhe se mos merrte ndonjë lek. Askujt nuk i punohej. Vagonat i shtynim si të verbër a ndoshta ata na merrnin zvarrë, me atë trokëllimë barbare rrotash. Dhe lopata me mineral vdekjeje nuk ngrihej dot. E rëndë si me materje të një planeti tjetër. Martelat lehnin pa pushim, sokëllinin për të na çmendur, nëse kishte mbetur pa u çmendur diçka nga ne, brënda në kraharor apo në kafkë.
Kazmat dhe lopatat ngjanin me gjymtyrët tona të këputura, cungje të gjalla. O normën o shpirtin! Po ku na ka mbetur shpirt neve? Kur mbaron normën, ka mbaruar dhe shpirti. Ja, po hidhnim materialin nga vagoni në trimozhat jashtë e tërë ajo rrokullimë rrapëlluese ishin gurët e jetës tonë të bërë gurë varresh.
Tropojanit të gjatë para ca ditësh i kishte i biri në takim.
-M’çoj nana – tha – t’ka pa keq n’andërr.
-Mir’ jam. Më pak se një vit burg m’ka ngelë - dhe i biri iku i përmalluar.
Tropojani i gjatë dhe i dobët doli nga galeria si përhënur, megjithëse nën tokë ka errësirë, jo hënë. Dielli i vrau sytë. Shumë po shndriste, por pak nxehtë. Diell dimëror. Seç po kërkonte. Dukej sikur e harroi atë që kërkonte. Një copë dru të fortë a një copë hekur. E donte tubisti për të ndrequr tubin e çarë në frontin e tij, se ndryshe ajri s’kish forcë të vinte martelin në lëvizje, nuk rrotullohej baromina për të bërë birat në shkëmb.
-Dil jashtë po deshe dhe kërko – i tha tubisti. – Do ketë sa të duash nëpër hedhurina – dhe seç po shtrëngonte me çelësin e madh.
Në krahasim me kampin, me dergjjen atje dhe urinë e pashpresë, dalja në punë të bën mirë, i bën mirë trupit dhe mendjes. Bën diçka që vlen, s’të duket vetja kotsikoti. Sikur ke më shumë liri në punë. Liria të rinon. Ja, mund të punuakam. S’paskam vdekur. Mund ta gjej një copëz dru a hekur. Tropojani i gjatë endej përqark. Atje tej do të ketë. Dhe zdrypi rrëpirës së ulët në drejtim të telave me gjemba të rrethimit. Tabela “ndalim kalimi” o qe mënjanuar nga era e s’lexohej nga ana këtej o shiu e bora e kishin xhvoshkur nga gërmat duke e bërë të kotë. Ca thanë se s’ishte fare tabelë dhe e ngulën atje mbas vrasjes. Tropojanit të gjatë ju duk se andej do ta gjente atë që po kërkonte. U përkul mbi pirgun e parë të dheut. E dëgjoi breshërinë e plumbave, ndjeu akullin e nxehtë të njërit prej tyre t’i futej në trup, më therës se çdo reumatizëm a kafshim, thikë zjarri, pa gjakun e vet, ra dhe nuk u ngrit dot më.
Ushtari nga kulla e vendrojes mezi e priti këtë çast, që i burgosuri të kalonte në zonën e ndaluar, pranë telave me gjemba të rrethimit dhe pa asnjë thirrje paralajmëruese “Ndal”, thirra do të thosh ai më vonë, por s’do jetë dëgjuar se njëkohësisht zbrazi dhe armën, pra tërhoqi këmbëzën e automatikut dhe plumbat u derdhën mbi trupin e robit përtej. Po priste gjithë mllef dhe epsh, që, nëse ngrihej i vrari i tij, të zbrazte gjithë karikatorin e vdekjes.
Tubisti u ndodh aty, te hyrja e galerisë, e pa ndodhinë vrastare dhe ulëriu duke zënë sytë me duar. Pastaj u vërsul për te bashkëvuajtësi i rënë, por një “Ndaaal” i tmerrshëm, bëri t’i ngrijnë hapat. Ç’shtangu. I zverdhur pa andej nga i erdhi britma e huaj, përtej telave me gjemba. Për andej lëvizi. Ushtari, i përngjashëm me atë tjetrin, bërtiti prapë: “Ndal! Do të qëllojë dhe ty...”dhe bëri me dorë tej. Përbindëshi i drunjtë ku kishte hipur, sikur u trand. Kurse mbi përbindëshin tjetër, ushtari tjetër, mbante armën gati, sa të kaptonte dhe i burgosuri tjetër në zonën e vdekjes e të vërviste vetëtimat e tia. Dy përbindëshat e drunjtë po trokonin rëndshëm për këtej dhe të burgosurit, në largësi të barabartë mes tyre, mes vdekjes dhe jo vdekjes, nuk i bëhej të kthehej pas.
Tropojani i gjatë, i shtrirë mbi tokën që vazhdimisht hapej dhe e përpinte thellësi pas thellësie, marramendshëm, sikur rrokullisej një pishë, e kisha zgjedhur për arkivol, pse dërrasa e pishës është më e mira për arkivol, nuk e di, nuk e di, ah, pse kjo zhurmë, pse kjo heshtje, doli ëndrra jote, ku-ku, qyqja unë, pse, ku po shkon, të pastë nana, dhe pisha shkulte leshrat. Pse s’më mori mua exheli? Jo, jo, mua më kishte caktuar, fikej zëri i të birit. Dhe i hapte sytë sikur shihte në e kishte gjetur atë copëz dru-a-hekur për të cilën e qëlluan. Zgjati dorën, ngadalë një shekull, dhe afroi atë copëz pyll të vdekur te koka. Tej zbardhëllente guri i tij i përjetësisë. Zot, mos më lërë këtu, m’ço në bjeshkë...
Askush nuk afrohej dot. Kishin ngrirë përreth. Ushtarët ishin gati të hapnin zjarr. Duhej të vinte komanda dhe ekspertizuesit e vrasjes. Njeriu i rënë ftohej atje, rrëzë telave me gjemba, vdekshmërisht indiferentë. U ndje një trok. Mos po përçohej kështu një rrahje zemre prej dheu?
Kali plak i burgut, me një ngut hyjnor, ngjiti pllajëzën e xhveshur, hovi shkallinave buzë shkëmbinjve dhe ngarendi për atje ku njeriu po jepte shpirt. Natyrisht ushtarët s’kishin urdhër të qëllonin mbi një kalë, aq më tepër të kampit. Ja, mbërriti. Tundi disa herë kryet sikur donte të largonte një vegim dhe të afronte një tjetër dhe ndodhi habia, u përul aty, ra më gjunjë. Zgjati turirin e ngrohtë mbi kurmin e njeriut dhe po e mbushte me frymë si me bekime. Pa gjakun e njeriut dhe plagën. Sytë e mëdhenj të kalit u mbushën me lotë si sytë e njeriut. Po qanin pa zë të dy.
-Sa kohë kaloi kështu?
-S’e di. Shumë.
-Pastaj?
-Erdhën të komandës. Mjeku i burgut, por s’mund të afroheshin dot. Duhej të vinin akt-ekspertizuesit.
(-Cilët, ata të poezive të mia?)
-Kur ata erdhën, të vdekurin e vunë mbi një barelë dhe e çuan në morg.
-Pse ka morg këtu?
-Në kamp, njëlloj është. Pas vinte kali plak. I zbriste shkallët si një shenjt.
Kishte mbaruar dita e parë pas amnistisë. Ishim vrarë të gjithë.





f. 401

Diktaturat e majta dhe të djathta kanë shumë frikë nga librat. Prandaj ato i bëjnë të gjitha që nga zhdukja e dorëshkrimeve e deri te likuidimi fizik i autorëve. Në Berlin hitlerianët dogjën mes entuziazmit 10.000 libra. Doganierët në Angli dogjën 499 copë të “Uliksit” të Xhoisit. Në Kinë gardistët e kuq disa ditë me radhë digjnin biblën. Ndërkaq filloi aktiviteti i fshehtë i botuesve. Samizdat quhet. Kështu u shtyp në Bashkimin Sovjetik “Doktor Zhivago”, më 1956.
-Thirre doktorin, se po më bie të fikët. Mjaft!





***

Po diktatura shqiptare ja u kaloi të gjithëve. Sepse brenda dënimit të madh zbatoheshin prapë dënime të tjera dhe prapë dënime brenda dënimeve, të befta mizore, shfarosëse. Dënon librin, autorin, fisin e tij në disa breza, lexuesin, shitësin, librarinë, rrugën, të vdekurin, varret, skeletet, të palindurit.
Enver Hoxha ishte i pakënaqur nga imituesit e tij të lashtë, nga diktatorë e perandorë, edhe pse domenet e tyre zinin gjysmën e botës, prapëseprapë ishin vogëlanë të metë. Të gjithë ata të paktën sillnin libra në vendin e tyre si pre lufte. Enver Hoxha i nxirrte jashtë dhe e boshatiste Atdheun me vullnetin e vet.

Shteti komunist i urrente bibliotekat, sidomos ato të vjetrat. Jam i bindur, kam prova. Edhe pse shtiret për të kundërtën. Që gjatë luftës partizanët merrnin urdhëra të digjnin libra e njëkohësisht kishin burgje. Kupton ti apo jo? Burgje dhe në zonat e paçliruara. Burgje shëtitës. Një karrocë të mbyllur që e ruante një fshatar me pushkë apo njerëz zë pranguar që i merrnin zvarrë me vete dhe në shtëpitë ku bujtnin, ndërsa në një odë ja shtronin me të ngrëna, tjetrën e shtronin në qeli burgu. Aty flaknin robin të lidhur kokë e këmbë. Po ç’ka bërë i ziu? T’i çojmë për të ngrënë, për të pirë? Të ngordhë si qen. Eshtë nacionalist. Dhe ka florinj të fshehur, e dimë. Po vetëm libra i gjetëm gjatë bastisjes. E po zgjidheni atëherë, lutej i zoti i shtëpisë.
Në Tiranë ishte libraria e bukur “Lumo Skëndo” e Mit’hat Frashërit, birit të Abdylit, nipi i Naimit dhe Samiut. E tëra evropiane, me frona ku mund të uleshe e të lexoje ose të kundroje raftet plot. Gjeje çdo gjë të rëndësishme të shkruar mbi Shqipërinë në botë, me të gjitha alfabetet. Atdheu lind nga pak te çdo libër e kudo tjetër vdes nga pak, thuhej në atë mjedis. Sa, sa libra ka zoti Mit’hat, 40.000? E pabesueshme. I ka lexuar të gjitha? Jo, jo, rëndësi ka t’i lexojmë ne. Tek ti, dhe po nuk e bleve dot librin, e merr, e lexon dhe e kthen prapë. Ç’fisnik! Naimjan vërtet! Eshtë luftëtar dhe e urren pushkën. Mos ju përgjigjni me armë komunistëve, porosiste. Jo, luftë vëllavrasëse. Mit’hat bej, kur ne na kapin ata, na pushkatojnë si ballistë, e kur i zemë ne, ju dërgoni shkresa për t’i lënë të lirë. Ta dish, po të zunë, zotrote, do të ta thyejnë penën dhe dorën që shkruan. Edhe gjuhën ta shkulin ata. Qaje librarinë.
-Hekuran, ç’të bëjmë? – e pyeste tim atë Mit’hat Frashëri.
-Do bëjmë tonën. Fajtorët kryesorë janë larg. Ky këtu është populli.
-Me ç’shoh, do ta humbim betejën, por jo luftën. Ajo do të jetë e gjatë dhe e rëndë.
-Filloje që këtu, Mit’hat bej, në librari, ke komunistë që punojnë. Ja, ai çuni...
-S’ka gjë. Aq më mirë. Janë vëllezërit tanë. Le të mendojë si të dojë, mjafton të dojë mëmëdheun, të punojë për të. Shikoji librat, të ndryshëm janë kundërshtarë në ato që thonë ndonjëherë, me ide të ndryshme, por bashkë rrinë, të urtë. Me librin nisin të gjitha.




2.


Në fshatin Brusnje, nga andej jam unë, partizanët i vunë flakën shtëpisë tre katëshe të Shero Eminit, pjesmarrës në Luftën e Vlorës, të ’20 dhe në oborr hodhën kapicë librat e bibliotekës së Ago Agajt, të birit. I kishte mbledhur me vite kur kishte qenë në Austri e më vonë ministër. Mbasi librat u bënë shkrumb i zi, sikur të ishin djegur shpirtra, partizanët u larguan.
S’më erdhi dhe aq keq për shtëpinë, se gurë gjejmë prapë, por për librat e djalit, ofshau plaka. Ishte viti 1943.



3.


Në Vlorë, në vitin e Eqrem Bej Vlorës, gjendej një nga bibliotekat më të vyera në Ballkan, me libra të lashtë, enciklopedira, doracakë e deri te qitapë të prurë nga Perandoria Osmane. Kudo që shkonte nëpër Evropë, Eqrem Beu sillte veç libra, libra, libra. Shqipëria nuk çlirohet vetëm me pushkë, por edhe me libra. Kur firmoset Akti i Pavarësisë, ai bën pjesë në Pleqësinë me në krye Ismail Qemalin. Flamuri që ngrihet në Vlorë, është i tiji, ja kishte dhuruar arbëreshi Aleks Kastrioti, pasardhës i Skënderbeut. Marigoja qëndisi tjetrin, atë që do të valvitej përjetë në Selinë e Qeverisë. Nejse, Eqrem Beu, i arratisur në Romë, shkon në ambasadën e atdheut të tij atje dhe kërkon takim me atasheun ushtarak a konsullin e Enver Hoxhës.
-Mund të bëni ç’të doni me familjen time – i thotë, - por jo me bibliotekën. Eshtë pasuri kombëtare.
Nuk dihet ç’relacion çoi atasheu a konsulli në Tiranë, por kamionët erdhën në Vlorë dhe i ngarkuan me librat e bibliotekës së Eqrem beut dhe i nisën për në Jugosllavi. Pati një mosmarrëveshje në Pogradec. I ndalën aty kamionet për ca kohë. Por më pas u ngrit trari i postobllokut dhe libri kaloi kufirin. Po atë ditë gruaja dhe vajza e Eqrem Beut u çuan në internim, në brendësi të vendit.
Dhe këto quhen vitet e para të çlirimit.




4.


