Jorgo Telo

Poezi nga vëllimi “KLITHJA E YJEVE”

O NJERI!
A e ndien herw – hwrw, o njeri?
Engjwj vallwzojnw rreth teje…!
Sa ikin ata… pwr çudi
Djajtw kollotumba kwrcejnw…

Paktin e paqes me djajtw
s’mund ta arrish kurrsesi.
Ndryshe…hyn kalbja nw palcw.
Nw Ferr nw fundos, o NJERI!

NWN TRYSNI CMIRE
Thonw se tw çlodh rehati.
Nw fakt mw lodh plogwshtia.
S’mw lodhi, jo, nw jetw vrapi.
Mw lodhwn heshtja,ligwsia…

Mw lodh (jo rrallw) pwrçmimi,
Pwrçmimi ì derdhur si mllef…
Dikush mw hedh doza dwshpwrimi.
Dikush qw ì hyn vetja ne qejf.

Se cmira s’ka brirw nw ballw.
Se cmira e ka shpirtin akull.
Sa hedh ì plogwti dy hapa nw shkallw,
Ì ligu te kwmbwt ì hedh lakun…

“Mysafirët e Rinj të Çajupit”:

Fragment nga Fantareportazhi

- E kam dëgjuar shumë këtë emër, - u hodh Andon Çakoja, sapo dëgjoi emrin e profesor Bulos. Jam krenar që Sheperi ynë po nxjerr djem të shquar për vete e për gjithë vendin. Kam dëgjuar e lexuar nga dora e tij… Në Tiranë vazhdon të jetë?
- Pikërisht aty vazhdon të banojë e të punojë fisnikërisht në dobi të letërsisë e gjuhës shqipe, - u dëgjua zëri ì Evjenit.
- Hë, më i lumtë mendja e shpirti i pasur! Kësaj i them dashuri të vërtetë për mëmëdhenë unë, - uroi me gjithë shpirt Çajupi.
- U ka ujdisur të tillë uji i Gjinecit e gjithë ujrat e Dhëmbelit, që u ngritët të tillë ju të atij krahu, - përforcoi Evieni thelbin e bisedës, që me sa po shihej ishte si prelud i një kuvendi më të plotë që parashihej të zhvillohej gjatë orëve të qëndrimit te burimi i Bratit në Çajup… Ky…Jorgo koncioti më ka vënë në dije për një “Intervju”, siç thotë frëngu; Në rregull, pajtohem me çdo më pysni, veç t’ia kemi pa hile njëri-tjetrit, se boll u nginja me ca gjepura që më erdhën pandërpreë , kur nxora “Baba Tomorrë”…
- Sos kemi për të ndarë gjë tapitë e letërsisë…që të sillemi të pafytyrë si ata, - përforcoi idenë e kuvendit Buloja.
- Përkundër neve më shumë do na flasi sot zemra me Ty, zoti Andon, - sqarova unë, që lumturisht aty për aty u quajta nga poeti Jorgo Koncka. - Zgjodhëm muajin më të bukur të viseve tona, kur blerimi, lulëzimi e këngërimi i zogjve s’kanë të reshtur; kur bizbizimat e bletëve tahmaqare për nektar e polen s’njeh lodhje nga çasti që çel syrin e artë dielli e gjer sa e mbyll atë.
Zoti Andon po pinte dollinë e fundit, ku gjendeshin shëndetet e të tërëve emër për emër. Urimet e ndërsjellta përcilleshin më njëfarë zhurme karakteristike që krijohet natyrshëm në kësi rastesh, kur pjesëmarrësit me zë të ngritur urojnë shoqi-shoqin e gatiten të ngrihen për ta mbyllur gostinë mbresëlënëse.
Si për habinë tonë e sikur të kishin marrë urdhër nga zotat e padukshëm ia krisën këngës një tufë thëllëzash malore-pllajore. Ne ndaluam gjithçka e mbetëm si të ngrirë, për të dëgjuar me etje atë sinfoni shpirtndjellëse… Unë rashë në meditime të menjëhershme e vetvetiu bëra lidhëzimin tokë-Parajsë përmes tingujsh thëllëzorë që mund t’ì konvertoja kështu me gjuhën njerëzore:
“O njerëz, ku ishit sot?
U mblodhi ì madhi Zot!
Këtë botë e atë botë…
Ju te Brati keni qenë,
keni pirë e keni ngrënë.
Të gjithë keni hapur xhanin
për Çajup margaritarin.
Le të thonë, si të thonë,
do këndojm’ siç kem’ zakonë
për bilbil poet Andonë!
Neve na zgjodhi behari i artë për mysafirë të ballkonit të jugut shqiptar, pllajës së Çajupit e sidomos të “njeriut mal”, Andon Zakos.
Të nderuar lexues, mundet qëndruam ca kohë brenda një aventure tokë-qiell, ku nuk besoj se keni humbur, por keni përfituar diçka njerëzore në dobi të shpirtit tuaj. Ju lutem mos u pendoni për kohën që harxhuat duke më lexuar. Edhe sajesat e imagjinatës e fisnikërojnë shpirtin e vërtetë…
Autori
Gjirokastër, mars – korrik 2006
FUND

Shënim: Ky fragment është shkëputur nga “fantareportazhi” ì autorit Jorgo S. Telo me titull:
“Mysafirët e Rinj të Çajupit”
Botim ì shtëpisë botuese “ARGJIRO”
Red. Izet S. Çulli
ISBN: 978-99943-48-09-1
Fq. 102

Poezi nga vëllimi “KLITHJA E YJEVE”

(Nga Jorgo S. Telo)


UNË DHE SHQIPËRIA

Ma helmojnë shpirtin dhimbjet e mia.
Në simbiozë janë me dhimbjet e tokëlindjes.
Përpiqemi së toku unë dhe Shqipëria
jo me pak dhimbje
të dalim prej dhimbjes…

U DASHKA
Sa kohë mund të rrjedhë kështu:
Kryeulur në batak zhgënjimi?!
U dashka të ulet Zoti mes jush
gju më gju;
T’ua ndezë dashurinë nga fillimi.

