Kuvendimet tradicionale

Titulli: Kuvendimet tradicionale 13/11/2007, 17:41

Kuvendimi tradicional alegorik shqiptar i ka rrënjët thellë në mesjetë, çka për së pari ka qenë fisksuar në traditën e Kanuneve vetqeverisëse, të cilët kanë funksionuar deri në mes të shekullit XX. Sot, për ndikimin e madh të Kanuneve në jetën e përditshme të shqiptarëve dëshmojnë veçse reminishenca, kryesisht në zonat tepër malore të Shqipërisë së Veriut. Si regull, fillestarët e kuvendimeve alegorike janë pleqtë dhe, të ftuarit më të rëndësishëm me shkallë të madhe influence. Dy-tre prej tyre, japin, si të thuash, tonin e kuvendimit për gjithë shtrirjen e temës apo problematikës, duke vendosur me parashtrimin e kuvendimit një farë “kodi” që përcakton shtjellimin, derisa në kuvendim të jenë përfshirë dhe pjesëmarrësit e tjerë, prej të cilëve, disa marrin anën e inicuesve, ndërsa të tjerët formësojnë palën opozicionuese. Që nga momenti i parë, me skicën e parë alegorike deri tek e fundit – kuvendimi shtjellohet dhe rrjedh, siç thonë shqiptarët, “nën qilim” (d.m.th., padukshëm, hermetik, i fshehur pas maskës alegorike), dhe pak nga pak në kuvendim gjenden të përfshirë të gjithë pjesëmarrësit e odës që “ia qëllojnë” ta deshifrojnë imazhin e kuvendimit jo menjëherë, duke u familjarizuar me shkallën e abstraksionit dhe semantikën e ngjeshur. Larmia e tipave dhe karaktereve të pesonazheve në parabolat alegorike stimulon interpretimin e një radhe të tërë konfliktesh të ndryshme: politike, ekonomike, shoqërore, morale, religjioze e filozofike. Këto konflikte cekin, si të thuash, temat më të mprehta, kështu dhe përplasjet janë nga më të egrat, por puna kurrë nuk shkon deri tek rrahja apo shkrepja e armëve, ndërsa “fitorja” u përket atyre që ditën ta argumentojnë mendjehollësinë e tyre me parabolat alegorike më bindëse, duke shfaqur një origjinalitet krijues në artin e kuvendimit. Zakonisht dyluftime të tilla alegorike ngjasin ndërmjet dy pjesëmarrësve themelorë të diskursit, të cilët ndajnë pikëpamjet e dy palëve në odë. Mirëpo shpesh këto duele ndërfuten artificialisht për t’i dhënë shije të mprehtë kuvendimit dhe bukuri virtuoze odës së dasmës. Në raste të tilla përballja konfliktuale ndërmjet paravolive alegorike duket, si të thuash, “jo e vërtetë”, “e sajuar”, sikundërse të gjitha personazhet e këtyre historive, dhe atëherë oda të ndërmend më saktë, një seancë grupore psikoterapie, sesa një ceremonial të fiksuar. Nganjëherë ndikim të madh gjatë kuvendimit në odë kanë jo vetëm personazhet e palëve diskursive, por edhe masa tjetër që i ndjek, e cila luan njëkohësisht, edhe rolin e spektatorit, edhe të statistëve në këtë spektakël të çuditshëm. Nga njëra anë pjesëmarrësit e dyluftimit alegorik kanë nevojë për spektatorë, nga ana tjetër, vetë kuvendimi për shtjellimin e vet kërkon herë përkrahje, herë kundërshtime, dhe atëherë spektatorët shndërrohen në pjesëmarrës (statistë). Kësodore, statistët përfaqësonin në vetvete një pjesë të mekanizmit të riprodhimit dhe shtjellimit të paravolisë alegorike, se sa të lehtësonin mobilitetin e semiozisit të odës. Nganjëherë pjesëmarrësit e dyluftimit në alegori, të frymëzuar nga roli i tyre, gjakojnë të shpotisin jo vetëm kundërshtarët e drejtëpërdrejtë, por edhe ndonjë tjetër prej spektatorëve. Atëherë njëri nga spektatorët (ose një grup i tërë) merr rolin e viktimës në spektaklin e luajtur. Rëndom dyluftimet zhvillohen në një frymë mjaft paqësore, kështuqë roli i spektatorëve mbetet jo fort i theksuar. Në këto raste pjesëmarrësit e duelit i zhvillojnë argumentat e tyre në frymë filozofike, duke u përpjekur që me ndihmën e skicave alegorike të shpjegojnë dukuri të ndryshme universale të jetës. *Më ka qëlluar të marr pjesë në një odë të Shqipërisë së Veriut, në të cilën, në cilësinë e temës diskursive, u shtrua çështja: “A ka vallë të drejtë njeriu të betohet për diçka që është edhe e vërtetë, edhe e pavërtetë?”