Edhe nga bibliotekat e shkodrës, nga ato të françeksanëve, të jezuitëve, të shoqatave, botuesve, nga bibliotekat private, etj. Etj. U morën libra, libra pafund, historikë, gjeografikë, arkeologjikë, dorëshkrime dhe objekte relike, numizmatika dhe me autokollona u nisën për në Jugosllavi. Ç’mbetej këtu, kontrollohej prapë dhe një pjesë shkonte në bibliotekën e re të qytetit dhe pjesa tjetër digjej nga Sigurimi i shtetit. As pushtuesit nuk janë sjellë kaq keq me librat tanë. Bibliotekat e vjetra, ato të Apolonisë e të Dyrrahut të shekullit I para Krishtit u grabitën gjatë luftrave të ndryshme. Po ku janë bibliotekat e Gjirokastrës, Filatit, Himarës, të shekujve XIII e XIV? Korça në shekullin XVIII kishte 4000 vëllime. Kishin biblioteka Voskopoja, Vithkuqi, Sevasteri. Gjatë Rilindjes shoqëritë dhe klubet bënë biblioteka.
Më 1922 u krjiua biblioteka kombëtare në Tiranë. Solli librat e Komisisë Letrare të Shkodrës, ja 3000 më duket, po aq edhe nga shoqëria “Vllaznia”. Gjithë fondin e Mit’hat Frashërit.
Sot vërtet shtohen bibliotekat si bunkerët, por pakësohen vlerat e tyre. Ka 4000 biblioteka, i thënçin, edhe në kooperativa bujqësore, veç me librat e politikë të partisë. Dhe me një përgjegjës që i raporton operativit të zonës se ç’thonë për këtë libër e atë autor e për gazetat e për brigadierin e nëse infermierja e fshatit bën apo s’bën dashuri.
Pastaj u krijuan “Fondet Rezervë” të bibliotekave, ku mbi kapakët e librave shenjohej një “R”, që donte të thosh: libër që s’u jepet lexuesve, është i rezervuar për përdorim të brendshëm e të veçantë, për specialistë të letërsisë, bashkëpunëtorë shkencorë, por nëse do të ishin dhe bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit. Më pas u shfaqën inicialet “SH.R.”; Shumë Rezervë. Librat me këtë damkë pothuaj nuk i jepeshin kërkujt, vetëm atyre të Komiteti Qendror të PPSH.
Gjithnjë e më shpesh dëgjonim për libra të ndaluar, sepse ishin të verdhë. Të verdhë? Kopertina, fletët? Janë si meiti? Jo, jo, të verdhë në përmbajtje, janë borgjezo-revizionist, si të thuash, të sëmurë me verdhëz, me tuberkuloz, vetëm fare. Të bëjnë meit. Të shtrijnë përdhe Tmerr! Ke lexuar të tillë? Jo, kam frikë, s’dihet ç’bëj pastaj. Janë botuar para çlirimit. Kujt i thua çlirim ti, pushtimit të këtyre? Dëgjo këtu ti, dëgjo, për librat e verdhë se ke për të skuqur më kot. Ata në një faqe kanë dy kollona. Pra lexon një kollonë dhe nuk hidhesh në faqen tjetër, por në kollonën tjetër të po asaj faqeje. E ç’ka të tmerrshme kjo? Janë titujt që bëjnë të zbehesh menjëherë, të bie alivan. Ja, “Ura e psherëtimave”, “Dy të vdekur në një qivur”, “Juda Makabé”, “Gjenerali i Ushtrisë së vdekur”, “Zonja me Kamelie”, “Manon Lesko”, “Tre mosketierët”, “Përbindëshi”, “Tuneli”. Ouuuu! Po ti duhet të jesh shumë armik, ditke tërë këto! Ku ta dish si do të jetë Kadareja me qefin në dorë dhe me kosë, e kishe parë ndonjëherë? Kjo qenka letërsi dyllë e verdhë...
Dëgjo ç’u bë pastaj, u kalua në krijimet e Fondit të zi të bibliotekave ose në burgjet e librave a në katakombet e tyre, ku rroposen vepra të ndaluar mëkatare. Vetëm 1 kopje. Të tjerat asgjësoheshin.


----------------------------------------------------------

5.


Qeshja dhe në burg kur kujtoja se në qytetin e vogël të Lezhës, ku unë shkoja shpesh për të kaluar miqtë e mi ahere, Rudolf Markun, Ndoc Gjetjen...dhe ata, krahas shakave armiqësore që bënim, më treguan se Ndoci, pasi kryen shkollën e lartë, kërkon të punojë në bibliotekën e qytetit. Jo, jo, në asnjë mënyrë, u përgjegjën seriozisht, sepse shkruan poezi dhe mëson gjuhë të huaja.




6.


I dënuar me 9 vjet burg në mungesë në Jugosllavi për veprimtari nacionaliste në Kosovë, gazetar i hershëm i “Rilindjes”, Esat Myftari, arratiset në Shqipëri, (në atë pjesë që quhet Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë), mësues në Shëngjin dhe Tale, ka pasionin të grumbullojë libra. Ble nga bukinistët e vjetër ilegalë tërë ata klasikë rusë e francezë. (I gjeta në Përmet, i ruanin në tavanin e një librarie.)
Pothuaj si të gjithë kosovarët e ardhur këtej, edhe Esati arrestohet dhe dënohet me 10 vjet burg për agjitacion dhe propagandë. Shkaku: u rebelua në një mbledhje fshati kundër mësimeve të partisë. Dënohen dhe librat e tij. Me thasë shkarkohen në oborrin e shkollës ku ai kishte dhënë mësim biologjinë. Dhe ju vu zjarri. U dogjën Dostojevskij, Gëte, Turgenievi, Çernishevskij, Man, Hes, libra të vjetër të shqipes, ditari i tij, dorëshkrime, të cilat i kishte mbartur që nga vendlindja, Peja, kur u arratis. Dhe atë burg që nuk e bëri në Jugosllavi, ju shmang sikur serbëve, po e bënte këtu, te atdheu-ëndërr. Por i veçuar në burgun e Ballshit e të Zejmenit. Si emigrant me grekë, sllavë e ndonjë italian. Për komunistët kosovarët s’ishin ende bashkatdhetarë. Veç kur e çonin në ambulancën e burgut, mund të takonte shqiptarë, në prani të policit. Pra duhej të ishte i sëmurë. Thuhej se supa e tyre, nga që ishte burg i të huajve, kishte pak më tepër mish se e jona, por që nuk dukej kurrë.
Esat Myftari bëri një protestë për librat. U qe bërë një trajtim mizor. Edhe një libër si “Historia e dashurisë”, në kroatisht, dhuruar nga emigrantë, meqënëse kishte një fotografi të një gruaje në prehërin e një burri, bëri që i pandehuri të trajtohet si shpërndarës i literaturës pornografike. Jo, është libër që trajton dashurinë në shekuj, tha. Ç’dashuri, thua, i thanë. Në shekuj vetëm dashuria për Partinë është. Edhe kur nuk ishte krijuar? Flasim për shekujt e ardhshëm, ne na takon e ardhmja!
Si përgjigje nga lart për protestën Esatit i kthyen në burg antologjinë “E di një fjalë prej guri”, poezi me autorë nga Kosova, botim i Tiranës. I hap kapakët librit dhe s’gjen asgjë brenda. Kurse nga libri “Tregime të moçme shqiptare” i sollën gjysmën. Dhe një poezi në dorëshkrim. Nëse është e jotja, i thanë...




7.


Korçë. Parisi i vogël, kështu e quanin, por nën një regjim të rëndë komunist. Po ndërtohej një bibliotekë e re, moderne. Pa asnjë dritare anash, që jeta e qytetit të mos i tërhiqte vëmendjen studiuesit me zhurmat dhe pamjet e veta. Dritaret do të ishin sipër, në tavan. E kështu nga qielli do të rridhte dritë e butë, natyrale, që shpesh të vë në mendime.
Qe bërë Pleniumi IV dhe po gpditej ashpër liberalizmi. Qenë futur në burg drejtori i Radiotelevizionit shqiptar, dhe drejtori i Teatrit Popullor, thoshin, dhe këngëtari më i njohur i muzikës tonë të lehtë, cili, cili, Sherif Merdani, i di çfarë ka në akuzë?, dhe përthyerjen e gjurit sipas ritmit gjatë kohës kur këndonte në seknë. E ç’të keqe ka kjo? Po ai s’e ka biografinë e mirë dhe klasat e përmbysura nuk lejohet të jenë aq të lumtura. U ndalua një këst tjetër librash, pasi u futën nëpër burgje shkrimtarë dhe gazetarë të tjerë. Librat i çuan si zakonisht në fabrika për t’i ricikluar në letër. U dënuan dhe arkitektë bashkë me ndërtesat e tyre borgjezo-revizioniste. U dënua dhe biblioteka e Korçës. T’i hapen dritare para, anash, pas që edhe ajo të shohë si lulëzon socializmi, të vërshojë revolucioni brënda saj. Ne s’na duhen kullat e fildishta të intelektualit.
Betonimi i mureve kishte mbaruar me kohë, por erdhi urdhëri më i fortë se çdo beton, i bombardimit të mureve, të shkallmohej për të hapur dritaret. Si? Vërtet u bombardua? Po, po! Qysh? Vunë topin përpara saj në rrugën përballë dhe ndërprenë qarkullimin e njerëzve dhe makinave dhe qëlluan me gjyle? Mbase, me dinamit, sigurisht. Nuk e di si shemben gjërat. Ja, ashtu siç goditën gjatë luftës Asamblenë Kushtetuese. Në burg kishim dhe Akilin nga Shkodra. Kur ishte ushtar, artilier, pyeti pa të keq, kështu thoshte ai tani, nëse topi i tij i hidhte gjylet dot që nga kodrat e repartit deri në qendër të qytetit. Po aty kishte ardhur udhëheqja më e lartë e Partisë dhe menjëherë në gjyqin ushtarak e dënojnë me 25 vjet burg. Akili fshinte oborrin me një fshesë të gjatë sa gryka e topit, por e hollë. Ah, sikur të ishte fluturuese si në përrallë dhe t’i hipje...Dhe ndërtesën e Teatrit të Fierit e dënuan. E shembën për gabime ideologjike në arkitekturën e saj. Nuk e di a zuri brenda aktorë, por në një kuptim tjetër, ra mbi ta.
E ç’ndodhi pastaj në Pompei?




8.


S’më ndahej akuza. Nuk i harroja dot dy akt-ekspertizuesit e mij. Ato dy vargjet:

Dritaret janë britma ime që të braktiset
Dhoma e errët e vetmisë.

Aludon për Shqipërinë socialiste, denonconin me shkrim përditë, nat e ditë, me vite, gjersa unë jam ende këtu, që sipas këtij armiku, shtonin ata, është e izoluar, vetëm dhe në terr dhe ky pseudopoet kërkon dritare që të lidhet me vendet borgjezo-revizioniste. Dhe që të dy venë në bibliotekë çdo ditë e zgjedhin vendin pranë dritares, si më me dritë.
Dikush thotë që shembjet bëhen që ngrehinat e reja të mos u ngjajnë bunkerëve, përkundrazi, thonë të tjerët, duhet t’u ngjajnë bunkerëve. Shqipëria është një bunker i madh. Por s’po dinë ç’të bëjnë me Pallatin e shkrimtarëve në Tiranë. Kubist i tëri si ta kishte bërë Pikaso. Arkitekti është në burg? Po, po. Njëherë u mor vendimi të mos quhej sikur e kishte bërë një arkitekt armik, por një tjetër i besuar. Po, po vërtet kështu, buzëqeshte trishtueshëm Shefqet Kau, një i burgosur trupmadh dhe po aq i dëlirë. Nga që ishte marrë me sport dikur. Kjo u duk e pamundur, po thoshte, aq sa dhe çbërja e atij pallatit apo maskimi a shembja e tij? Mbas Pleh...niumit IV, siç i thua ti: pleh...hum-hum, Shqipëria mbyllej e bëhej kriminalisht më enigmatike për botën, kurse brenda nuk lejohej mbyllja, kubizmi për vetveten, si të thuash mbrojtja e saj, por xhveshja, përdhosja e intimes deri në vrasje të saj, rrëfimi në parti, në polici, një sinqeritet i pamëshirë budallai...kurse pastaj, ah, sa i tmerrshëm është burgu. I fshehur pas maleve, enigmatik e ti brënda tij nuk ke ku fshihesh. Je i tejdukshëm përballë tjetrit, veç me njollat e zeza të radioskopisë së vuajtjes nëpër kocka dhe hijen e një libri në gji.




f.417

TE (PA)BURGOSUR TE TJERE LARG
(kthim mbapa ose gjeratore ne Purgator)


-Cfarë e ke ti Avni Zhitin? Kam dashur të të pyes dhe më parë - u ktheva nga i burgosuri pranë meje. Kishte një fytyrë të mirë prej familjari me deformime të tilla që e bënin t’i ngjante një martiri çfarëdo.
-Eshtë kushëriri i tim eti, s’e di i sati.
-Nuk e ke xhaxha? – i erdhi keq bashkëfolësit.
-Jo, por im atë e kujtonte, e ndjenim të afërt.
-Duhet të jesh krenar për të. Dhe mos e moho nëse e ke xhaxha.
-Jo, jo, pse? Unë e kam një xhaxha të vrarë nga regjimi. Ishte mësues. Prej tij kemi në shtëpi “Lahutën e Malsisë” të Fishtës me autograf. Xhaxhai tjetër ka luftuar me armë me partizanët për lirinë e vendit. Nuk është komunist.
-Unë e kam njohur Avni Zhitin – më ndërpreu i burgosuri që kishte vendosur të më rrëfehej dhe mua po më vinte zor ta pyesja për emrin, kush je? – Ai ishte karakter, i fuqishëm, i panënshtrueshëm. Mua m’i la një pjesë të librave, kur u lirua njëherë. Se e dënuan prapë e shumë herë të tjera. Kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali e Austri. Antikomunist i pandreqshëm. I shpallur. E di që kishte marrë pjesë në rrethimin e Stalingradit?
-Po. E kisha dëgjuar kur erdhi në shtëpinë time. Do të ketë qenë lirimi i parë. Unë isha nxënës e ai tregonte për një bombë që ra te këmbët e tij në front e për fat, nuk plasi.
-Ku?
-Në Stalingrad. Megjithëse tha se më mirë do të kishte qenë të kishte plasur ajo bombë e të mos binte në burgjet e komunistëve.
-Ka patur të drejtë.
-Dhe më kujtohet kur tregonte për një arratisje, donin të kalonin një lumë të tallazitur, dimër e noti s’të bënte punë. Të gjithë u kapën pas bishtave të qeve a buajve për të dalë në bregun tjetër.
-Ka vuajtur shumë. Ishte trim i çartur. Thuaj e kam xhaxha kur të të pyesin.