O NJERI!

A e ndien herë – hërë, o njeri?
Engjëj vallëzojnë rreth teje…!
Sa ikin ata… për çudi
Djajtë kollotumba kërcejnë…

Paktin e paqes me djajtë
s’mund ta arrish kurrsesi.
Ndryshe…hyn kalbja në palcë.
Në Ferr në fundos, o NJERI!

NËN TRYSNI CMIRE
Thonë se të çlodh rehati.
Në fakt më lodh plogështia.
S’më lodhi, jo, në jetë vrapi.
Më lodhën heshtja,ligësia…

Më lodh (jo rrallë) përçmimi,
Përçmimi ì derdhur si mllef…
Dikush më hedh doza dëshpërimi.
Dikush që ì hyn vetja ne qejf.

Se cmira s’ka brirë në ballë.
Se cmira e ka shpirtin akull.
Sa hedh ì plogëti dy hapa në shkallë,
Ì ligu te këmbët ì hedh lakun…


LARG MUGËTIRËS
Na mbeten dëshirat pezull,
kur ëndrrat varen
në gardhin e mosharrimit.

T’ì lëmë pasionet
të grisen
nga gjembat përreth?

Ç’automekat?!

Si t’ì lësh ndjenjat në humbëtirë;
të zverdhen e të përbalten si gjeth?!


S’KA Ç’T’I DUHET!

S’ka ç’t’ì duhet peshkut
Brenda ujit goma e shpwtimit.
S’ka ç’t’ì avionit rrufepritsja.
S’’ka ç’t’ì duhet mollws
cikma pwrgjatw lulwzimit.
S’ka ç’t’ì duhet vdekjes buzwqeshja,
Kur me kosw jetwn pret…

S’ka ç’t’ì duhet vetwflijimi njeriut;
Teksa ì wshtw falur paksa JETW…




KALLASHKULTURA

Falw kulturws sw kallashnikovwve
çdo kulturw e lamw ca kohw mwnjanw.
Mbijetesa eksperimentohet…
Vwshtirw t’ia dalim mbanw…

O Zot, si u pleks kjo punw!
Po gajaset bota me ne…
U zhvesh nga vlerat çdo kulturw.
Kallashkultura bredh pa fre…
(Mars 1997)


“A.BC.” – GJIROKASTËR -2000
Red. Kristaq F. Shabani.
Fq. 106

Poezi nga vëllimi “TINGUJT E SHPIRTI”

(Nga Jorgo S. Telo)

Albin, Tiranë 2001
Red. Violeta Duri
ISBN: 99927-32-69-8


MA GËZOFSH FESTËN E MADHE!

Shqipëri, zemra me derte,
E varfër, por kryelartë;
Gjithnjë ece, kurrë s’fjete.
Rruga jotë – prush e flakë.

Shqipëri, o shkëmb e hekur,
Trëndafil me gjak vaditur.
Ndezur trojet nëpër shekuj.
Për liri zemërzhuritur.

Shqipëri, të shndriti syri
Në Nëntorin faqezjarrtë.
Në shpirt t’hyri Ismaili;
Të dha forc’ e të dha krahë.

Shqipëri, sa shtigje çave,
As mbi udhë e as nën udhë…
Ti lirisë nuk iu ndave.
Jo, moj, jo, s’ì ndahesh kurrë.

SHëmbe ç’nuk të deshi zemra.
Me merak e mban lirinë.
Mban mbi supe peshë të rënda.
Tretesh për demokracinë.

Shqipëri, shqipja në male,
Mos hiq dorë nga Liria!
Ma gëzofsh Fesrtën e Madhe!*
T’u rritt nderi dhe lavdia!


*Festa e Pavarësisë

Poezi nga vëllimi “TINGUJT E SHPIRTI”

(Nga Jorgo S. Telo)

Albin, Tiranë 2001
Red. Violeta Duri
ISBN: 99927-32-69-8



LIGJËRO, MOJ HISTORI
(Motiv popullor)

Kush e ngriti këtë truall?
Ligjëro, moj histori!
Kjo Shqiponjë krahëshkruar,
Që s’rri dot pa fluturuar.
Ligjëro, moj histori!
Djep lirie, Shqipëri! 1)

Truallin që mbron lirinë,
Ligjëro, moj histori!

Lira që rriti trima
Ligjëro, moj histori!

Trimat që bënë besa-besë
Ligjëro, moj histori!

Besa-besë me flamurë,
Ligjëro, moj histori!

Një flamur që s’ulet kurrë;
Ligjëro, moj histori!

1) Refren ì këngës

HAJDE-HAJDE, MOJ LULE!
(Motiv popullor)

Luleja fushës dhe malit,
hajde-hajde, moj lule,
dorëflorinjta lule,
bukur më punuake!