. Njëri prej ligjëruesve të kuvendimit në odë, tha përafërsisht kështu: “Në kohëra të vjetra, kur njerëzit besonin se bëja e rrejshme jo vetëm atë që e bën, por shumë breza të tjerë pasardhësish, të cilët, herëdokur, do t’i zërë beja rrejshëm. Njëherë dy katundarë që u grindën për një copë tokë, u detyruan të bëjnë be para pleqve. Njëri prej tyre, të cilit nuk i takonte toka, mbushi çizmet me dhe që më parë në kopshtin e vet, dhe mandej i veshi e shkoi të betohet. Ai i ra rrotull tokës që nuk i takonte dhe shpalli me zemër të lehtë para të gjithëve: - Betohem në Allahun e Madh dhe Muhamdin se dheu që kam poshtë këmbëve, është toka ime”. Dylyftimet me alegori gjithnjë përmbajnë vështirësi të brendshme që lindin jo aq sa nga natyra e zhanrit, se sa nga auditori i odës. Në odë marrëdhëniet ndërmjet njerëzve mund të jenë qysh më parë të ndera, për arsye të ndryshme, por mund të përkeqësohen dhe acarohen gjatë ligjërimit alegorik në odë. Me qëllim që të shmangen konfliktet e hapura në dasëm, rëndom përllogaritet paraprakisht përbërja e odës, personaliteti i të pranishëmve dhe natyra e konflikteve ndërmjet pjesëmarrësve. Interesin më të madh estetik e përfaqëson oda të cilën ne e shenjojmë si konvencionale apo sinjifikative. Është pikërisht ai lloj kuvendimi gjatë të cilit konflikti i shtjelluar merr karakter masimalisht abstrakt, ndërsa vetë alegoria përfaqëson në vetvete më fort një zbukurim retorik, se sa konfrontim të hapur ndërmjet dy palëve në truallin e moralit. Biseda kovencionale rrjedh e qetë, pa ndofarë sforcimi të veçantë dhe që në zanafillë merr njëfarë kodi bisedimor, të kuptueshëm për të gjithë. Si regull, me qëllim që oda të hyjë në shtratin e ligjërimit alegorik, kërkohet njëfarë shkaku special. Ky shkak ndihmon për ta shpërngulur kuvendimin në një nivel të ri ligjërimor dhe të mos përlyhet me llomotitje për hallet e përditshme rutinore. Kësisoj, ky shkak motivon të lindë një zinxhir i tërë kompozicional fragmentesh alegorike. Ja njëri shembull. Njëherë në një odë dasme rastisën dy dasmorë të paftuar, të cilët, përveç kësaj, kishin zënë dhe nuk i lëshonin dy prej vendeve më të respektuara në hierarkinë e odës (shqiptarët kanë jë marrëdhënie të veçantë me miqtë e paftuar: atyre u kushtohet më shumë vëmendje dhe respekt, se sa të ftuarve. Por kjo nuk do të thotë që gostari i paftuar të mos përqeshet në njërën prej paravolive alegorike.) Atëherë njëri prej pleqve e filloi kuvendimin alegorik kështu: “Njëherë, or burra, në kohë të Ramazanit, një katundar grishi për darkë hoxhën. Erdhi hoxha, por kishtë mbledhë pas vetes dhe pesëmbëdhjetë burra të fshatit. Zonja e shpisë kur pa t’i drejtoheshin në derë, njëshkolonë, 16 të ftuar, u kap në siklet të madh. Ajo e pyeti të shoqin: - Burrë, mor burrë, a ke grishë sall hoxhën për darkë, apo gjithë katundin? – I përgjigjet burri: - E moj grua, moj grua, po a hala s’e ke ditë se hoxha pjell mu në muaj të Ramazanit?”