f.438


Në udhën tej ku po vdiste dielli, shihja një tjetër njeri të shëtiste, më përshëndeste me dorë dhe vazhdonte ikjen. Ishte muzikanti i madh Filipeu. Dhe ai kishte qenë në burgun e Burrelit. Fati i tij i keq, qe lauruar në Athinë për dirigjim dhe kitarë dhe i binte violinës mahnitshëm si një magjistar. A, në Athinë, duhej të ishte agjent grek!? Në koncertet pas luftës. Ky e kishte shoqëruar me piano sopranen Tefta Tashko. Gjatë torturave i kishin thyer dy brinjë, pastaj ecte me mundim. Koka e tij e madhe, ballrëndë si Bethoven, gjithmonë i veshur hijshëm, pastër sa dukej vërtet e pamundur në botën agraro-socialiste, ai ngjallte dyshim për dy komitetet, atë të Partisë dhe ekzekutivin, Shillën dhe Haribdën e çdo qyteti shqiptar. Në qelitë e Burrelit Fotaq Filipeu ribënte muzikën e madhe me mend dhe tronditej. Kur e liruan, pas shumë vitesh, nuk e çuan as në Tiranë e as në vendlindje, në Përmet, por në vendin e internimeve, në Lushnje. Po themelohej estrada e qytetit. Bërthama teatrore – im atë me dy-tre të tjerë. Filipeu u caktua të formojë orkestrën. Serioz dhe i paafrueshëm, nervoz, por punëtor i madh, mes amatorëve, nëpër jevgjitër e llustraxhin e këpucarë zgjodhi më të mirët, fizarmoniçistin, trombistin, violinën e parë, xhezbandistin e banditë të tjerë e duke bërë prova natë e ditë, pa ndërprerje, mes bërtitjeve të tij të demonta, duke thyer dhe harqe kokës, ai e bëri qytetin e Lushnjes me një orkestër të mirë. Askush nuk guxonte të afrohej sikur të ishte e ndaluar në sallën ku bënte ai provat. Kishte nxjerrë jashtë dhe sekretarin e Partisë, kurse te aktorët më shpesh bëhej gallatë. U bë shfaqja e parë e bujshme. Artistë të shkëlqyer. Mes tyre dhe ajo, këngëtarja e jashtëzakonshme, Vaçe Zela, që herë kritikohej për fustanin e shkurtër dhe herë për leshrat e gjata, pastaj pse këndonte më mirë këngët spanjolle nga këngët partizane shqiptare, pastaj pushohej nga puna për thyerje të disiplinës proletare e pastaj dekorohej. Unë nuk e harrova kurrë puthjen e Vaçes, më deshi si fëmijën e mikut të saj dhe iku përgjithmonë në kryeqytet, ku u bë Afërditë e këngës moderne shqiptare duke mos ju ndarë kurrë rrufetë e frikshme zeusiane.
Duke mos patur argëtim tjetër, premierat e estradës krijonin pështjellimin e afrimit të një komete a eklipsi, mbërritje ufosh, orgazmë gazi. S’gjendeshin bileta. Shiteshin menjëherë. Të jap biçikletën, më jep biletën, thoshte një shkodran i internuar. Vetëm sot kam leje.
Muzikanti i madh dirigjonte orkestrën e fshehur pas kuintave të skenës. Ai nuk lejohej të shfaqej para publikut. Me aktorët me biografi të keqe siç ishte im atë, s’kishin si t’ja bënin.
Mjeshtri i madh Filipeu arriti me mundime dhe tortura si ato të burgut të krijojë bandën e parë frymore të qytetit. Si gjithmonë me amatorë, jevgjitë, hidraulikë, berberë. Qyteti u trondit nga marrshimi i tyre i tunxhtë, me uniformat blu. Erdhi dhe televizioni për të filmuar. Njerëzit panë në ekranet e rralla të TV-ve nëpër fqinjë me biografi të mirë politike apo në sallat kulturore të ndërmarrjeve bandën e Lushnjes. Kamera merrte me radhë bulçitë e fryra e hurin e daulles, pjata dhe këpucët që mbanin ritmin, instrumentistët nën vezullimet metalore, të cilat shpesh u rrotulloheshin si gjarprinjtë (shumë më të trashë se në legjendën e Laokontit), por asnjëherë nuk u dha portreti i madhërishëm i drejtuesit të bandës. Kameramani qe porositur të ruhej nga mjeshtri Filipeu si djalli nga temjani. Po,po, është e vërtetë, qeshte me ironi mjeshtri i madh, pa pikën e revoltës. Pastaj ai kompozoi Himnin e qytetit, një vals që s’mbarte asgjë nga revolucioni e lufta e klasave e komunizmi lushnjar, por dallgëzim të ëndërrt, ngazëllim qetësues, i cili mungonte dëshpërimisht.

f. 442


Të persekutuarit e kësaj kategorie, ish të burgosur a që do të shkonin nëpër burgje, me njerëz të arratisur, të pushkatuar a që do të arratiseshin e do të pushkatoheshin, punonin vetëm në bujqësi ose në ndërtim, zgjoheshin herët, merrnin trastat me bukën me vete, ca djathë e domate (ndonjë i krisur fuste dhe ndonjë libër, sa për t’i prishur punë vetes edhe më) e ktheheshin vonë, flinin shpejt. Martoheshin shpejt, gjithmonë duke marrë te njëri-tjetri, se nuk lejohej të dashuroje përtej klasës tënde, e vdisnin shpejt. Por përgjoheshin rreptësisht, me spiuna nga jashtë dhe nga brënda. I raportohej operativit të lagjes çdo buzagaz i këtushëm, pse, ç’u dha shpresë, trishtimi dhe heshtja, pse, ç’kanë ndërmend të bëjnë?
Të gjitha këto m’i tregonte një pinjoll i familjes së madhe të Butkajve. Punonte bashkë me nënën e vet në ndërtim, bënin llaç e mbartnin tulla me tezgë nëpër shkallë të pambaruara dhe skela që binin shpesh. Nënë e bir. Në një biçikletë të dy. Askush dhe asgjë më. Ai që duhej të ishte i zoti i shtëpisë, ah, nuk e kishin, qe arratisur herët në Gjermani, emigrant politik. Një nga djemtë e të famshmit Sali Butka, Safeti kishte vrarë veten gjatë luftës, sepse nuk duroi dot vëllavrasjen, tradhtinë e komunistëve, mashtrimin, pragun e luftës civile. Me vdekjen e vet bëri apel për bashkim kombëtar. Por vendi ra në krime të tjera dhe në humnerat e luftës së klasave. Po shikoja pllanga gjaku. Befas u bënë fantazma e një violine të dënuar. Rridhnin rekuieme si lumë. Ah, sa e bukur Valbona, ç’kaltërsi thellë mes humnerave të tjetërllojta. Po burimi është i mrekullueshëm. Do të shkojmë? Nuk të lënë pa leje të Degës së Punëve të Brendëshme, është afër kufirit me Jugosllavinë, fillon Kosova aty. Të të kapin andej, konsiderohet si tentativë për arratisje dhe askush nuk të beson se ke dashur të shohësh burimet e Valbonës. Po endesha rrugëve të qytetit verior Bajram Curri me mikun tim, skulptorin Ilmi Hoxha. Pimë një kafe me poetin e këtushëm, të njohur kudo, Ndoc Paplekën, te një klub nën hijen e rëndë të maleve. Bjeshkët e Namuna janë? Më pyeti për vëllimin tim me poezi. Ma kthyen, i thashë. Me gabime ideore. Takova dhe një mikeshën time, kur ishim studentë dhe rapsoden Fatime Sokoli. Pas atij mali është mësues poeti Halit Shamata? Kam ardhur të shkruaj një reportazh për nxënësit e mij, që tani punojnë në ndërtimin e hidroçentralit të Fierzës, thashë. Nga feneri diogjenik te drita gjigande. Dhe endeshin rrugëve, të ndjekur jo vetëm nga sytë kureshtarë të vendasve, por dhe të Sigurimit. Kërkoja Uran Butkën, të dëbuar nga Tirana në Tropojë, nga që ishte i biri i Safetit. Darka në apartamentin e tij ishte e tëra e ngrohtë dhe e përzemërt, intime, me gjellë të mira. Kujtuam librin e Sabri Godos, aq shumë i pëlqyer nga ne, “Plaku i Butkës”, monografi për gjyshin, Saliun e famshëm. Edhe Urani vetë shkruante, por nuk botonte dot. Pikturonte, prandaj dhe në Bajram Curri punonte si dizenjator. Me zërin e butë, aq shumë i njerëzishëm, Urani nuk ngjante i këtij realiteti të ashpër klasor, plot me persekutime e dëbime të befta. Pastaj skulptori shuajti cigaren se nga dhoma tej sollën çupën e vogël se nuk flinte dot. Vetëm.
-E di – më pyeti Urani – Sali Butka shumicën e poezive të veta i ka shkruar në Milovë, në shtëpinë tuaj në Skrapar?
-Po – thashë - ma kishte thënë gjyshi. Dinte përmendësh poezi të tijat dhe nga të dashurisë, të Naim Frashërit. – Qeshëm prapë. Pastaj folëm për zanat dhe shtojzovallet e veriut dhe për kujdesin që duhej të kisha se mos vizita ime për të parë Valbonën shndërrohej ...në arratisje.




f. 451


Si thua ti, jemi ne një popull që lexon? Ç’të të them, vijmë nga një popull analfabet që zhduku analfabetizmin vetëm për të lexuar veç një lloj libri. Gjendje të frikshme të dyja. Dhe gjendja e tretë, një popull në burg, që lexon. Ndërkohë leximi nuk është bërë ende kënaqësi, por pakëz detyrë dhe më shumë vetëmbrojtje. Kemi një gjuhë librash dhe një gjuhë tjetër që prodhon veç urrejtje, sterilizohet. Kurse elita jonë, jo vetëm që është e politizuar, por dhe e inkriminuar. S’ka unitet më të fortë se ai i kriminelëve komunistë. Me ata dhe gjuha bëhet gjuhë e minimizuar, gjuhë vrasësish, s’kanë nevojë për fjalë, por për fshehje fjalësh. Aranit Çela, psh, ka firmosur rreth 800 dënime me pushkatim. Ka mbushur 800 gojë me dheun e vdekjes. Jo më kot këta një prifti patriot, më kanë thënë se pasi e torturuan, ja nxorën gjuhën, ja zgjatën mbi tryezën e hetuesisë dhe ngulën thikën mbi të. S’doje të flisje për ne? Tani kurrë s’ke për të folur! Pse ky inat i shfrenuar, kriminal mbi gjuhën e njeriut? E, si e spjegon ti? Mirë neni 55 që ndalon të folurit ndryshe, se jemi në diktaturë, por masakrimi i organit të të folurit?! Pse? Dënohet folësi dhe goja e tij, fjala dhe ara e fjalës, libri, të cilin nuk e lënë as si varrezë të fjalës, por e riciklojnë në letër dhe ashtu le të mbetet për këta, shkretëtirë. I gjymtojnë veprat, i shëmbin, i shkurtojnë, u hedhin ngjyrë tjetër apo prangat, i ndalojnë, i rrahin, i çojnë në gjyq, i bombardojnë, i fusin në fondin e zi si në varr, i djegin, i zhbëjnë. Nëse autorët i shpëtojnë pushkatimit ose burgut, dënohen sërish veprat. Si asgjëkundi. Me mosbërjen. Ne nuk kemi të shkruar strategjinë tonë kombëtare. Ndoshta jemi i vetmi popull sot në Europë pa strategji kombëtare. Kurse rilindasit tanë ishin të qartë dhe me vizion dhe bënim programe kombëtare. Nga vinim dhe ku donim të shkonim? Tani s’dijmë ç’duam e ç’bëjmë? Ndërtojmë Shqipërinë e re me shqiptarë robër, të burgosur. A ka Shqipëri të lirë, të begatshme pa shqiptarë të lirë, të begatshëm? Ku ka të ardhme, kur vritet e tashmja? Këta po abortojnë të ardhmen. Ç’kërkojmë nga vetja dhe nga të tjerët, nga kampi socialist dhe bota, ç’duam t’u japim atyre? Por të veçuar. Dhunshëm. Dhe me një braktisje të përdhunshme prej të gjithëve. Të veçantë dhe të çuditshëm! Kisha dëgjuar nga im atë, kur isha fëmijë, që atij i kishte rrëfyer Abaz Ermenji, kur kishte shoqëruar dikur nja dy francezë nëpër Shqipëri, njëri prej tyre kishte thënë: vend i varfër dhe i paditur. I përshtatshëm për komunizëm. Këtu mund të bëhen revolucione leninisto-staliniste. Po, po, ashtu është, thoshte një tjetër mik i tim eti, Haki Ballshi. Të jesh nacionalist do të thotë të duash nënën tënde. Hamdi Gani ofshante kundër gjyqeve politike, kurse Panajot Papingji, i bardhë si Priami, më bënte krahasime të përkthimit me origjinalin e “Odiseut”, pjesë të të cilit i dinte përmendësh. Dhe i kishte thënë tim eti, nisemi ta takojmë djalin në Spaç. Prandaj kam ardhur. Normalisti tjetër, Naim Babameto, e kisha dëgjuar të tregonte se kishte lexuar në frëngjisht një përshkrim udhëtimi nga Shatobrian nëpër fshatrat shqiptare në Greqi. Qe mrekulluar nga bukuria e grave shqiptare dhe sjellja e tyre fisnike. Ah, psherëtija unë, në shkollë bënim veç rusisht e nuk gjeja asnjë mundësi për frëngjishten, kurse në burg, puna në minierë, llahtarisht e rëndë dhe rraskapitëse, policia – vrasëse e detyronin kohën të ikte si ujë i zi skëterror e unë sipër tij – kufomë e gjallë!
Pse e donin atdheun më shumë dikur? Apo nga që po e bënin vetë. Atdheu është njeriu. Sa pak fare çmohet!...

Nga përtej po zbriste shkallët burri jo dhe aq plak, trup pakët që mua më dukej sikur mbartte një kumt të përtejmë. Me një shqetësim të tillë të përtejshëm, që askush nuk meritonte t’ia dorëzonte, endej i qetë. Dhe veshët si dy gjethe të mëdha, më dukeshin si me dhè, nga që patjetër i kishte rrasur trojeve të lashta, herë njërin dhe herë tjetrin për të dëgjuar zërat e thellësive. Ne andej punonim dhe kështu asgjë nuk na tralliste.
Plaku Ziso Vangjeli gjatë luftës kishte zbarkuar në Normandi si oficer amerikan. Historian dhe ushtarak punoi në Paris pastaj në një klub kulturor dhe ju dha të kthehej. Sëmundja e dashurisë për atdhe. Sipas bisedimeve paraprake do të punonte si pedagog. Ja fali shtetit gjithë bibliotekën e tij, por përfundon në burg.
-Kur të bjerë “komunizma”, - thosh – se do të bjerë “patjatër”, ne do të vuajmë më pas me dekada prej hibridit. Komunistët janë të sofistikuar në politikën e kuadrit. Bijtë e të kuqve do të vijojnë etërit. Ajo përzjerje zelli dhe inati, herë i fshehtë e herë i hapur për etërit e kuq që s’patën fuqi dhe mend të ishin të përjetshëm, do t’i bëjë më dinakë dhe më të liq. Nga kundërshtarët e tyre që i urrejnë për vdekje, do të vjedhin idetë, projektet dhe deri slloganet e do t’i propogandojnë më mizorisht për t’i vënë ata në jetë, gjoja si amanete. Dhe do të kërkojnë pushtet të pamerituar si trashëgimtarë, si zanatçinj të kuq dhe kundërshtarët do t’i durojnë sa për sfond. Do të kërkojnë të bëhen ata pronarë dhe që të mbrohen do të bëjnë ata politikë që etërit e tyre e rroposën ose e luftuan gjithë jetën si bolshevikë të trashë. Kundërshtarët e të kuqve në Shqipëri, ç’kanë mbetur as kasaphanave dhe të rinjtë që do të dalin, janë të papërvojë. Dhe kështu do të sundojë te ne hibridi. Gjatë, mjaft gjatë. Hibridët janë si monstrat. E për të luftuar ata duhet qenë si ata. Do të jetë më keq ca kohë e njerëzit do të mendojnë diktaturën si zgjidhje. Burg i detyruar. Liri e detyruar. Kaos dhe llum. Pra pas dënimit me burg, populli do të dënohet me liri qorre. Liria qorre është dënim. Se ne nuk do të dimë ç’t’i bëjmë asaj si një gjëje të tepërt. Do ta përdhunojmë si barbarët. Unë nuk do të jem atëherë. Ju do të jeni. Mbahe mend dhe kujtomë. S’ke ç’bën, jo. Veç kujtomë mua, plakun.