Luleja me shoqe shumë.
hajde-hajde, moj lule,
moj buza trëndafile,
bukur më kënduake!

Luleja, kur shkon në shkollë;
hajde-hajde, moj lule,
mendjendritura më je,
bukur më mësuake!

Luleja niset te djali
hajde-hajde, moj lule,
zemërndezura gonxhe,
bukur dashuruake!

Në dasma në festivale;
hajde-hajde, moj lule,
lastonjë mes shoqeve,
bukur më kërcyeke!

----------------------------------

Pershendes gjithe zagoritet gjithkund!

--------------------------------------------------------------------------------

BALTA – MJALTI Ì VËRTETË
(Motiv popullor)

- Pse habitesh ti kaq shumë,
Gjysh ì dashur flokëshkumë?
Ç’të mundon, ta shpjegoj unë
O ì tretur në kurbet!

- Moj shtathedhura biskonjë,
Faqet-o ç’më përvëlojnë.
Malli dhe dertet s’m’u hoqën.
Ì shkreti ç’hoqa një jetë!

- Dertet-o mbaji në mendje,
T’ì tregosh nëpër kuvende.
Tani je në baltën tënde.
Balta – mjalti ì vërtet.

- S’dua gjë tjetër, moj mbesë,
Të jetoj edhe ca vjet;
Të nxjerr mall e t’u them vetë,
Se sa hiqet në kurbet…!

--------------------------------------------------------------------------------

A.Z. ÇAJUPIT

“Fshatrat përkarshi
Me kishë e me varre,
Rrotull ca shtëpi
Të vogëla fare…”

Ja, këtu u linde,
O Çajup ì Madh!
Për këtë vendlindje
Pate sa shumë mall!

Qave e këndove.
Kështu e ka jeta
N‘vite megullore
Të ftohta, të nxehta.

Fort ì re Kambanës.
Kushtrim – zeri Yt.
U ngrit mbi osmanët.
Për liri u ngrit.

Të buroi pena
Vargje porsi kroje.
Mall mbanin përnbrenda.
Thumbat… si t’ì doje…

Demokrat ì shquar.
Plot thesare le.
Ishe, je ì çmuar
Ti per Mëmëdhe.

1990

----------------------------

PISHTARË NË BREZA
(Për këngë)

Shqiponja shqiptare me shqipen në buzë
Donte abetaren. Lirinë, flamurë.
O Rilindasit e shquar,
Shkronjat ndezët flakë.
E grisët koren e natës
Me pen’ e me shpatë.

Penën – vetëtimë ngjyet në det loti.
Nëpër fletë zemrash ì dhatë shkronjat Kombit.
Gjuha shqipe të mos shuhej,
Bëtë besa-besë.
Në themel vutë shpirtin tuaj,
o e imja shpresë!

Koton sot kujtojmë edfhe Pandelinë.
Çajupin dhe Dilon, trime Uraninë…
Shkronjat shqipe përmbi korba
aDerdhët breshërimë.
Taë artat, të nxehtat shkronja
Do zgjonin lirinë.

Kujtojm’ Bashon, Harxhin, Div – EQREM ÇABEJNË…
Lindi Gjirokastra… sa e sa të tjerë…
Nëpër breza sa t’jet’ jeta
Do mbeten pishtarë.
Shqipja me kahët e lehta
Ì nderon me radhë.[/color][/b]

--------------------------------------------------------------------------------

KU JE, O SKËNDERBE?

Po ku je, o Skënderbe?
Dil nga varri, pakëz ngrehu!
Të flet nëna: “Bir, ku je?
Të kërkon sot mëmëdheu.

Zot ì dole, o bir, Nënës!
Ato vite më dhe krahë.
Unë të dhash afshin e zemrës,
Gjergj, o Gjergji im ì Madh!

Të përndar’ sot bijt e Shqipes.
Sakatuar – Arbëria.
Ti, o Gjergj, bashkim arrite.
Tek ty shpresë kish liria.

Dhe kaluan…o sa shekuj.
Dhe përçarja ndihet prapë.
Ndaj Shqiponja do dishepuj;
Prapësit’ t’ì bëjë zap…

Po përse, o bir, përse,
Z erin Ty, nuk ta ndiej, vallë?
Plot stërnipër ti më le..
Por si veten..sa të rrallë!

1997

------------------------------------

MJAFT MË PA ATDHE!
(Sipas melosit zagorit)

- Them të flas, por më djeg fjala, ç’ke, moj zemër, ç’ke?
Zagori të treti ikja…drejt kurbeteve…
Jo, moj,jo nuk qesh buza, oh prej brengave!
Folna pak, siç u flet nëna bijve, bijave…!

- Eh, ç’të flas, o unë e gjora, dhimbja nuk më le.
Thashë se veten e mora midis maleve.
Thashë se më ngroh akoma afshi ì luleve.
Po, ç’e do, s’më ndahen llohrat… njëlloj si dhe dje.

- Djemve, nuseve që ikën, Zagori, ç’u dhe?
- U dhashë plot aromë shpirti trëndafilave…
Të më ktheghen shëndetmirë brenda trojeve.
Të më zbardhet jet’ e nxirë përgjat’ kohrave…

Ç’ësht’, o Zot kjo ikje e madhe, ky mërgim pa fre?
Ç’është kjo lakmi kobare, që gënjen ende?
Shih, o Zot, po shtohen varret…tretet mosh’ e re…
Ua fshin dielli me rreze lotët nënave.