*Kjo paravoli shërbeu shkas për shtjellimin e një zinxhiri paravolish alegorike, në të cilin përqesheshin në forma të ndryshme dasmorët e paftuar. Sidoqoftë, njëri prej të paftuarve rrëfeu një çaravoli për t’u mbrojtur: “Drejtë e ke, or filan, por dëgjo çfarë ka bërë vaki në kohrat e zamanit. U nis njëherë nipi tek halla dhe sa ndenji pak, halla i thotë: - me të thanë halla: - ulu e ha me mue, - ti ke ngranë ke shpia. Me të thanë halla: hyp në qershi e ha qershia, - për qershie asht lidhë qeni i tërbuem. Me të thanë halla: rri sonte për darkë, - e di shumë mirë se të duhet me u kthye në shpi. Prandej, s’metet gja tjetër, veç me të puthë halla në dy faqet dhe – udha e mbarë të qoftë!.”
Pas kësaj paravolie ra heshtja në odë. Të gjithë prisnin përgjigje. Por kuvendari i parë veçse tymoste, thua nuk i kishte gjegjë fjalët e kundërshtarit. Kjo heshtje e përforconte më shumë tendosjen e duelit. Pas një copë here, ai u përgjigj: “Po, po. Na ishte njëherë një farë muratori me emrin Selim. Këtij i dhnë punë me ngrehë shtëpinë e një farë katundari tjetër me emrin Brahim. Mbasi Selimi ia ngrehu shpinë Brahimit, i cili me shtat qe dy herë ma i gjatë se Selimi, ky iu avit shpisë dhe nisi me i matë muret me pashëподошел, për me i pagu hakun e punës ndërtuesit. Por doli se pashët e Brahimit qenë shumë të mëdha dhe shpia e re, e matun ksodore, doli jo shumë e madhe, e për aq punë, muratorit i takonin shumë pak pare. – Epo mirë ma bane, - i tha muratori të zotit të shpisë. – Kjo mendja e Selimit, kërkon pashin e Brahimit!”
*Pas njëfarë pauze e mori fjalën një pjesëmarrës i tretë i odës: “Ke të drejtë, besa, - iu gjej dasmori i paftuar. – I trokiti në portë njëherë një plakë e vjetër nga Lura, një katundari prej Dibre dhe i lypi bukë me ngranë. Ajo kishte ba udhë të gjatë dhe ishte me fuqi të këputuna. Por katundari iu gjegj asaj: - Dëgjo moj plakë, si mundesh më më lyp bukë, a nuk e di ti se në viset tona kudo ka ra zi e randë buke? – Plaka ia ktheu: - Zija mban, e shumta, një vit, po marrja e madhe të mbetet në derë sa të jetë jeta.”
*Kështu, para nesh kemi shembullin e kuvendimit alegorik, në të cilin palët ndahen në dy pjesë të barabarta. Është pikërisht momenti kur spektatorët të shprehin opinionin e tyre dhe, kësisoj, të shpallet fitimtari i këtij dueli. Sidoqoftë, një kuvendim i tillë, do t’i kridhtë akoma më thellë pjesëmarrësit në meditim mbi natyrën etike të mikpritjes.
Zinxhirë të tillë kompozicionalë alegorikë kanë një interes të madh për hulumtuesit. Për një shkoqitje të shkurtër interpretative ia vlen t’i drejtohemi punimit të Zhak Derridasë “E vërteta e pikturës” (IV), në të cilën kundrohet problemi i kornizës si një zonë domethënëse e cila e ndan paraqitjen (në rastin konkret – thjesht tekstin) dhe realitetetin që e rrethon atë. Për Derridanë shenja rezulton njëfarë rrjedhje/ rrëkëllimi nga një shenjues tek një tjetër, ndërsa semiozisi paraqet në vetvete shtjellimin e një hapësirë mbitekstuale. Kësisoj, nëse e kundrojmë odën shqiptare nga pikëpamja e fragmentaritetit të saj, herë të përbërë prej një sasie të pakufizuar shenjash autonome (paravolitë), oda na del, përveç kësaj, dhe shenjë e pavarur origjinale, e formësuar në trajtën e një zinxhiri alegorik rrëfimesh që ndërkallen në një dialog ndërmjet pjesëmarrësve të ndryshëm të këtij rituali. Përveç kësaj, heshtja e pjesëmarrësve që ndan pauzën nga njëra paravoli tek tjetra pikërisht në kontekstin e dialogut mund të kundrohet si një farë kornize, “frejmimi” (Derrida), dhe, njëkohësisht, element me rëndësi domethënëse që luan, jo vetëm rolin përforcues sintagmatik në odë, por që e ndryshon edhe vetë leximin e paravolive e, për më tepër, intonacionin e përgjithshëm të bisedës ritualore, përforcon shenjësinë e secilit fragment veçmas të odës, çka e shndërron odën në një rezultat gjigant konkatenacioni.