***

...nuk jam unë njeri kundër komunistëve, janë komunistët kundër njeriut...




f. 461


Unë e di se letërsia që po bëjmë këtu ka si vlerë të parë aktin e të krijuarit në burg, një mrekulli e rrezikshme, sfiduese që mbart mbi supe (ndërsa duart janë të lidhura) gjithë historinë martire të librit. Unë gjithashtu e di që kjo nuk është vlerë e mirëfilltë letrare, por gjithsesi ky akt i duhet letërsisë. Do ta ushqejë atë si një lumë i nëndheshëm, i turbullt dhe i përgjakur. Ne do të mund të sjellim atë që mungon e jo përmbytjen e asaj që është. Ne jemi të egër, sepse mbartim egërsinë e rrethanave të atyre që i krijuan ato. Dhe faji s’ka si të jetë i yni. Të paktën jo i tëri. Ne s’do të kemi turp nga veprat tona siç do të keni ju për shumë e shumë vepra, për të cilat merrni shpërblim e medalje. Ne - plagët si medalje. Veprat tona të gjymtuara kanë vetëm një çmim: dënimin e madh. Ato janë kafkat e realitetit, asgjë nuk thonë dot, por të paktën paralajmërimit “Rrezik vdekje” i ngjajnë. Nëse nuk mundin të tregojnë jetën, vdekjen e tregojnë, qoftë dhe me shenjëz, me fare pak, me një copëz tel me gjemba. Në hieroglifin e tyre mund të lexosh se nga vjen dhuna, ku shkon e ç’kërkon. Ne s’ditëm të jetojmë, nuk na latë ju, por ne dimë të mbijetojmë, qoftë edhe të vdekur. Vdekja është një çast, por mbasvdekja është e pavdekshme. Për një shkrimtar a nuk është më e rëndësishme pavdekësia e veprës? Leximi i saj ndryshe. Ne krijuam dhe lexuesin tonë të përvuajtur, i dënueshëm pse na lexon, pra mbrojtësi ynë dhe martiri. Afrohu, vëlla, të vdesim së bashku. Ku po shkojmë?

Mistiku,

si lexuese vepren e Visar Zhitit e vleresoj si nje deshmi me teper ne galerine e perndjekjes pesedhjetevjecare. Kur kam lexuar librin Burgologji vende-vende jam tronditur aq shume nga detajet e pershkrimit saqe i jam rikthyer edhe nje here, edhe nje here tjeter me vone. Ka vlera historike.


Ne kopertinen e pasme te librit jane paraqitur edhe disa vleresime kritikesh te huaj e shqiptare. Po i sjell ketu meqe edhe nga libri kam sjellur disa nga pikat me kritike per mua.




Mbase ka, por une nuk kujtoj e mbi te gjitha nuk kujtoj tjeter veper te shkruar keshtu kaq fresket, e vetvetishme e tera kaq e lidhur edhe e drejtperdrejte me boten, te cilen e zbulon dhe e deshmon. Neper keto burgje Zhiti u mbajt me vite, i pambrojtur ndaj dhunes dhe pushtetit...
Trillet e tij te clirta, te ajerta, e te guximta kane nje ngjajshmeri te lumtur me stinen kubofuturiste dhe me pjellorine e saj te metaforte...
Mbetet keshtu, lakuriq e tera para nesh, perbindshmeria e nje tiranie. Clirohet prej kesaj morse nje poet i vertete, i forte...

Mario Luzi, nga "Croce di carne"




Fjala e Zhitit eshte nje akt qe plagos te tanishmen, vazhdon te jete ne dhembje, ne bashkesine me te gjere te ekzistences.

Stefano Crespi, nga "IL Sole 24 ore"




Te tilla mesazhe do te dergonin Dostojevski, Lorka, Sollzhenicini, Stainhard, M.Kuteli, P.Marko, etj.
V.Zhiti e prek sketerren, ndien peshen shkaterruese te saj...Ne kete atmosfere cnjerezore, te eger, t eahper ai nuk heq dore nga dashuria per njeriun, i cili mbetet nje ideal i tij.

Luan Topciu, nga libri "Psalm"




Fale imagjinates se tij te gjalle e dinamike, Zhiti here-here arrin ta perdore fjalen si nje Shekspir...Shekspiriane tek ai jane: hapesira dramatike qe rrok dhe permasat qe ai u jep rrethanave dhe gjendjeve.

Xhezair Abazi, Drita




Ajo qe dallon Visar Zhitin eshte respekti i thelle absolut per gjithcka njerezore. Kjo kronike tmerresh te kohes eshte pa kurrfare fryme ligesie e urrejtjeje dhe pa ate tiparin kaq shqiptar -thirrjen e palekundur per hakmarrje.

Robert Elsie, World Literature Today








Dhe nje poezi tjeter nga V.Zhiti


[bTE HEKURAT E FRENGJISË SIME[/b]


Kaq bukur këndoi bilbili
te hekurat e frengjisë sime,
sa dhe hekurat m'u bënë
degë të gjelbra qershie.

Dyshemeja u mbush plot me
cicërima

dhe unë mëgjunjazi
si therrime buke,
si therrime jete
një nga një po i mblidhja.

(Në birucë, 1980)

Janë zbukuruar plehrat në atdheun tim


Janë zbukuruar plehrat në atdheun tim,
s’janë vetëm lëkura patatesh,
qepësh e gazetash të hedhura
apo këpucë të kalbura,
apo mace të ngordhura.

Janë shtuar plehrat dhe janë zbukuruar
ngjyra – ngjyra si fundi i një ëndrre në mëngjes,
letra çokollatash vezulluese,
ambalazhe gjë a gjëzash,
fotografi lakuriq artistësh të ndaluar,
kuti të bukura pijesh të jashtme,
plehra të shtrenjtë: një kasetë, gjysmë manjetofoni, skelet veture.
Ja ca furça dhëmbësh
si picirukë përrallash
që kanë vdekur.

Pirgje me plehra, kapakët e shqyer të veprave të diktatorit,
fotografitë e tij të qeshura dhe pis.
Kalojmë anash plehrave, mespërmes plehrave,
plehra në kujtesë, në biseda, në karrierë
dhe plehrat ndonjëherë janë më pak të shëmtuara,
të dëmshme më pak.




marre nga Lobi ne internet

Visar Zhiti (1952)

Mes Poe-zise
Prostitute dhe Shen Meri
(Nga parathenia e vellimit "Hedh nje kafke ne kembet tuaja")

Ne fillim nuk i shkrova, por i krijova me mend, mes mureve qikllopike te qelise, ne vetmi dhe ankth. I thosha dhe i thosha me vete qe te sfidoja absurdin dhe tmerrin, hetuesine dhe boshin.
Me bishtin e luges se urise gdhendja inicialet e titullit mbi dyshemene e kalbur te vdekjes.
Ethet e krijimit me dhane fuqi. Duke menduar per rimat, harroja krimin qe s'e kisha kryer, por qe te tjeret e realizuan dhe mbi mua. Me ksihin arrestuar per nje liber qe, besoj, ishte me se modest.
Pra, poezia kish qene prostituta qe me kish tradhetuar. Isha denoncuar nga te njohur dhe te panjohur. I flakur ne nje qeli, me pranga ne duar, ndjeva se me ishin keputur fijet e padukshme, kordat e holla, cengelat e rende qe me lidhnin me boten dhe, i rene mes tyre si mes damareve te prere, ndjeva hemorragjine e njenjave si ate te gjakut.
Bija me gjunje, falesha ne vetmi, mes braktisjes humnerore. Meqe s'dija asnje lutje, mermerisja poezi te botes. Ato ishin e vetmja ndihme e shpejte qe m'u dha. Ajri i ploget filloi te vorbulloje. Pastaj nisa te krijoj vete.
...
E ku nuk i fshihnim qe te pakten te mos humbnin ato: ne kashten e dyshekut, mes thesit me ushqime, ne cati m'i fshehu nje libohovit, emrin e te cilit, me vjen keq, e kam harruar.
Gjeta rastin fatlum ne nje takim, ia dhashe nenes e i futi ne gji. (Mbase ishte gjiri i se ardhmes). U specializova ne nxjerrjen e tyre. I fusja ne kepuce. (Mbas u ndolla shtegtimin). Vellezerit i fshihnin ne kopshtin e motres. Hapen gropa si syte e verber te tim eti, nje poet i pafat dhe ai!
Fillova te besoj te HOmeri. Edhe i verber mund te krijosh. SHkruaja dhe shkruaja, gjithmone fshehurazi me te vetmen deshire: te lija nje deshmi, nje testament. Kisha te drejte t'ia kerkoja kete ndihme poezise qe me shkaterroi. DHe ajo u be Shen Meria qe po me shpetonte, nese po shpetonte dicka tek une. Po me falte copa lirie qe s'm'i pengonin dot as armet, as qente.
Tani dhe nje sekret: une shkruaja dhe shkruaja kudo, ne oborr-gjoja se po beja nje leter (zyrtare?!), ne shtrat, ne balten e galerive nen dhe, andej neper rrathet danteske te ferrit, duke shtyre vagonat si arkivole te kohes apo, ndersa flakja lopaten, gjunjezohesha mbi kryet e te vrarit, mermerisja fjale (ne vend te nje qiriri te ndezur krijoja poezine), shkruaja dhe shkruaja se s'rroja dot pa emocionin e rrezikut.
E panjohura durohet, sado e tmerrshme qofte. Burgu fillon kur fillojne dhe perseriten mundimi, uria, frika, mungesa e gruas, vdekja, gjyqet, ridenimi, asgjeja, ulerimat, mencurite. Kur ato behen normale dhe ti e di qe je bere anormal, atehere eshte i pamundur vazhdimi. Duhej vrare vetja patjeter dhe une zgjodha nje tjeter lloj vetevrasjejej: poezine qe me siguronte rrezikun permanent, pra emocionin e madh te te gjallit. ...


--------------------------------------------------

Mbase takimi i fundit me henen

Sonte ua hodha policeve,
Kur po me jepnin darken, ate supen e lige.
Sepse pashe henen. Eshte e rrezikshme
qe te behem edhe nje here
……………sic isha, lirik.
Nje ngushullim i verdhe, henor, i ftohte
mbyshi dyshemene te kembet e mia
…………..dhe po e lekund.
Une s’jam i pari qe denohet ne kete bote,
por me vjen keq qe s’jam i fundit une.

Hena - grua e bukur, mahnitese
sec i ben ca makjazhe nje cuni
………….pas kuintave te nje skene.
Erresire perralle dhe drita, drita magjike
si nje kozmos i vogel,
…………fluturues,
…………prej shprese.

Une isha ai aktori i vogel
…………qe luante aq mire
e megjithate s’e lane te behej aktor.
Qe ahere e kuptova: jeta eshte teper e veshtire
Dhe teper e lehte
…………nje tallje, nje loje.
Ja, mua m’i hodhen prangat, moj Hene.
S’e kupton? Eshte njelloj sikur ty te te shkulin
…………nga prania e Diellit
dhe te te flakin neper gropat astronomike
Ma bene kete gjeme
ngaqe shpirti im neper parajsa cmendurish
…………donte te ikte.
- Ej, t’u derdh supa! – me briti polici te koka
duke me kercenuar me garuzhden avdalle.

Mua me erdhi mire
Qe supa s’me ish bere me e shtrenjte akoma
Se enderrimet me nje hene ankthesh.
__________________

Po citoj nje pjes nga fillimi i librit te Visar Zhitit “Funerali i pafundme”...jua rekomendoj ta lexoni

…te ikesh larg. Sa me teper kembe, aq me pak lodhje. Te qenet bashke, shume njerez njeheresh, te ngjall ndjenjen e fuqise, e cila shtohet edhe nga e ecura. Koket jane te rrezikshme. Te menduarit ndryshe gjithmone prish pune. Rrugetimin e ben me te lehte menidmi i njejte, i vetem, i perbashket. I ngjashem me yllin e karvanit qe ndrit njelloj per te gjithe. Dhe ai ecen me te gjithe, i larget, digjet si plaga e tjetrit qe nuk dhemb kurre. Eshte me mire te mos mendosh, se jo vetem nuk lodhesh, por shmang edhe medyshjet, qe gjithmone behen pengese. Vetem te ecesh. Ka me siguri, kur mendimi mungon fare. Ky eshte ideali: mungesa e tij. Teksa ecen, ndien se forcohesh vazhdimisht. Behesh i bronzte. Statuje. (S’ke pse pret pas vdekjes. Ta thyesh edhe ate kufi dhe te triumfosh mbi te pamunduren, ...

PS: shkrimetar i perkyrer


------------------------------------------------------------------

Poezi nga Visar Zhiti

--------------------------------------------------------------------------------

Jete
Visar Zhiti
nga libri “Hedh nje kafke te kembet tuaja- poezi te burgut”

Te kam dashur…

Shiun tim,
kthesen e rruges qe te largon nga shtepia,
puthjen e pare,
t’i kisha dhene ty.

Thash, te kam dashur!

Bregun e detit, abazhurin mbi fjaloret,
rebelimet e mia
t’i kisha dhene ty.

Te kam dashur, kaq shume te kam dashur!
Spektaklet e reve blu te syve te mij qe vazhdojne dhe ne syte e tu,
te gjitha ty t’I kisha dhene, ty.

Gjithmone te kam dashur si heren e pare.

Te gjitha kthimet ne shtepi ty t’i dhashe,
shtrengatat me sterkata yjesh ty t’i dhashe,
dhe gezimet e trishtimit qytetar ty t’i dhashe,
dhe gjysmen e molles qe bashke e ndame, ty ta dhashe.

Dhe ti te gjitha i harrove
si nje liber me vjersha
kur zbresim nga treni.


-----------------------------------------------------------------

Te burgosurit lozin shah
Visar Zhiti
nga libri “Hedh nje kafke te kembet tuaja- poezi te burgut”

Rradhite
ushtaret
ne kutite e tua te zeza dhe te bardha.

Dhe ushtare
me arme
te mbajne rrethuar
ne kutite e nates dhe te dites.

Oficeret dhe kuajt i hodhe ne sulm!
kentaurat
gjysme-kuaj, gjysme-oficere te bertasin
dhe te sulen me patkonj.

Humbe nje torre,
dalngadale po e harron shepine.
Mbreteresha
doli nga nje rrezik, por
nena jote s’eshte mbretereshe.
Ti mbretin e con ku te duash?

Mbreti
ben c’te doje me ty.


---------------------------------------------------------------

Kenga eshte e mundur
Visar Zhiti
nga libri “Hedh nje kafke te kembet tuaja- poezi te burgut”

A i keni pare hamenjte
kur rrokullisin me kembe nje fuci te madhe?

Keshtu do desha.
ta rrokullisja globin
qe te vinte sa me shpejt dita e lirise.

Liri, te dua.
Ty te besoj.
Nese ti je zeri,
Une jam goje.

Kur ti behesh harku,
une – shigjeta.
Te ngulem dua
tek e verteta.

Dhe rrjedhte gjaku
me gurgullime drite.
Mos paste arkivole
Per kengen time.


---------------------------------------------------------

Kush me ka njohur
Visar Zhiti
nga libri “Hedh nje kafke te kembet tuaja- poezi te burgut”

Doni te me shihni,
te me takoni prape?
Duart e mia perjetesisht u lidhen me prangat,
doren dot s’ua jap.

Dhe ne u takofshim,
une prape s’kam c’them.
Fjalet e mia kane vdekur si bletet
neper lulet me helm.

Dhe ne thenca ndonje fjale,
une prap s’di te qesh.
Buzet e mia jane dallge
pa asnje breg.

Dhe ne buzeqeshca
(kuptohet, me ndonje femije)…
Po une jam cmendur
dhe ne ardhca perseri.