S’ka më lindje, s’ka më dasma, ç’qe kjo gjëmë ç’qe?
Zhurit malli pleq e plaka…vendi azile.
Qajnë gjyshet shmizeza: “Korba, sterrat ne!
Duro, zemër, zemër ngrata… Shpresa nuk na le;
Kthehuni fëmij te vatra, mjaft më pa Atdhe!

Janar 1999

------------------------------

GJEMIMTARIT KADARE
(Nga Jorgo S. Telo)
GJËMIM QË GJËMON NË BOTË
(Motiv për këngë)

Ç’ì gjëmon pena mbi fletë
Një biri nga Kadaretë…!
Gjëmim që gjëmon mbi botë.
Zë ì thekur, zë ì fortë.
Gjirokastër, ç’të ndrit syri
Me ksi bijsh si Ismaili…

2000


A. Z. ÇAJUPIT

“Fshatrat përkarshi
Me kishë e me varre,
Rrotull ca shtëpi
Të vogëla fare…”

Ja, këtu u linde,
O Çajup ì Madh!
Për këtë vendlindje
Pate sa shumë mall!

Qave e këndove.
Kështu e ka jeta
N‘vite megullore
Të ftohta, të nxehta.

Fort ì re Kambanës.
Kushtrim – zeri Yt.
U ngrit mbi osmanët.
Për liri u ngrit.

Të buroi pena
Vargje porsi kroje.
Mall mbanin përnbrenda.
Thumbat… si t’ì doje…

Demokrat ì shquar.
Plot thesare le.
Ishe, je ì çmuar
Ti per Mëmëdhe.

1990

--------------------------------------------------------------------------------

DEDIKIM PËR EQREM ÇABEJN
(Për t’u kënduar gjirokastriçe)

Mali ì Gjerë lot prej vendit.
Ì përulet sot Eqremit.
Kuvendojnë gjithë malet.
Njatjetojn’ tokën amtare.
Majë më majë buçet zëri:
“Kaq të bukur kush të bëri?”
Jehon shqipja majë më majë.
Zonjë veten di ta mbajë.
Sa e këndshme gjuha e Nënës!
Ardhur që nga rrënj’ e rrënjës.
Gjer ku gjeti fjalë tabani,
Gërmoi Çabej – shkencëtari…

1998

--------------------------------


PISHTARË NË BREZA
(Për këngë)

Shqiponja shqiptare me shqipen në buzë
Donte abetaren. Lirinë, flamurë.
O Rilindasit e shquar,
Shkronjat ndezët flakë.
E grisët koren e natës
Me pen’ e me shpatë.

Penën – vetëtimë ngjyet në det loti.
Nëpër fletë zemrash ì dhatë shkronjat Kombit.
Gjuha shqipe të mos shuhej,
Bëtë besa-besë.
Në themel vutë shpirtin tuaj,
o e imja shpresë!

Koton sot kujtojmë edfhe Pandelinë.
Çajupin dhe Dilon, trime Uraninë…
Shkronjat shqipe përmbi korba
aDerdhët breshërimë.
Taë artat, të nxehtat shkronja
Do zgjonin lirinë.

Kujtojm’ Bashon, Harxhin, Div – EQREM ÇABEJNË…
Lindi Gjirokastra… sa e sa të tjerë…
Nëpër breza sa t’jet’ jeta
Do mbeten pishtarë.
Shqipja me kahët e lehta
Ì nderon me radhë.

-------------------------------

KU JE, O SKËNDERBE?

Po ku je, o Skënderbe?
Dil nga varri, pakëz ngrehu!
Të flet nëna: “Bir, ku je?
Të kërkon sot mëmëdheu.

Zot ì dole, o bir, Nënës!
Ato vite më dhe krahë.
Unë të dhash afshin e zemrës,
Gjergj, o Gjergji im ì Madh!

Të përndar’ sot bijt e Shqipes.
Sakatuar – Arbëria.
Ti, o Gjergj, bashkim arrite.
Tek ty shpresë kish liria.

Dhe kaluan…o sa shekuj.
Dhe përçarja ndihet prapë.
Ndaj Shqiponja do dishepuj;
Prapësit’ t’ì bëjë zap…

Po përse, o bir, përse,
Z erin Ty, nuk ta ndiej, vallë?
Plot stërnipër ti më le..
Por si veten..sa të rrallë!

1997

-------------------------------

MJAFT MË PA ATDHE!
(Sipas melosit zagorit)

- Them të flas, por më djeg fjala, ç’ke, moj zemër, ç’ke?
Zagori të treti ikja…drejt kurbeteve…
Jo, moj,jo nuk qesh buza, oh prej brengave!
Folna pak, siç u flet nëna bijve, bijave…!

- Eh, ç’të flas, o unë e gjora, dhimbja nuk më le.
Thashë se veten e mora midis maleve.
Thashë se më ngroh akoma afshi ì luleve.
Po, ç’e do, s’më ndahen llohrat… njëlloj si dhe dje.

- Djemve, nuseve që ikën, Zagori, ç’u dhe?
- U dhashë plot aromë shpirti trëndafilave…
Të më ktheghen shëndetmirë brenda trojeve.
Të më zbardhet jet’ e nxirë përgjat’ kohrave…

Ç’ësht’, o Zot kjo ikje e madhe, ky mërgim pa fre?
Ç’është kjo lakmi kobare, që gënjen ende?
Shih, o Zot, po shtohen varret…tretet mosh’ e re…
Ua fshin dielli me rreze lotët nënave.

S’ka më lindje, s’ka më dasma, ç’qe kjo gjëmë ç’qe?
Zhurit malli pleq e plaka…vendi azile.
Qajnë gjyshet shmizeza: “Korba, sterrat ne!
Duro, zemër, zemër ngrata… Shpresa nuk na le;
Kthehuni fëmij te vatra, mjaft më pa Atdhe!

Janar 1999

BALTA – MJALTI Ì VËRTETË
(Motiv popullor)

- Pse habitesh ti kaq shumë,
Gjysh ì dashur flokëshkumë?
Ç’të mundon, ta shpjegoj unë
O ì tretur në kurbet!

- Moj shtathedhura biskonjë,
Faqet-o ç’më përvëlojnë.
Malli dhe dertet s’m’u hoqën.
Ì shkreti ç’hoqa një jetë!

- Dertet-o mbaji në mendje,
T’ì tregosh nëpër kuvende.
Tani je në baltën tënde.
Balta – mjalti ì vërtet.

- S’dua gjë tjetër, moj mbesë,
Të jetoj edhe ca vjet;
Të nxjerr mall e t’u them vetë,
Se sa hiqet në kurbet…!

1978-1998

ZOT, O ZOT, MË THUAJ!
(Mbi motiv popullor)

Zot, o Zot, më thuaj, fronin ku e ke?
Në dorë të Dreqit mua pse më le?

Mos, vallë, o Zot, pa ditur gjë unë,
Kam bërë mëkate e të hapa punë?

Mos, vallë, o Zot, mban ndonjë sekret;
Që në botën tjertër do ndjehem ì qetë?

Ma thaj, o Zot, ma thuaj ta di;
Në qoftë kështu, të vdes që tani.

1995

DUA SHPIRTIT T’ì BËJ QEJFIN

Bëj të dal, se ma do shpirti.
Kujtoj rininë që “fryjti”…

Bëj të dal, se ma do xhani.
Por, nuk jam ai… ì pari…

Sa çoj këmbët gjer në portë,
Dhembin gjunjët gjer në kockë.

Po të shkoj tutje në kthesë,
Njëra këmbë – porsi fshesë.

Sapo marr të tatëpjetë,
S’nginjem frymë, kulloj djersë.

Dal që shpirtit t’ì bëj qejfin.
Të mos thot: “Eja, të vdesim!”

1996

BRENDA MEJA FLET LAZGUSHI

Si u ula mbi një gur
Ledhit t’arës mbi gurishte;
Më tha zemra, bërë zhur:
“Merr nj këngë labërishte!”

Mora këngë plot avaze.
Mora këngë fjalëdritë.
Këngë, o ç’këngë p-lot maraze!
Dalur-o nga thellëzitë…

Pra, ì vetëm po këndoja.
Dhe ja ktheja, dhe ia mbushja.
Porsi mjalt rridhte nga goja:
“Më zu gjarpëruesheja…”

Ajo këngë, ato vargje
Edhe sot zemrën ma mbushin.
Ì këndoj edhe kënaqem.
Brena meja flet Lazgushi.

MOS U MËRZIT!

Mos të mbetet hatri, grua!
Grua, të mos vësh merak.
Gjithë kkëngët që kam shkruar
Nuk t’ì kam fshehur aspak.

Shumë nepse dashurie
Do të ndeshësh nëpër vargje.
Jnë huqe këngërie
Veç për harmoni dhe paqe.

Paqen e kërkon poeti.
S’do t’ia rrëmbejë askujt.
Edhe zemrën…unë ì shkreti
A nuk ia fala dikujt?

Dhe dikush ishe ti.
Dritë mes vargjesh dashurie.
Qenia jote mbjell freski.
Më ndez mall, stinë rinie…

Ndaj lëshoj penën pa fre:
Këndoj gjithë dashuritë…
Se atje fill jeta ze.
Për kaq gjë mos m’u marzit!

------------------------------------------

ËNDRRA MË BËRI PLAK

Natë dimri e pamatë.
Pashë një ëndërr të gjatë…
Sikur isha bërë plak,
Me gruan bëja shamat’…

… Sikur frynte erë e fortë.
Festen e rrasja në kokë.
Dhe trokisja portë më portë,
Ku të gjeja pak të ngrohtë.

Në shtëpi s’më rrihej shumë.
Më thosh plaka: “Jam sëmurë.”
Ç’t’ì bëja ì gjori unë?
Kur dhe vet’ isha per lumë…?!

Herë-herë.. nga meraku
Bënte lart presioni ì gjakut.
Jo vetëm se isha plakur.
Njehesha si send ì flakur.

Ku më çon ëndërr e shkretë?
Atje ku më dhemb vërtet’…
Ghithë trupi s’ka të qetë.
Sa dhe goja trembur flet.

Jo, nuk dua të zbres poshtë.
Nga natyra do marr forcë.
S’do lëshoj më fshehur lot.
Le të plakem shëndetplot.