Dhe ne ardhca perseri,
fantazme do te shfaqem rrugeve.
Ne te vertete do tejem me te vraret
ne burgun tuaj, poshte gureve.


----------------------------------------------

Visar Zhiti
nga libri “Hedh nje kafke te kembet tuaja- poezi te burgut”

* * *

Do te vij perseri, do te vij,
do te vij, do te vij patjeter.
Castet le te behen kopsat e fustanit
Qe ti te dalesh te me presesh.

Do hap nje rruge mespermes harrimit
dhe do te vij.
Do te shtyj lotet me duar
dhe do te futem ne syte e tu.

Edhe dallendyshet vijne
tek ajo pak balte e tek ajo fije bari
qe quhen fole.
Edhe trenat flene ne stacionin e fundit.
Edhe une do te vij te rri ne buzet e tua,
te shetisim bashke neper floket e tua
si nje pyll.
Do ta tremb friken tende
si pasqyrimin tend mbi ujerat qe fergellojne,
do ta gezoj gezimin tend
si nje hene pranvere qe e mbushim me yje anash,
te gjitha dredhite e jetes
me dredhi do t’i bejme te mira si e qeshura,
si dhembja,
si besnikeria.

Do te vij, patjeter do te vij,
jo si ankthi i te trokiturave ne dere,
as si nje leter e futur poshte saj. Do te vij,
i bute si zjarri, i eger si zjarri, i ngrohte si zjarri,
i marre dhe i mencur si zjarri,
tek ty do te vdes si zjarri qe s’vdes.


------------------------------------------------

C’ulerin keshtu, c’tufan e c’kob?
Visar Zhiti
nga libri “Dyert e gjalla”

C’ulerin keshtu, c’tufan e c’kob
si makina e dhunes nder arrestime?
Ah, ky dimer qe me mban rob
Nen dhe te qytetit, ne varr qelie!
Kraheve kam hedhur batanie murgu
si hall te shqyer, mjeran, te zi.
Kur perplasem, bertasin muret,
arkivoli cahet? Nuk ke di…

Zjarr, zjarr! A ka me bota?
Te shperthenje thellesite ne te gjithe vendet!
Sepse mua terret e ftohta
si qen policie me kafshojne kembet.
Dhe mblidhem kruspull ne veten time
do te shpetoj c’mund te shpetoj.
Dhe nje gjysme njeriu…ne shtepine time,
atje te vete, te trokas ne porte.

Me gjunje te bie atje me mall,
ne t’vetmin tempull me nder dhe bese.
Jam une biri qe u ngjall,
hiqmani prej syve balten e zeze.
Brenda jetes qe bie vdekjet ngrihen,
me te fundit te pakten te bej c’te dua.
Makinen e arrestimeve – varr levizes,
hidhe, o Zot, ne humnerat e tua!

Degjohet nje dasme pertej mureve te qelise
Visar Zhiti
nga libri “Dyert e gjalla”

Gjemimet e daulles
vijne nga larg.
Perplasen te verbera
si gjyle me flake.

Diku behet dasme,
kercen njerezia.
Mjellme e vrare-
shpaloset shamia.

Dhe dhendri dhuron
buzeqeshje dhenderore.
Une me s’i besoj
asnje fjale, asnje dore.

Dhendrin, e ndjej,
do ta arrestojne.
Nusja, nga e keqja,
divorc do kerkoje.

Ne bange te akuzuarve
te shoqin do shaje.
E vetme, qyqare
mbi shtrat do te qaje.

Mes lotesh do rishohe
kete dasme – delir.
Spiuni vjen rotull –
veshur civil.

Dhe rreh daullja
si hu pas kokes.
Me hu i bien
lekures se kohes.

Muret e qelise
dridhen nga tmerri.
Vdekja eshte nuse,
kurse une –dhendri.


--------------------------------------------------

Shpirti im
Visar Zhiti
nga libri “Dyert e gjalla”

Mirseerdhe, shpirt,
ne trupin tim.
Ku ishe, larg neper rete
dhe shkove yll me yll?
Ndersa une
isha nje peme ngjarjesh.
Apo ishe nen toke
e dole me burimet,
ndersa une isha
gur i lemuar, pa kujtese.

Mirseerdhe, shpirt
ne trupin tim.
Ku ishe fshehur,
mos po rrije ne koken e kaprollit,
ndersa une isha vec briret,
apo ishe tek zogjte,
ndersa une s’isha as lajm.

S’besoj te kesh qene
neper germa librash,
kur une s’isha as leter.
Shpirt, ku ishe?
Mos t’u lodh trupi im?
Apo ti je leta e bardhe
e une germat,
apo ti je lajmi
dhe une zogu I nxitimeve?
Mos jam une kaprolli
e ti – kurora e arte
e brireve
qe, edhe kur te mos jem,
te zbukurosh sallonet
e jetes.

Kur une te jem uje qe iken
Ti je guri qe s’iken.

Kur une te jem yll
i qiejve te larget,
ti je pema e vertete
plot fryte fytyrash –
qe une te ngec
neper deget e tua te blerta,
o Shpirti im!


-----------------------------------------------------

Plotesim per "Rruget e ferrit" (propozimi im)



Shqiperi, te lutem, kupto me shume!

Nga Visar ZHITI

DOSJET E SHKRIMTAREVE, DOSJET E TE GJITHEVE

...do te doja qe kete leter t'ia drejtoja dikujt, ndonje ministri a kryeministrave tane, se s'e di mire sa kemi, shume apo asnje, a t'ia dergoja ndonje institucioni te rendesishem, akademise, parlamentit, vete presidences, por, meqenese kam kaq kohe qe i perkas opozites, ndoshta gjithe jeten dhe duke mos patur me besimin e sadopakshem te instutucionet tona dhe te personat qe i drejtojne ato, se mund te bejne tani dicka serioze, te rendesishme dhe te qendrueshme per vendin, o nga pazotesia o nga antizelli per te mos bere asgje, absurd ky qe jep perfitime vetanake me te medha, (kerkoj ndjese per pesimizmin tim te panderprere), vendosa qe kete leter, duke mos ia derguar kurrkujt, pra as te gjitheve, sic eshte zakon te thuhet per elegance mendimi, po ia drejtoj ndergjegjes, institucionit te ndergjegjes anonime, ne ajer, kujteses si deshmi, qe mund te buise ne te ardhmen, qe ka po aq rendesi sa kujtesa kolektive sot, ku nuk ka mure te dukshem dhe as roje anash, me arme, civile te policise sekrete, para se ciles nuk mund te shntendosen tela me gjemba e as te protestojne te persekutuarit e perhershem...

A duhet te hapen dosjet e shkrimtareve per te zbuluar se kush ishin spiunet, ata qe provokonin dhe denonconin koleget, por edhe lexuesit e tyre, qe dilnin ose jo deshmitare gjyqeve te tmerrshme te diktatures, qe benin akt-ekspertiza per krijimtarine e te tjereve te pa denuar ende, por qe ata, paraprakisht kishin kurajon e zeze dhe i cilesonin "armiq" ose per t'u ridenuar per ato qe shkruanin fshehurazi burgjeve, te cilat, akt-ekspertizat keshtu, te gjitha fillonin detyrimisht sipas kesj formule: une ose ne, anetare te Lidhjes se Shkrimtareve dhe Artisteve te Shqiperise, (emri ose emrat, te cilet mund t'i gjeni te zmadhuar neper kopertina librash), me kerkese te Ministrise, jo te Kultures, as te Arsimit a te ndonje ministrie paqesore te shpikur sic behet sot per te shperblyer klane apo aventuriere te politikes, as me kerkese te Komitetit Qendror te Partise, por te Ministrise se Puneve te Brendeshme, vini re: e Puneve te Brendeshme, pra me kerkese te Ministrise se Arrestimeve, te Torturave, te Internimeve dhe Burgjeve, te Pushkatimeve, ekspertizohej krijimtarine e... vini ke emer te doni: Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, te pushkatuar dhe per poezite e tyre, por dhe emrin e Trifon Xhagjikes, qe pasi u denua me pushkatim, recitoi ne sallen e gjyqit poezine e famshme opozitare "Atdheu eshte lakuriq", apo te Avzi Neles, qe i fsheu poezite nendhe dhe e varen dhe gjykatesi i tij ahere ende s'ishte dekoruar, do te guxohej te dekorohej tani, vini po te doni dhe emrin e Pjeter Arbnorit qe u ridenua per nje roman te shkruar ne burg apo te Kasem Trebeshines, Arshi Pipes, ditarin trondites te Fatos Lubonjes, shkrimet e Zyhdi Moraves, vini emrat e romanciereve Astrit Delvina, Mustafa Greblleshi, Bilal Xhaferri, po te doni dhe te Mitrush Kutelit, edhe emrin tim merreni, per poezi u denova, vetem per to ashtu si Edison Gjergo apo Maks Velo a Ali Oseku per pikturat e tyre, ka emra plot, apo doni ndonje roman epokal te Kadarese per t'i bere akt-ekspertizen?

A duhen hapur, pra, arkivat e Lidhjes se Shkrimtareve, nese jane ruajtur, dosjet e shkrimtareve dhe artisteve te Shqiperise? Te pararojes se qyteterimit tone, te guximit te mendimit dhe atij artistik, te edukatoreve shpirterore te popullit?

Ne, ish te denuarit politike, shumica jone derrmuese, jo vetem e kemi te lehte te themi: po, madje jemi dramatikisht te vonuar ne kete ceshtje, por mund te shtoj se ne u perballem me te kaluaren e perbashket diktatoriale hapur, ndryshe, nuk iu perulem asaj, megjithese te mundur dhe skllever, se brendeshmi ishim fitimtare te asaj fitoreje qe do te vinte me vone. Meqenese une kam fatin te kem ne dosje, po e perseris, ngaqe e ka thene para meje historiani Uran Butka, pra, ne dosjen time, gje e rralle kjo, sipas Butkes, se vete s'kam pare dosje te tjera, eshte nje dokument me ane e te cilit refuzoja, edhe pas presioneve, bashkepunimin me Organet e Sigurimit te Shtetit, gje per te cilen do te kisha pasoja te renda gjithe jeten, e kam pershkruar dhe ne nje liber timin, pra, une kam ca me shume te drejte te gjykoj per ata qe u thyen e u perdoren, qe u shkaterruan me tortura fizike e psikike, nderkaq di plot emra qe i qendruan heroikisht te keqes, u martirizuan, megjithese ne kohera deheroike...

Shkrimtari yne i madh, Ismail Kadare, perserit ngulmueshem serisht ne letren qe i dergon bashkevuajtesit tim, Bedri Blloshmi, vellait te poetit te pushkatuar, Vilson Blloshmi, autor dhe i poezise metaforike desidente "Sahara", (mrekullisht edhe Kadareja ka nje poezi te tille, emigrim i fshehte i frymezimit dhe i ideve nga nentoka ku ata ishin mbuluar ne studion e shkrimtarit), domosdoshmerine e hapjes se atyre dosjeve dhe argumenton se do te ishte nje lehtesim per ndergjegjen shqiptare dhe ben apel per te vepruar sa me pare. E drejte! Madje ai te prek me propozimin per t'u ngritur nje monument poeteve martire. Se shteti nuk ben asnje demshperblim per familjet e tyre, femijet, mbi vete Bedriun, edhe ai ka qene i denuar me pushkatim, madje beri shume vite burg e tani e gjithe ajo shtrese e te persekutuarve eshte lene ne varferi e neperkembet paturpesisht nga te paturpshmit.

Ah, jane shume emra per Memorialin e mermerte, nese do te kete! Nje beme e tille dhe do te cdekoronte, sado pak, vrasesit tane si dhe do te pakesonte ndikimin egershan te atyre emrave qe ishin thjeshte atentatore per arsye ideologjike a te nje politike te caktuar, aq me keq te deshtuar dhe kane zene vend ne histori dhe rruget apo edhe shkollat ende mbajne emra te tille gjakataresh.

Shkrimtari dhe miku im Lazer Stani, i nxitur dhe nga letra e Kadarese, ne nje shkrim te tijin se fundi shton se duhen hapur dhe dosjet e politikaneve. Madje me pare ato. Nje veprim tejet i drejte dhe i domosdoshem. E di qe eshte i veshtire, se kujtoj qe kur qeveriste Partia Demokratike, doli nje ligj qe u ndalonte dhe zgjedhjen per deputet figurave jo te pastra ne kete drejtim dhe besoj se kjo ishte dhe nje arsyet qe shume prej tyre qe e pesuan nga ky ligj i rrepte, moren armet ne '97, u bene lidere te rebelimit dhe me pas zune poste te larta ne shtet e tani marrin pjese ne grabitjen e copave te Shqiperise se perbashket.

Si duhen hapur dosjet? Nje propozim i ri

Rreth nje dekade e gjysme me pare kam botuar nje ese ne shtypin e porsakrijuar opozitar per ceshtjen e dosjeve, te hapej apo te mos hapej libri i madh i mekateve. Po te hapej, do te ishte i tmerrshem. Po te mos hapej, do te kishte me tmerre. Po ta hapnim, do te na rrenonin ato qe do te shihnim, po te mos e hapnim, rrenimtaret do te persersnin rrenimet. Ta hapnim apo te mos hapnim? Ishte shpejt apo ishte vone. Ta fshihnim apo ku te fshiheshim?

Propozimi im atehere ishte qe librin e madh te mekateve ta hapnim ne faqet e fundit, te tryeza e lendes apo permbajtja e tij dhe aty te nxirrnim dukurite dhe t'i denonim ato.

Nderkaq une do te doja qe te pranoheshin nisma vetanake, t'i hapej dosja atij qe do te kerkonte t'i hapej e vetja. Sidomos njerezve publike. A nuk beri keshtu Ismail Kadare pas nje akuze qe i bene para do kohe? Arsyet per t'iu hapur dosja, do t'i dinte ai qe do e kerkonte hapjen e saj ashtu si ai qe nuk do te donte t'i hapej kurre.

Gjermania Lindore i hapi dosjet dhe, me sa di, e konsideroi ceshtjen e spiuneve si pune agjenturore te Bashkimit Sovjetik. E gjithe perandoria komuniste duhet te kete geluar keshtu. Ndersa Greqia pas diktatures se koloneleve te zinj pranoi hapjen e dosjeve, denoncimet e te demtuarve. Dhe pati prurje. Po keshtu dhe Afrika e Jugut. Madje krijoi nje si mjedis te hapur, lloj stadiumi ku rrefeheshin per te arritur nje si katarsis social.

Une vete me pas e kam ngritur kete ceshtje vite me pare dhe ne Komitetin e Helsinkit, kur isha anetar i saj ne Mbrojtje te te Drejtave te Njeriut. Le te ngrihen komisione ligjore per hapjen e dosjeve dhe krahas zbulimit te bashkepunetoreve te Sigurimit, pra te spiuneve dhe denoncuesve te fshete, akt-ekspertizueve, etj, te shihet domosdoshmerisht dhe ana tjeter e medaljes, qe s'eshte prekur fare, nga askush, qofte dhe teorikisht. Kush ishin ata qe bene spiune te tjeret? Kush apo cilet urdheruan te beheshin dosje te tilla, gje qe sot njihet si metode presioni, torture psikike qe kryen shteti, mbi te gjitha diktaturat nazifashistokomuniste, mbi shtetasit e vet dhe shkelje e te drejtave te njeriut? Pse e adoptuam dhe ne kete pervoje sovjetike te dosjeve? Me c'urdher u bene pushkatimet? Burgimet dhe internimet? Kush i mban dosjet sot dhe kush i zhduk? Pse nuk i hapin? Pse i hapin, apo thjeshte kur partite fitimtare apo lideret e tyre duan te bejne presion mbi anetaret e tyre a vartesit? Keshtu krahas listes se erret te atyre qe i shnderruan ne spiune, te dale dhe lista e kuqe dhe e gjate e atyre qe benin spiuna, duke perdorur jo vetem mashtrime, por dhe dhune te gjithfarshme e tortura, me gjak e hekur, te atyre qe dhane urdherat per t'u zbatuar nje manual i tere mizorish. Ata, operative, gjykatesa, shefa Degash, te partise, thone sot se benin detyren. Po dhe koha tani duhet te beje detyren ndaj tyre e te gjitheve. Natyrisht, une e di, se ka patur dhe shume spiune vullnetare ashtu sic ka patur dhe shume xhelate pa vullnet.

Mjerisht, ata qe u thyen dhe u perdoren, pasi e pesuan ne diktature mynxyren, te nakatosur me privilegje te turpshme, jane te mallkuar qe dhe pasdiktatures te vuajne pasojat e saj, turpin dhe pergjegjesine, kurse spiunberesit e tmerrshem, urdheruesit e tyre te larte, atehere jo edhe jo, perkundrazi ishin pjese e majme e shtetit, por as dhe tani nuk i prek askush dhe nuk i ve para asnje pergjegjesie morali dhe drejtesie.

Te hapen dosja e diktatorit, e klikes se tij, e diktatoreve te vegjel, te institucioneve te tyre, te denohet diktatura dhe makina e saj e perbindeshme! Se me ndergjegje te demtuar nuk kemi per te bere perpara dot.

Njekohesisht eshte detyre pra, ne mos e shtetit te tanishem, e shoqerise, qe te nxjerre dy lista, balle per balle, te atyreve qe lemerisshem benin spiuna dhe te atyre qe u bene spiuna. Dhe te ndahen pergjegjesite, cilet ishin shkaku dhe cilet pasoja, demtuesit dhe te demtuarit, qe mos te denohen gjithmone te demtuarit apo te demtuarit e te demtuarve, si te thuash pasojat, por, pasi te denohet (moralisht, por me ligj) realiteti qe pillte spiune si krimbat mbi nje kufome te lene, mbi te gjitha te shpallen shkaktaret dhe veprimtaret e se keqes.



Po kush do t'i hape?

Kjo eshte ceshtja? Kush do t'i hape dosjet? Kujt t'ia kerkojme? A i duhet shtetit? Une nuk besoj se i duhet demaskimi i se kaluares dikatoriale komuniste, por maskimi i saj. Se ata qe bene te kaluaren, po duan te bejne dhe te tashmen. Po popullit? Qe te shohe sa i keq ishte? Po individit? Qe te zbuloje se gjithcka e ka patur kundra, pas kraheve dhe sa poshte kishte rene morali? Nderkaq une dyshoj se mbi dosjet veprohet ne fshetesi, pergjysmohen, ndreqen, zhbehen, zhduken...

Megjithate ne parim, i priur nga e mira, jam per hapjen e dosjeve. Ta kontrollojme ndergjegjen tone, para(r)(n)ojen e saj. Ashtu sic kembengul shkrimtari yne i madh Ismail Kadare. Megjithate duhet kujdes. Dhimbje dhe force. Jo qe ta shembim edhe me njeriun sic i shembi krusma e dosjeve te tyre, por qe ta fitojme njeriun. Me qellim qe helmi te zbrazet nga plaget, ne menyre qe korpi i shoqerise te mos leqendiset edhe me dhe te shkoje drejt cofjes...

...ne fund te letres time do te doja te shtoja se Presidenti i Republikes e mirepriti apelin e Kadarese dhe la porosi, pak a shume, qe te shihet mundesia e nje ligji per hapjen dosjeve te shkrimtareve. Kujtoj se dhe nje here tjeter la nje porosi te tille per te persekutuarit, vuri dhe afat muajin shkurt. Por ata qe duhej ta benin, i rane shkurt, nuk e degjuan fare, duke i lene presidences vetem vlera dekorative. Madje me pas mbi protestat e te persekutuarve para parlamentit eshte perdorur dhune e eshte derdhur gjak.

Ne te gjithe, Shqiperia, duhet te kuptojme me shume, pertej fakteve dhe bemave te tanishme, pertej seancave parlamentare e kongreseve te partive, pertej dekorimeve e vetedekorimeve e porosive te pafuqishme formale, konferencave te shtypit te ambasadoreve, pertej protestave dhe gardhit te policeve, qe, gjithsesi, te mos lejojme ta trajtojne atdheun, te pakten brenda vetes, sikur "s'merr vesh", si handikapat mental e te bejne mashtrueshmerisht gjithcka qe duan mbi kurrizin e tij. Se me e renda e te gjitha eshte bere dosja e atdheut.


===

(sjelle nga Bokerrima ne Portalin e Forumit (tek tema per hapjen e dosjeve))


-----------------------------------------------

Visar Zhiti mbaroi shkollen fillore ne Durres, te mesmen e kreu ne Lushnje dhe mbaroi Institutin e Larte Pedagogjik ne Shkoder. Punoi pese vjet mesues ne fshatrat e Kukesit.
Poezite e tij ne doreshkrim u bene shkak qe te denohet me dhjete vjet burg, qe i vuajti ne minierat e Spaçit dhe Qafes se Barit, pastaj ne fabriken e tullave Lushnje.
Sot eshte gazetar dhe botues. Per poezi dhe proze ka marr çmime nderkombetare
Poezite me poshte jane shkeputur nga libri Kujtesa e ajrit


SA GJERA ME PRESIN

O zot, sa gjera me presin
qe duhet t’i kryej
e jeta s’mjafton
Me duhet nje pyll
kur nuk kam asnje peme
Me duhet rruga te eci
dhe une, mjerisht, kam mbrritur
………………………..me kohe…

Me duhet te gdhend
fytyren time
me duart e tua
po ti nuk je
Te çlodhem me duhet
kur nuk kam bere asgje

Do desha te le nje buzeqeshje
ne ajer, vetem nje,
por ne nuk dime ta kuptojme
kujtesen e ajrit


GJERAT E VOGLA

Vetem me nje gjethe
di te flas per pyllin

dhe vetem nje yll
te thote se s’je vetem

nje kepuce e humbur
te zgjon rruge pafund

Ndize nje cigare
nga paketa e Prometeut.

1972
__________________

Visar Zhiti
nga libri: Si shkohet ne Kosove

* * *

- (...) kam humbur udhen, o njeri. Nga bie Itaka?
- Cila Itake? Ketej s'ka. Ke gabuar.
- Eshte ishulli im, i gruas sime dhe i djalit tim...
- Po deti eshte larg ketu...
- Kam gjithe jeten qe udhetoj. Vij nga lufta dhe
vdekja. Ndihmome. Na u mbyt anija, vetem une
dola ne breg. E sulmuan trenin qe mora me pas
hordhite e jashtetoksoret, po une e cava rrethimin.
Ra avioni, gjalle mbeta dhe une.
- Te paska zgjedhur fati! Cmoje!
- Dallget me behen male e malet dallge. S'e di ku
po eci. Jam hutuar nga lodhja.
- Mbi veten tende po ecen. Po kush je, si te quajne?
- Jam ti. Emrin tend kam. Po mos eshte ketej
Itaka?
- Jo, ketej eshte Kosova. Eshte e ndaluar te shkosh!
- Per andej do marr udhen. Te te ndaluarat gjej
ato qe dua. Mireupafshim, o njeri, e di qe do te
takohemi.
- Mirevafsh, udhetar i cuditshem! (...)


-------------------------------------------

Mbreti i asgjesise
Dyert e Gjalla
Visar Zhiti

Te jesh ti mbreti lakuriq i perralles,
te shihesh ne nje pasqyre qe s'eshte,
te trokase dera e nje shtepie germadhe,
te hyje gruaja e vdekur dhe e veshur nuse,
te ngrohesh ne nje zjarr te shuar,
te flasesh pa fjale sikur
te lozesh me topa bore nga borerimi i pa rene,
te dalesh ne rruge vete i dyte,
__________________kur s'ke as veten tende,
te jesh ne te nesermen,
te rrezohesh si statuje e vdekjes,
te shohesh hijen tende sikur
te jeni bashke te lidhur me nje prange
_________________ne kembe,
___________te mos harrosh, jo, jo te mos harrosh,
___________se hija mund te jesh ti vete,
_________________i palendet, pa skeletin antik,
___________qe pret klithmen feminore
e ti, Mbreti i asgjese, dicka te besh.


--------------------------------------------------


Visar ZHITI, Valixhja e shqyer e perrallave - (rrefenja per ato qe rriten)



PROLOG

Perralletari me i ri ne Atdhe

Na ishte sec na ishte, bora binte nga qielli i perrallave, e qete, me floke te medhenj, pa u endur neper ere, drejte e ne toke.

Pra, bora po shkonte ne shtepine e saj ne toke. Pse toka eshte shtepia e bores, apo qielli?

Ndoshta i gjithe qielli, e gjithe toka ashtu si dhe une qe kam per shtepi, jo vetem ate ku jetojne nena ime, babai, vellezerit e mie e motra, por te tere Atdheun.

Ja kjo bore e bute eshte shpirt i bardhe, i bardhe qe po perhapet lehtesisht, pa mundime neper udhet, ne deshirat, mbi punen, mbi mallin qe i ka hapur krahet si pemet; ja deget u renduan nga bora, per kercasin, patjeter do thyhet ndonjera.

Po kthehesha ne shtepi, se une punoja larg, pas maleve, afer Kosoves martire. Deren e dija, do ma hapte Holta e vogel, cupa e vellait tim te madh. Mbas cdo trokitjeje ajo shkon me vrap, se mos kam ardhur une. Kete radhe s'do te zhgenjehet. E gezuar do me hidhet ne qafe dhe do therrase Kalterinen e vogel, cupen e motres sime, qe patjeter do te kete ardhur nder ne.

-Xhaxhi, xhaxhi, oh, oh!

Bashke me Kalterinen do me shkundnin boren nga supet, nga floket dhe mezi do me linin te takoja te tjeret.

Dhe pastaj, pa e pritur fare rastin, ose Holta ose Kalterina do me pyesnin:

-A i solle ato?
-Po.
-C'jane ato, - do pyeste ndoshta nena. - Arra? - Se atje ku punoj une ka pyje te tera me arra e geshtenja dhe me bore.
-Jo! - do te thoshte Holta.
-Atehere kukulla?
-Jo, kemi plot! - do te thoshte Kalterina.
-Po c'kerkojne? - do te pyeste ndonje nga vellezerit, ndoshta motra. - Mos jane cizme te kuqe?
-Jo dhe jo!
-Po c'jane?
-Perralla! - do te bertisnin Holta me Kalterinen bashke.

Kur isha per here te fundit ne shtepi, para ca kohe, ato me kishin thene t'u kallezoja perralla. Nuk di, - u thashe. Pse s'di? Po kam pune te tjera, thashe. Pse a s'eshte pune te thuash perralla per ne, me kundershtuan Kalterina me Holten. Une qesha. Dhe u mbusha duart me arra. Ato mbajten ca per vete, ca per kukullat e per macen. Une qesha me te madhe.

-Degjo, - me tha Holta, - kur te vish heren tjeter, na sill ca perralla.
-Po ku t'i gjej? - pyeta une.
-Gjeji! - tha Kalterina. - Atje bore ka, edhe kuaj...
-Po, po, beji vete, se po s'i bere, do te thote se s'na do shume. - Pranova, kot, duke shpresuar se ato pas ca ditesh do te harronin c'me kerkuan. Por femijet nuk harrojne. Holta u deshperua.

-Po c'ke, moj Holta - thashe - c'ke?
-Ah, xhaxhi!...
-Po fole!
-Do t'i shkruash perrallat? - me pyeti e trishtuar. Syte iu hapen me teper. Buza pati nje dridhje fluturash. Ajo dukej me e bukur keshtu. Si e magjepsur.
-Pse? - u habita une.
-Jo, jo... po i shkruajte perrallat, ti duhet te lesh edhe mjeker te gjate sa nje plak njeqind vjec. Ndersa ti, xhaxhi, je i ri, fare i ri.
-Pse, do plakesh ti, po bere perralla - u shqetesua Kalterina.

Qesha kaq shume, sa s'kisha qeshur gjithe jeten. Po mire, u thashe, e zeme se une jam perralletari pa mjeker, krejt i ri, ndoshta me i riu ne gjithe Atdheun.

...Po u sillja perrallat e premtuara, i qeshur, por qe i shkruajta seriozisht neteve, kur te tjeret flinin. E mbusha valixhen plot me to. si nje shpelle me ekskursioniste.

U cova leter Holtes dhe Kalterines e u thosha se perrallat i fillova, por me perpara s'e t'ua tregoj, do t'i coj t'i bej liber e do t'ua dhuroj juve. Ato me pergjigjeshin se do te ishte me mire qe t'jua tregoja atyre ne fillim; po te mos i pelqenin, libri s'do ishte i bukur. Pastaj se c'me thoshin ne leter per nje marrezi te maces me kukullat. Ne faqen tjeter te letres kishin vizatuar duart e tyre. Si lule dukeshin ato duar! C'ne, ato s'ishin gishta, por petale gezimesh.

Une i mbarova perrallat, por duke mos qene i vogel sa ato, (kurre s'do te behem i tille) shume gjera te asaj moshe i kam harruar ose s'i kam ditur. Cdo femijeri eshte e paperseritshme.

Le t'i lexojne perrallat e mia, ndoshta kur te rriten edhe pak. Po nuk i pelqyen, le t'ia lene maces qe t'i shqyeje me kthetra si nje lemsh te bezdisshem. Dhe bashke me macen copa-copa t'i bejne perrallat e mia.

Po s'ju gezova dot, do ndiej dhimbje. Po s'qene per ju, c'i dua une? Kjo do te thote se kam harruar feminine.

--------------------------------------------------------------------------------


Visar ZHITI, Valixhja e shqyer e perrallave - (rrefenja per ato qe rriten)



Perroi i vogel enderrimtar

Perroi i vogel kishte pare tre fshatra dhe nje lokalitet. ai ecte midis tyre si nje mez i bukur, i bardhe, qe defren me veten duke tundur krifen prej dheu dhe qielli.

Perroi e donte shume diellin. Cdo dite ngarkohej me te ne kurriz si me nje vogelush, ndersa ne mbremje merrte te motren e diellit, henen.

Po fshatrat i dhimbeshin me shume. I shikonte me etje sikur donte t'i perpinte me syte e medhenj, te kalter. Sa te bukura ishin fshataret qe lanin rrobat me te. Po delet qe vinin te pinin uje. Edhe ato dukeshin si perrua i vogel, i bardhe, gjithe shkume blegerimash. Perroi mbartte edhe dritat e vobekta te fshatit si nje cigane qe ka nje torbe plot me rruaza dhe unaza e ringa - xhingla vezulluese.

Tre fshatra dhe nje lokalitet kish pare perroi i vogel. Nuk jane pak, e? Por edhe shume nuk jane. Sidomos ai lokaliteti i ngjan nje cmendine terheqese.

Atdheu eshte i madh, shume i madh dhe i cuditshem.