---------------------------------------------------


DITA E PROTESTËS
(Reportazh nga Jorgo S. TELO)
(Metamorfoza e një dite me emër përgjatë një udhëtimi)

Thuajse gjithë ditën e Një Majit të 1998-ës (plot dhjete vjet me pare) m’u desh ta kaloja, duke rrugëtuar drejt kryeqytetit grek.
Autobuzi komod i linjës Fier-Athinë mbërriti tek stacioni, ku e prisnim, njëkohshëm me derdhjen e rrezeve diellore në majat e nëpër shpatet e malit të Lunxhërisë.U mirëpritëm e u rehatuam në mjedisin e një automjeti mjaft komod.Unë që nuk kisha patur fatin të udhëtoja ndonjëherë jashtë shtetit e me mjete bashkëkohëse, e ndieja veten, sikur kisha hipur në avion.
Edhe dita e parë e muajit, siç po vetpërshfaqej, jepte shpresë se do të shoqërohej me një mot të pëlqyeshëm, pa përjashtuar zigzaget përgjatë atij udhëtimi me një kohëzgjatje të pazakontë për mua.
Se, po të vrojtoje me imtësi shenjat e motit, pa vështirësi do të dalloje një mundësi kthjellimi më të fortë rreth mesditës e mbasdite. Mëngjesi përkëtej kufirit shfaqej disi i vranët e i freskët. Madje nga lugina e Vjosës dukej se po rritnin shtatin disa re shihedhëse, si sinjalizuese të një shiu të mundshëm mbi Gjirokastër, kur ne do ishim duke u errur në thellësi të shtetit fqinj.
Së paku veç arsyeve të tjera po u largohesha dhe atyre rreshjeve, që nuk po na shqiteshin qysh prej një muaji. Edhe guri kullonte ujë, le në baltë që asqë bëhej fjalë të ngulej një mjet pune.Vetëm bari dukej sikur qe më fatlumi, se të tjerat...Epo ndodhka që i marrka në dorë frenat prapësia, kur vihen në garë tekat e njerëzve me kapriçiot e motit...
Muaji maj për mua është më i admirueshmi ndër muajt e tjerë, sidomos kur gjendem në vendlindjen time. Megjithatë m’u desh t’u largohesha përkohësisht mrekullive natyrore të tij atë pragmesviti, se të tjera çështje jetësore kishin marrë “stafetën”në vorbullën e interesave imediate vetiake...Vetëkuptohet që në piedestal të interesave qëndron kurdoherë shëndeti. Sa kontradiktore po shfaqej në aparencë largesa ime nga maji i magjishëm i luleve dhe freskisë plot ajër të llagartë që ta dhuron vetem mali, duke shkuar drejt një smogu frymëmarrës!...Sa absurde, apo jo?! Por ja që, siç e fjalosëm dhe më sipër, kur del tjetër gjësend në plan të parë, do shpërfillësh, edhe pse pa dëshirë e vullnet, adhurimet shumëvjeçare të shpirtit...
U gjenda në hyrje të autobuzit pa atë konfuzionin tipik, që krijohet në kësi rastesh, megjithëse ishim mbi dhjetë pasagjerë që kishim prerë biletë. Lehtësia e hyrjes brenda autobuzit më kujtoi një fakt qesharak: dikur nguteshim dhe e shtynim njëri-tjetrin dhunshëm para biletarive, automjeteve, dyerve e banaqeve të shitoreve e gjithandej... Ndoshta edhe sot ne shqiptarët e “padalë”... ndodh që edhe tre-katër veta të gjendemi në pritje e në ndonjë radhë, veprojmë shpesh, sikur të jemi mobilizuar për ndonjë miting apo antimiting, duke çuditur çdo kureshtar e kalimtar të rastit, aq sa turistët e vendeve të zhvilluara na kanë njohur për grindavecë e rrëmujtarë.
Atë fillimmaj nuk e konstatova një ves të tillë, por të kundërtën. Një qetësi e normalitet për t’u patur zili. Në çast, teksa po ulesha në sediljen bosh mendova: sikur të ndodhte si dikur, apo sikur të rishfaqej edhe sot gurguleja jonë tipike, vështirë të kisha hyrë brenda; pa le të ulesha...
Eh, sa dhjetra herë, edhe kur isha në gjendje, kisha mbetur si fishekët në vezme brenda derës së makinës, duke provuar qendrushmërinë dhe durimin për orë të tëra, gjersa na zbriste gjaku në fund të këmbëve të farmakosur edhe nga duhani që lejohej sipas qejfit të njërit e tjetrit...
U ula në një sedilje dyvendshe nga ana e dritares (nder që ma ofroi me mirësjellje e kënaqësi një djalosh i mbajtur, të cilin për aktin e respektit ndaj meje, e falënderova me gjithë shpirt.)
Shpesh djaloshi shkonte tek një miku i vet për të kuvenduar, prandaj më të shumtën e rrugëtimit ndenja gati i vetëm. E ndieja, se nuk isha i etur, për t’u kredhur në kuvende të zgjatura përgjatë atij rrugëtimi mjaft të veçantë për mua, që po më ngjasonte si turistik e jo prej hallit...
Për më tepër më jepte pëlqesë të dëgjuarit rrëshqanthi e ndonjë bisedërie, që kish për temë vendin dhe njerëzit, ku po shkonim, si dhe të vrojtoja, sa të më jepej mundësimi, atë truall të lashtë, historinë e të cilit e kisha mësuar gjatë viteve të shkollës...Më pas ua kisha mësuar edhe nxënësve të mi, që më dëgjonin me një zell qiellor dhe kureshtje marramendëse...
Qelqi i pastër i automjetit lejonte që të dallohej mjaft qartë natyra dhe njerëzit, që gjallonin e lëvrinin brenda saj. Për fatin e mirë brenda atij autobuzi me kondicioner nuk lejohej pirja e duhanit, gjë që e kisha shumë zët. Me sa po kuptoja, rregullat atje nuk ishin një formalitet pasiv, por strikt të zbatueshme me një stoicizëm të habitshëm, ashtu si edhe moslejimi i asnjë pasagjeri jashtë vendeve.
Brenda atij mjedisi të rehatshëm e të qetë, kisha merak, se mos gjente shteg dremitja e pa u kuptuar më përhidhte në botën pa sy e veshë të gjumit. Një dukuri e atillë, e padëshirueshme prej meje, falë sensit tim tepër admirator të çdo gjëje të paparë e me vlera, nuk ndodhi. Pra, po më krijoheshin të gjitha mundësitë të kundroja me pangutësi, me ëndje dhe pikësynim krejt bollëkun gjeo-historik të tokës greke, që kish bërë e përjetuar goxha histori, duke i dhënë aq shumë prehistorisë... Nuk po lija gjësend pa rrokur nëpërmes fokusit të gjallë të syrit tim. Kuptohet...për aq sa lejonte koha e paktë dhe pamja disi e kufizuar e dritares nëpërmes qelqeve të së cilës bridhnin syt’e mi... që nga gjoli i Janinës, ku lulëzoi dhe u këput Ali Tepelena, pashai kryeneç i perandorisë otomane... e gjer tek Ura e gurtë me harqe, aq e përmendur për domethënien e saj...
Dhe nuk rreshtja së regjistruari në “kamerën” e shikimit tim pamje nga ai bregdet fantastik, nga Mesolongji historik, Korinthi, Akropoli i magjishëm e me radhë... E gjitha kjo nuk ishte gjë tjetër,veç një soditje në distancë... pamundur t’i prekja me këmbë e duar.
Dikur ato më “pushtonin” imagjinatën... Dhe s’ishin pak, por një mori pamjesh të antikitetit të përndritshëm grek me trajta nga më interesantet gjer në kufinj përrallorë e legjendarë...
Tashmë ajo fantazi e paradokohshme deridiku abstraktive sikur po konkretizohej më shumë, nga ç’e ruaja në pandehmat e mia...Duke m’u fiksuar ashtu të trupëzuara, filluan të më xixëllonin në tru…vende, ngjarje, njerëz (mbretër, dijetarë, gojëtarë, historianë, tragjedianë, filozofë, arkitektë, skulptorë, martirë të përjetësuar në monumente gjigande etj,etj...)
Po më dukej vetja sikur me automjet modern po ecja nëpër shekuj të kapërcyer...
xxx
Qyshse po gatitesha për një udhëtim të pamundësuar gjatë një gjysmë shekulli, synoja të qëmtoja, veç gjithçkaje që përbënte objekt turistik, duke u kredhur nëpër katakombet e historisë, po ashtu dhe një kureshtje, që ma mundësonte vet dita, kur po shkoja drejt një republike parlamentare me sistem të kahershëm plurarist. Filluan të plekseshin të dy pretendimet e mia: edhe lashtësia edhe koha moderne, gjë që ma mënjanoi disi shqetësimin shëndetësor, për verifikimin e të cilit ndërmora atë udhëtim. Pra, mëtimi i katërt mbetej, të vëzhgoja, se si e kremtonin Një Majin, “Ditën e Protestës” fqinjët tanë të jugut.
Imazhi im për “Ditën e Protestës”, apo për “Festën e Djersës” ishte krejt i ndryshëm, nga ç’ishim mësuar, të përjetonim apo të “shijonim” dikur përmes valëve të radios apo pamjejeve që mbushnin ekranin e aparatëve tanë televizivë...
Imazhi historik dihej prej meje: protesta, greva, demostrata gjer në revolta të armatosura në emër të përfitimit të të drejtave nga ana e punonjësve, që ropateshin me orë të zgjatura në punë, duke u paguar, sikur lypnin mëshirë e lëmoshë. Kësi dukurish kishim mësuar përmes librave që nga cikli i ulët e në vijimësi...
Në vitet e shkollës së mesme dhe ato studenteske, kur dola jashtë maleve të vendlindjes, krahas horizonteve të pamjes u zgjeruan edhe ato të njohjes së mëtejshme të kremtimit të Një Majit në qytete e veçanërisht në Kryeqytetin e atdheut tonë: mitingje “solidariteti”… parakalime plot brohorima e buqeta lulesh, duartrokitje e parada madhështore (sfilata të “sukseseve” mahnitëse të një vendi që vetëkonsiderohej se rrezatonte dritë në të gjithë botën...)
Pjesëmarrës i atij entusiazmi kam qenë dhe vetë dikur, kur na merrnin, na rreshtonin, na pajisnin me lule e kurora e, të kuadratuar, pas disa orësh pritjeje e stërvitjeje gjer në kufijtë e stërmundimit, do të parakalonim para tribunës patjetër gazmorë, fytyrëqeshur, duke tundur në ajër buqetat me lule artifice shumëngjyrëshe e duke demonstruar sa më tepër hare e lumturi…Në veshë na kumbonin tinguj këngësh festive e revolucionare dhe thirrjet korale “urra!”