Ai, perroi i vogel, kish degjuar shume gjera nga nje radio dore qe e merrte me vete nje nuse, qe prashiste ne arat aty prane. Oh, sikur te shikoja me shume bote! - memeriste perroi me vete.

Dhe nje dite vendosi te ndahej ne tri dege si nje peme qe, pervec trungut, ka dhe dy dege te tjera.

E para u nis per ne Veri, nga Alpet plot me bore si malesoret me qeleshe mbi krye. Tjetra shkoi mespermes Atdheut, qe te derdhej vete ne det. Dhe dega e trete iku nga jugu i portokalleve, ne Cameri. Por perroi qe vogelan, jo i fuqishem, tamam si nje mez capken qe di vetem te kerceje.

Secila dege e perroit humbi. (Keshtu do te thaheshin tri dege te prera nga nje peme).

Une i kam pare guret rreth e rrotull perroit te vogel dhe kam biseduar me ta ne muzg.

Guri me i madh me tha: Perroi i vogel eshte egoist. Pse s'i mjaftonin tri fshatra dhe nje lokalitet? C'i duhej atij!

-Dikush e mashtroi, - tha nje gur tjeter.
-Deshira s'eshte fuqi, - tha nje zall gri.

Ndersa guri me i vogel tha: Perroi i vogel duhet admiruar. Ai u tret duke kerkuar me teper ne jete. Dhe kjo eshte e natyrshme - thane shume gure.

Ndersa nje gur, as i madh as i vogel, me tha: Cdo gje duhet bere ne kohen e duhur. Dhe duhet bere mire. Une kam pare nje fshatar, vazhdoi te me tregoje guri as i madh as i vogel, qe per te nxjerre uje, hapi shume puse e s'nxori asgjekundi. Po te germonte vetem te njeri dhe thelle, patjeter do nxirrte. Perroi u shpernda shume dhe s'arriti asgje, - tha nje tjeter gur. Megjithate, guximi i perroit me pelqen, edhe pse shpesh eshte i denueshem...

Mua me erdhi keq per perroin e vogel. Ashtu i thare ai ngjante me nje varr te gjate e bosh.

Si mund t'i beja deshirat e mia uje dhe shpresen dallge aty?

Visar Zhiti dhe nobelisti Walcoot ne Cmimin e Letersise.

A.Mezini

“Ne jemi ajo c’ka kujtojme, refimet jane kujtimet dhe kujtimet jane jeta”Mario Luzi.Keshtu eshte hapur sipari ne teatrin ‘Valle’ te Romes me thenien e poetit dhe senatorit italian personazhi prej te cilit ka marre emer Cmimi Internacional per letersine “Mario Luzi”ku u vleresua edhe poeti-shkrimtare Visar Zhiti.
Nder pese fituesit e ketij cmimi perkrah Nobeslit ne Letersi (1992) Derek Walcott me vepren e tij te teatrit ne vargje ‘Odisea’, Presidenti i Senatit te Italise Franco Marini vlereson ne kategorine ‘poezia origjinale’ me vargjet qe prezantohen per here te pare, shkrimtarin Visar Zhiti.Personalitete te shquara te artit, kultures politikes dhe shkences, ishin pjese e Padronatit te ketij eventi dhe jurise e cila vleresoi nder 25 mije poete e shkrimtare ne te gjitha zhaneret e le trave, poezize, prozes, teatrit etj te vendeve te ndryshme.
Karakteri internacional i ketij cmimi orientuar prej figures poetit , qendron ne sostancen e tij per te kerkuar dhe sensibilizuar kujtesen historike, qe brezat duhet te percjellin sipas menyres se kultures dhe pergjegejsise sociale.Cmimi Mario Luzi eshte nje tradite letrare dhe historike mbarekombetare i cili krijon menyren per tu folur brezave te rinj me nje gjuhe universale dhe pa kufij, qe ata te zbulojne nepermjet poezise dhe kultures ate bashkesi vlerash e ndjenjash qe jane shpresa me konkrete per te ardhmen. Ne nje mesazh te tille edhe Zhiti vjen ne kete mbremje si nje poet i cili trasmeton nepermjet vargjeve te tij pikerisht lirine per te kujtuar historine mbi kohen, sistemet dhe shikimin e nje te ardhme te ndertuar me gjuhen e artit.Ish i burgosur politik gjate viteve te regjimit komunist “per propaganden e ti kunder sistemit te realizmit socilaist” pas viteve ’90 do te behet je nga poetet simbol te fjales se lire dhe me ne ze te Shqiperise.
Marrja e kerij Cmimi per zotin Zhiti eshte nje kenaqesi e vecante, kjo sepse ai ka patur mundesine te njihet me poetin vite me pare, dhe sot ne nderim te tij ti dhurohet ky Cmim ne Letersi Mbarekombetare. Mario Luzi nje poet shume i njohur ne artin e poezise dhe letersise europiane eshte perkthyer ne gjuhen shqipe nga shkrimtari Visar Zhiti, nje raport ky artistik lindur kohe me pare ndoshta ne fillimet e krijimeve te poetit Zhiti si nje dashamires i vargjeve te tij.Gjate viteve ne vazhdim Visar Zhiti ka botuar disa libra ne proze dhe ne poezi dhe dhe ka perkthyer disa te tjere: “Rapsodia e jetes se trendafilave” “Rruget e ferrit” dhe "Ferri i care” dedikuar viteve te tij te burgur etj.
Ka botuar ne italisht Croce di carne (1997), ka fituar Cmimin “Ada Negri” (1987), dhe Cmimin per Poezine Leopardi d'oro (1991), Dalla Parte dei Vinti (1998), Le piaghe non hanno patri, Shenjetorja shqipatre “Nene TEREZA” (D'Agostino,1998).Eshte antare i Akademise te Arteve “Alfonso Grassi” te Salernos.Si poet dhe shkrimtare ai ka nderin te jete ne nje nga Enciklopedite me moderne sic eshte “Trecciani” me biografine dhe operen e tij letrare.
Sot zoti Zhiti ne rolin e tij si Minister i Kultures prane Ambasades Shqiptare ne Rome njekohesisht vazhdon perkushtimin e tij ne fushen letrave si nga nga poetet dhe shkrimtaret me bashkekohore te letersise shqiptare.

***

Duke vrarë këngët
.....e palindura akoma
nga që s'rrjedhin gjak,
të duket sikur s'ke bërë asgjë

Pse kanë këngët kufoma?

E ku e kanë varrin?

Gjëra të tilla mund të thuash
.....dhe për ajrin
__________________

Nëna e Poetit

Kur troket në derën e saj
kushdo që të jesh
... i tëri i dielltë,
... apo rrebesh qofsh
... hije nate
... ëngjëll
....... apo ushtar
... grua rruge, jetim
... pyll levizës
... apo lumi Stiks
Ajo asnjëherë, s'pyet:
"Kush është?"
Se si e hap derën
........ çiltërisht
........ menjëherë
sa ty të duket se s'ka ekzistuar
............... ajo derë


Ëndërrat

Ti po mbyll sytë, i dërrmuar
nga puna e tmerrshme këtu nën tokë
Patjetër je duke ëndërruar
se ëndërrave pranga s'u vënë dot

Dhe le ta bëjnë ferr galerinë
ti vuan që të mbetesh ëngjëll
Mbi supe si flatra ke mirësinë
dhe fluturon nëpër ëndërr

Ku vete kështu? Ah, unë e di
dhe ëndërrat lodhen mes kaosit
dhe kanë ftohtë ashtu si ti
veç me kapotën e të burgosurit

dhe s'po të them që i vrasin ëndërrat
që kam shëtitur ndër varret e tyre
Ndodh që na vrasin më parë se ëndërrat
dhe qajnë ato mbi ne si vejushe

Befas u zgjove. Buzëqesh i trembur
sapo u ktheve nga ai vend i lumtur
Balli i mbushur plot me ëndërr
e di që bëhet më i bukur

Spaç, dimër 1982
__________________

EPILOGU

(që koha e bën parathënie)

Jeta është më e pakët se shpresat

E megjithatë unë shkruaj poezi
pa m’i lexuar askush.
Ndoshta dhe era e natës nuk i lexon fare yjet,
mbase dhe shkëmbi në bregun e detit
s’ndien asgjë nga dufi i dallgëve

E megjithatë unë shkruaj poezi
të cilat ma prishën jetën. 7 vjet
trupin ma mbështollën telat me gjëmba.
Ma shqyen lëkurën dhe rrodhën rrëkera jete
.......... si rrëkera gjaku
.......... deri në fund të këmbëve të mia
Po shpirtin, jo të gjithë shpirtin
nuk munda dot, veç një grimëz, e nxora
nga të çarat e trupit
.......... dhe e çova
.......... te dashuria
.......... te poezia.
Me grimca shpirti jetoj tani
të vogla
si bletë të humbura
. . . . . . . . . . . .
dhe të mendosh
që edhe mbishkrimet e varreve
kanë lexues…

Atëherë poezia është më shumë se sa shpresat!

Trokitje patjetër

Po vij që të takohemi
në derë po trokas.

Nuk ka kohë të gjejmë kush e ka fajin
dhe s'është aq e thjeshtë
.......... si loja e maces me lëmshin.
Sepse dhe të mos kesh faj,
ndonjëherë ke fajin
.......... që i le të tjerët të bëjnë faje.
E kush s'di të mbrojë veten,
ndoshta ka bërë krim.

E jeta që s'mjafton për dashurinë ...
e tmerrshme të gjesh kohë
........................... për urrejtjen.

Prandaj unë po vij
të trokas brinjëve të tua...,
Ndizi qirinjtë e festës!

Siç ndërronin malësorët e mij
........... kutitë me duhan,
të ndërrojmë zemrat e hidhëruara
dhe ...

Milano 9.7.1992

po ju jap ca vargje te shkeputura nga vellimi i tij "Thesaret frikes", vargje qe i akm ne mendje dhe nese ndonje riprodhim nuk eshte korrekt, kerkoj ndjese.......eshte thjesht efekti i kujteses.

.....jashte bie bore, keshtu duhetr te jete, harrim i bardhe.....

........u fut fjalori i madh gjihes shqipe ne burg
i madh sa nje arkivol femije
dhe gardianet e kontrolluan sikur cdo gjenin ?
...dhe e vendosen perballe kodit penal
Abeli perballe Kainit etj.


.....ne duart e vajzave jane flaket e trojes...
.....(apo te tjera)...
....Rashe mbi ty dhe mora fryme me gjethet e pyllit



tek e njejta poezi
akti i trete
udhetoj mbi floket e tu
me gishtat.....
............
.........
........
dhe kam porositur mos te vdes njeri deri ne mengjes .


ose tek poezia Me nenen time ne Vatikan
...nje pellumb fluturoi deri tek kangjellat si per te lajmeruar ardhjen e nenens sime ne Vatikan
ajo eshte nene ballkanase, jemi bij te nje nene te murosur.....
.....etj perla te vargut Shqip qe nje i paperseritshem si Visari mund ti shkruaj.

Po kurdis zilen e orës

Po kurdis zilen e orës,
....që të më zgjojë nesër
......të kap trenin e hershëm.

Që të zgjohesh nga gjumi i madh, i zi
bëj një vepër ti,
......kushdo qofsh,
s'ka rëndësi madhësia e saj.
Le të jetë e thjeshtë
....si mbjellja e një peme
......e imët si thërrimet e biskotës
........mbi parvazin e dritares për një zog
....................lajmëtar,
....apo delikate le të jetë - si tualeti i gruas
......që ndikon, po, po, ndikon në bukurinë
..............e fëmijës që do lindë.

Mos ki frikë, le të jetë dhe vdekje
po e tillë që e kundërshton vdekjen.

Bëj diçka që t'u hyjë në punë njerëzve, kafshëve
dhe pemëve...

Kurdise
zilen e zemrës
....në natën tënde të indiferencës.
__________________

Pas shtate 1001 netesh
Epilog
Visar Zhiti
nga Valixhja e shqyer e perrallave
Botimet Toena

dy faqet e fundit te librit:

Na ishte sec na ishte, na ishte nje fatkeqesi qe u shkaktua prej shkrimeve. Me burgosen per to, sepse je metaforik, me akuzuan gjykatesit. Pse flet me gjuhen e Ezopit, e? C'jane keto rrefenja armiqesore!!

Politika atehere ishte si nje murtaje, bente shume deme. Me hodhen prangat dhe me denuan afersisht tri 1001 dite dhe tri 1001 net. Oh, vinte nena ime, babi i verber te me takonin, vellezerit, motra, me jepnin kurajo, por dhe Holta me Kalterinen.

- Perralle eshte qe ti je ne burg? - me pyeten me lot ne sy.
Une buzeqeshja hidhur:
- Pjese e perralles eshte, - thashe, - pjesa me e keqe.

Pastaj iu luta rojave qe Holten me Kalterinen t'i fusja mes hekurave ne pjesen brenda ku isha mbyllur une, pra ne burg, qe t'i perqafoja me mire, t'i puthja.

Si dy engjejt e mi shpetimtare m'u bene ne krahe. Holta me dha nje pako me biskota, me nje liber te fshehur brenda, kurse Nina nje shami ku kishte qendisur vete ajo, me dockat e vogla pellumbin dhe fytyren e njeriut - nje skice e Pikasos se ndaluar, te cilen e pelqeja shume.

Oh, sa u gezova! Sa mire qe policet s'dinin c'ishte Pikaso, se s'do te ma jepnin shamizen dhe do te na denonin serish mua dhe vogelushet.

Po une dola nga burgu...
Dhe lozja me femije te tjere, me vellezerit dhe motrat e Holtes dhe Kalterines, se ato jane te rritura tani. Lozja me Helidonin e bukur dhe Amarden e urte, me Eraldin bjond qe ka qejf te behet futbollist dhe me Liaden pianiste, se ciles emrin ia vura une qe nga burgu: Liri, atdhe, dashuri.

Kurse Heriani eshte miku me i mire ne bote i qenve. Dhe buken e ndan me ta.

Po perrallat? Ah, harrova perrallat. Valixhen e tyre ma shqyen policet, kur kontrollonin shtepine. Ndersa ca nga fletet e shkruara humben, u zverdhen.

I mora nder duar pas njezet vjetesh, te lidhur me kujdes nga njerezit e mi, si nje liber mesjetar, qe e fshehen nen dhe, ne kpshtin e motres. Sepse une isha i ndaluar edhe si emer.

Fletet renkonin te zbehta. Diku mezi kuptoheshin fjalet, te kalbura si filli i telave me gjemba ne burgun tim tani. Sepse, harrova t'ju them, diktatura ra si nje perbindesh qe i pushon zemra. Megjithese nuk e di, a kane perbindeshat zemer?

Dhe po rishkruaja siper fleteve te dikurshme, plotesoja, ndreqja, me doren e dridhur dhe lot te padukshem binin mbi perrallat e mia si shi me diell.

Atjoni im i vogel, i vogel qe e mbaj ne preher, s'me le te vazhdoj. E do ai penen qe te zhgarravise. (Merre, bir!)

Po a do te kene fat te dalin nga burgu i harreses ato qe shkrova dikur nga dashuria per ata qe rriten?

Libri nuk te braktiska si njerezit. Dhe pikerisht atje ku ishin zyrat -qeli te redaktoreve police, qe denonin librat dhe autoret, tani eshte Shtepia e mire Botuese TOENA, e cila pranoi ta nxjerre kete liber pas njezet vjetesh.

Rastesi e bukur, e cuditshme! Apo dicka misterioze, prej kohe, kerkon te korrigjoje vetveten?

Sidoqofte, libri ne duart tuaja me gezon me shume se amnistia.

Duart tuaja do te sherojne shume gjera. Dhe kete liber si nje plage...


----------------------------------------------------------

Visar Zhiti dhe fundi i vetmisë së Kadaresë

--------------------------------------------------------------------------------

Dr Gëzim Alpion

Po qe se akoma nuk e keni lexuar romanin e Visar Zhitit “Funerali i Pafundmë” , nxitoni të gjeni një kopje. Po qe se libri nuk është më në qarkullim, i shkruani botuesit menjëherë që të botojë kopje të tjera, mundësisht sa më shumë. Po qe se ribotimi do të marrë kohë, më shkruani që t’iu dërgoj kopjen time. Sa më herët që ta lexoni këtë vepër, aq më shumë do të përfitoni.

Sa për sqarim – ky roman nuk është argëtues. Megjithatë, pavarësisht nga kjo, ose më saktë, pikërisht për këtë gjë, ju duhet ta lexoni këtë libër, dhe sa më parë. Po qe se nuk e ndiqni këshillën time, ka të ngjarë që pa dijeninë tuaj, ju do të vazhdoni të jeni pjesëtarë sonambulistë i një funerali të cilit ju ngjitet ndoshta që kur lindët. Ndoshta ju keni lindur në këtë funeral. Ndoshta ky është funerali juaj. Ndoshta ju jeni kufoma që të tjerët përcjellin në varr. Ndoshta ju jeni kufoma dhe një nga pjesëtarët e korteut në të njëjtën kohë.

Në këtë roman Zhiti na rrëfen ne shqiptarëve gjëra që tradicionalisht nuk na pëlqejnë t’i dëgjojmë, shikojmë dhe pranojmë, veçanërisht kur bëhet fjalë për mëkate të përbashkëta.
Si çdo vepër me vlerë, ky roman iu ofron lexuesve një trajtim terapik që do t’i ndihmojë ata ta njohin vetveten ndoshta më tepër se nga çdo libër tjetër që kanë lexuar deri tani. Si një Frojd letrar, Zhiti e drejton lexuesin me mjeshtëri, simpati, por disa herë edhe me insistim në turneun e vështirë nëpër labirintet e errëta të koshiencës dhe subkoshiencës. Me Zhitin, letërsia shqiptare ka gjetur një stil të ri rrëfimi, që u përsos nga James Joyce dhe Virginia Woolf.

Shkrimtarë si Visar Zhiti janë shumë të talentuar për t’u liruar nga burgu. Edhe kur artistë të tillë e kryejnë dënimin e ‘merituar’ për ‘komplotet’ që thurin duke ‘manipuluar’ fjalën, armën më të rrezikshme që disponojmë ne njerëzorët, ata duhen flijuar me ngujim të përhershëm në kullën e harresës. Për këtë të fundit ne kemi merita, veçanërisht kritika letrare shqiptare.
Po qe se prisni që të informoheni nga kritika letrare shqiptare për një libër të jashtëzakonshëm si ky, ka të ngjarë që të mbeteni të patrazuar në padijen tuaj edhe për shumë kohë. Kritika letrare shqiptare, që tani për tani është në një gjendje vegjetative, ka ende shume për të bërë për t’u afirmuar si një art i mirëfilltë dhe shkencë në vete.

Kritika shqiptare do ta ngrinte në qiell këtë roman po qe se do të kishte tërhequr vëmendjen e kritikëve në perëndim. Tani për tani kjo nuk ka të ngjarë, sepse Zhiti nuk është i interesuar të trajtojë tema folklorike dhe ekzotike që perëndimorët e interesuar për Shqipërinë dhe hapësirat shqiptare, si gjithmonë, vazhdojnë t’i kenë aq shumë për zemër. Zhiti është shkrimtar shumë serioz që të shkruaj vetëm me qëllim që të tërheqë vëmendjen dhe siguroj aprovimin e kritikës së huaj. Disa shkrimtarë shqiptarë, me eksperiencë apo edhe pinjollë të rinj, që me sa duket e masin suksesin kryesisht me kutin e vlerësimeve të befta që vijnë nga përtej Adriatikut, duhet të mësojnë nga dinjiteti dhe integriteti profesional i Zhitit.

Po qe se mendoni se një vepër e tillë duhet të ishte propaganduar nga qeveria shqiptare, në kohën tonë kjo nuk është më e mundur. Shkrimtarët dhe artistët shqiptarë trajtohen nga establishmenti politik si fëmijë ilegjitimë të braktisur. Koha kur shteti shqiptar ta kuptojë sa e rëndësishme është të investojë për t’u krijuar artistëve si Zhiti kushte dinjitoze për të vazhduar krijimtarinë, fatkeqësisht duket se është akoma e largët.
Megjithëse në kushte jo normale, Zhiti vazhdon të shkruajë vepra të cilat janë pasuri kombëtare. Ky është ndoshta romani më origjinal i botuar në gjuhën shqipe në dy dekadat e fundit. Qoftë edhe vetëm me këtë vepër, Zhiti radhitet ndër klasikët e letërsisë bashkëkohore shqiptare. E megjithatë kjo vepër pothuajse nuk është vënë re. Edhe ato pak komente që janë bërë për të theksojnë se ky është një roman kundër diktaturës komuniste.
Deri diku, kjo vepër e Zhitit vërtet është një roman anti-diktature. Diktatura që Zhiti demaskon pamëshirshëm, megjithatë nuk është thjesht ajo komuniste. Si çdo shkrimtar, Zhiti pasqyron në veprat e tij eksperiencën personale. Si çdo shkrimtar i madh, ai nuk është rob i saj, por e përdor atë si platformë për të trajtuar çështje të rëndësishme që kanë të bëjnë me kombin shqiptar. Dhe jo vetëm me të.

Romani i Zhitit përqendrohet, ndër të tjera, në çështjen thelbësore të marrëdhënieve të njeriut me shtetin si një instrument force, indoktrinimi dhe totalitarizmi. Këto tipare janë karakteristika të shtetit në çdo sistem shoqëror, përfshirë shtetet demokratike.
Zhiti ka shkruar një vepër origjinale sa moderniste po aq edhe postmoderniste për nga konceptimi dhe ekzekutimi artistik si dhe mesazhi filozofik. Ky roman mund të krahasohet denjësisht me disa nga veprat më të mira të autorëve si Kafka, Orwell, Salinger, Heller dhe Solzhenitsi. Duke pasur parasysh historinë e romanit shqiptar, “Funerali i Pafundmë” është një arritje jo e vogël për letërsinë dhe kulturën shqiptare.

Që ky roman ka për autor një poet të talentuar si Zhiti, e bën këtë vepër edhe më të veçantë. Ky është romani i parë i suksesshëm në shqip i kompozuar në vargje të lira, që për nga mesazhi, pasuria e gjuhës dhe thellësia e mendimit mund të barazohet me kryeveprën Toka e Djerrë të T. S. Eliot.
E veçanta e këtij romani-poemë është se edhe pse simbolizon jetën si një korte kotësie (ndoshta Korteu i Kotësisë do të ishte një titull më domethënës për këtë vepër), Zhiti nuk e humb besimin te njerëzimi, te vitaliteti ynë si qenie njerëzore për të ngadhënjyer në situata kur arsyeja duket se ka vdekur. Zhiti gjen kuptim dhe kthen në art anët më të errëta të realitetit njerëzor. Si çdo kryevepër që përqendrohet në temën e pesimizmit, atë e përshkon një damar elegant optimizmi.

Romani i Zhitit shënon një arritje të re në letërsinë shqiptare, për të cilën duhet të gëzohemi të gjithë, veçanërisht Kadareja. Për më shumë se katër dekada, Kadareja duhet të jetë mërzitur në vetminë e tij. Nuk them se Zhiti është një Kadare i dytë. Kjo do të ishte një pasaktësi e madhe dhe nënvleftësim i pafalshëm si për Kadarenë, ashtu edhe për Zhitin. Nuk duhet që ta masim vlerën dhe origjinalitetin e shkrimtarëve tanë me metrin e suksesit të Kadaresë. Kadareja është një fenomen unik në letrat shqiptare. Kur të vlerësojmë shkrimtarë të talentuar si Zhiti, nuk duhet të nisemi nga premisa që të gjejmë në veprat e tyre një Kadare të dytë. Ne nuk na duhet një Kadare i dytë. Asnjë vendi dhe asnjë letërsie nuk i duhen klone letrare.

Kur kjo vepër të përkthehet në gjuhët kryesore evropiane, veçanërisht në gjuhën angleze, Zhiti me të drejtë do të konsiderohet si një shkrimtar premtues bashkëkohorë. Me shkrimtarë si Kadareja dhe Zhiti letërsia shqiptare dhe ajo ballkanike përfaqësohet edhe më denjësisht në botë.

Voal
__________________

Visar Zhiti, çmim letrar në Kosovë

--------------------------------------------------------------------------------

Shkrimtari Visar Zhiti vlerësohet me çmimin "Beqir Musliu" në Kosovë. Ishte hera e parë që Ars Clubi i Kosovës me seli në Gjilan, në nderim të figurës dhe veprës së shkrimtarit Beqir Musliu, në bashkëpunim me Komunën, kanë themeluar tashmë një Çmimin Letrar, të njohur në Kosovë, që tashmë del për herë të parë jashtë kufijve të saj. Mësohet se për çmim konkurronin emra si Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Teki Dërvishi, Ibrahim Kadriu, Elvira Dones, Brunilda Zllami, etj.

Pasi juria zhvilloi disa takime intensive, u konsultua me specialistë të letërsisë, e mori kontakte me lexues të shumtë, vendosi që për këtë edicion ky çmim t'i shkonte shkrimtarit Visar Zhiti me motivacionin: "Visar Zhiti është krijues letrar, poet, prozator, eseist, publicist dhe personalitet i shquar i letrave shqipe e i jetës publike shqiptare. Ai është njëri ndër personalitet epiqendrore të letërsisë së sotme shqipe, i njohur, i përkthyer dhe i vlerësuar në Evropë e në Amerikë. I burgosur për shkak të poezisë, iu vunë prangat në moshë të re, kur po punonte si mësues në një fshat të Kukësit, duke punuar pastaj përdhunshëm në minierat e burgjeve. Pas rënies së komunizmit i botoi krijimet letrare, të shkruara fshehurazi nëpër burgje...".

Më tej motivacioni vijonte me një deklaratë të kryetarit të shoqatës evropiane të juristëve-shkrimtarë, Gennaro Francione, i cili thotë se "është e tmerrshme të dënosh të tjerët për poezitë e tyre. Kështu më shumë jemi të vetëdënuar. Kush jemi ne që kemi të drejtë të dënojmë. Unë si jurist, e ul kokën tani dhe, po të kisha togën e gjykatësit këtu, do t'ia jepja Visar Zhitit". Viteve të fundit, vepra e Visar Zhitit i ka kaluar kufijtë shqiptarë dhe është vlerësuar dukshëm nga kritika e huaj. Ka fituar një varg çmimesh letrare, kombëtare e ndërkombë-tare, në poezi e në prozë. Vitin që shkoi ai u shpall Shkrimtar i vitit, në Shqipëri, fitoi çmimin e madh ndërkombëtar "Mario Luzi" në Itali, kurse këto ditë u shpall edhe Qytetar Nderi i një qyteti italian. Gjatë ceremonisë së ndarjes së çmimit, në Kosovë, Visar Zhiti u takua edhe nga krerë të shtetit kosovar, si Presidenti Fatmir Sejdiu dhe Ministri i Kulturës, Valton Beqiri.

Panorama
__________________

Si ta shohe vdekjen nje i burgosur i ri

Kur je i ri
.....ze nje qoshe dramatike ne oborr
dhe sheh ate popull te burgosur si mallkim
........................................mes zjarreve.
Me vete thua: te urtet ketu jane bere shenjtore,
kurse te fantaksurit - te çmendur fare

Dhe e di qe me vone do njihesh me artista,
..........me te arratisur, atentatore,
..........me burra te mundshem shteti,
nen nje pluhur ngjarjesh te çuditshme.
Kaq te ndryshem nga njeri tjetri
.....dhe prangat te pandryshueshme.

Me vone do kesh te besh dhe me vrasesa,
me te denuar me pushkatim.
Do te shohesh dhe nga ata qe qajne,
pa asnje shpjegim.

Kurse une,
.....ne diten e pare timen,
.........................nuk harroj,
sollen me barele nje te burgosur.
E kishin zene guret? E kishin rrahur
.........................per vdekje?...S'e di.
Por njoha vdekjen,
qe e njihja si nje lemeri.

Pastaj do zbuloja ketu nje vdekje,
............te qete dhe te perditeshme
mbi gjithçka dhe pa ate misterin tragjik.
Lutju vdekjes qe te marre natyrshem
dhe burgjet
......si perbindshat prehistorike.

1982
__________________

Shokët e mi të pushkatuar

Mes nesh ju zgjodhën
me dorë një e nga një.
Ikët dhe s'u kthyet më.

Krismat e armëve
ne s'i dëgjuam.
Qielli u mbyll
me qepallat e syve tuaj.

Gjaku
për herë të parë rrodhi i lirë
jashtë lëkurës së burgut,
përtej telave me gjëmba
gulshe, gulshe
nga vrimat e plagëve
..............të plumbave.

A ishit heronj?
Heroikisht a ratë?
Me këto le të merret
e ardhmja.

Mua më takon
të fshij lotët
......(...dhe asgjë?)
Sepse mëngjesi
s'do të vinte më.

Burgu i Qafës - Barit, 19.4.1984
__________________

Nobelisti Shqiptar !

Do te vdiste cdo komb per nje poet si Visar Zhiti, Ismail Kadare ishte kandidat per Cmimin Nobel dhe shpresoj qe poeti/shkrimtari ,eseisti dhe mbi te gjitha shpirt-fisniku do jete Nobelisti i pare shqiptar per letersi.
Nuk ka hije te gjalle qe e mbulon madheshtine e poetit Visar Zhiti.
Shqiptaret duhet te bejne nje ekip profesional si me perkethime ashtu edhe me angazhim konkret institucional qe ti dhurojne botes dhe Nobelit produktin me fisnik te kombit !
Poet i dashur , kur ne jete takoj shpirtra si ti ah! sa shume e dua qenjen njerezore, rrofsh per lotet....!

me nderime per kete xhevahir te kombit tone,
bili99
__________________


Gjithë dashurinë

Siç flije, shkujdesur
gjinjtë t'u zbuluan.
Nga aty doli befas
mëngjesi i kulluar

dhe mbushi botën
magjishëm plot dritë.
Nga që ti u çove
unë besoj te kjo ditë

Tek ty do të vij,
s'mund të rri pa të parë.
Mbi flokët e tu vështrimin
do e ngrij - karficë të artë.

Dhe do të rri përballë,
do të tregoj fare thjeshtë:
Në TV, në mesnatë
pashë Nënën Terezë.

Ecte mes plageve,
në Kalkutën e dëshpërimit.
Shërohet me buzëqeshje
shpirti i njeriut.

Ti ndoshta dorën tënde
do ma vësh mbi sup.
Gjithçka që kam mbajtur -
............................ të rëndë
do më bëhet e butë.

Dhe do t'i shtysh në të djeshmen
frikën, vetminë.
Do lësh - qiell të përhershëm -
gjithë dashurinë.