Ç’na mbante neve, kur dremitjen e lodhjen na i hiqnin si me magji buzëqeshjet dhe grushtet e ngritur të “ajkës” së tribunës…
Mandej triumfatorë e nën shoqërimin e fishekzjarreve rigjendeshim në fjetoret-konvikt, për të studiuar, duke dremitur mbi leksionet për të nesërmen. Pra, me këto imazhe kremtimesh të Një Majit po realizoja udhëtimin tim të dytë nëpër tokën greke, i imponuar veç nga domosdoshmëria, për të kryer një “tomografi cervikale”…Ta themi shkoqur: aparat “SCANER” (skaner) ishin instaluar dhe tek ne, por, ja që ato që u takonin institucioneve shëndetësore shtetërore, ishin të “prishura” e jo funksionale. Rrjedhimisht pacientët e gjorë o do paguanin si “frengu pulën” një analizë tek privatët, o do merrnin rrugën drejt Greqisë, si unë e sa e sa të tjerë...
Tepër kureshtar përpija me syt’e mi gjithçka ç’kapte rrezja e shikimit me synimin të mësoja, se si e kremtonin fqinjët jugorë ditën e “Solidaritetit Ndërkombëtar të punonjësve”.
Nëpër qytetet e vogla, nëpër të cilat kaluam, nuk vura re ndonjë gjë të veçantë me sens kremtues... Dhe mendoja, se me siguri në Athinë, do të ishte ditë protestash e demostratash, siç shihnim shpesh përmes ekranit në disa vende perëndimore, ku pushtetarë e punëdhënës ndiejnë trysninë e dukshme të kësaj dite...
Isha i sigurt se parada e parakalime si tek ne në vitet parademokratike nuk do të hasja në një vend traditash demokracie siç është Greqia...Dhe m’u kujtua historia e lashtë e atij vendi si dhe ç’kishim mësuar për zanafillën e “Ditës së protestës”, e cila e kish djepin në Çikago të Amerikës, ku protestat e punëtorëve në kërkim të të drejtave të ligjshme u “shpërblyen” me përgjakjen e rrugëve e shesheve...
Në vendin tim të merrte malli, të shihje dhe një protestë të fshehur, e le pastaj me ngjyrat e origjinës... Le të bëhej ndonjë provë, pa e shijoje mirë “të ëmbëlit e bukës së grynjtë(grurtë) “, siç themi ne nga krahina jonë. Ne boll që brohorisnim për “lumturinë” e fukarallëkut...
...Të gjitha këto i mendoja gjatë udhëtimit dhe vetvetiu kafshoja buzët, fërkoja gishtërinjtë dhe tundja paksa kryet, aq sa, padashur, nuk e kisha vënë re, se kisha tërhequr vëmëndjen e bashkëudhëtarëve të tjerë...
U ndjeva në një siklet të paparashikuar dhe, për të mos e dhënë veten, hapa shpejt e shpejt xhamin e dritares, duke lidhur sëpari perden tek ganxha e vet. Këtë veprim e sajova, pèr të krijuar përshtypjen, se dëshiroja, të kqyrja më mirë atë mjedis aq të pasur me blerim e ujëra, kur tek ne do shihje me shumicë pemë të prera dhunshëm e shpate pyjesh masive të djegura...Sa kapërceje kufirin, të ngjante, sikur po kaloje nga shkretia në një “oaz”gjigand.
Duke parë në të dy anët e asfaltit të përsosur, të merrte malli, të shikoje trungje të prerë, gërmadha, hedhurina sidokudo e ku di unë... dukuri të shumta këto, me të cilat ishim ambientuar prej vitesh në trojet tona, sidomos vitet e fundit.
Rrugët e autostradat, të ndërtuara përsëmbari, po na e bënin udhëtimin më të rehatshëm dhe mundësinë për të admiruar gjithçka përreth, më komode.Gati po më “dehte” çdogjësend që sodisja...
Dhe një “dehje”, sado e imët, mund të të çonte rrëshqitaz gjer në viset e dremitjes, gjë që unë aty për aty nuk do ta preferoja kurrsesi.
Gjatë një çasti admirimi të një qyteti bregdetar, m’u kujtua, se si një vit më parë, po kaloja në po atë vend, veçse isha në kthim prej Athine drejt vendit tim i mbushur tejet me mall edhe pse as dhjetë ditë nuk i kisha mbushur larg shtëpisë. Po provoja një kthim ndryshe nga dita kur shkova për të parën herë.Isha i detyruar ta kryeja udhëtimin në orët e natës, kur nuk u mundësohej syve të shihnin ato që deshte shpirti.E megjithatë edhe përgjatë atij udhëtimi nator, nuk ua dhashë syve lejën e natyrshme, për t’u prehur sadopak në krahët e ndonjë gjumësie të ëmbël.
Kërshëria për të rrokur sa më tepër pamje edhe pse nën vellon dritëzuese të natës, më imponoi, që të mos mbyllja qepallat për orë të tëra. Një veprim i atillë e gjente shpjegimin vetëm e vetëm tek mania, për të mos i humbur ato raste të pakta të përfiksimit të atij mjedisi në orët e vona të natës së freskët gjer në agimin e shumëpritur që na u përshfaq kur po hynim në Janinë, duke na dhuruar fatin e bukur të shihnim tinëz gjolin e famshëm, një pjesë të fasadës ballore të gjimnazit “Zosimea”dhe lëvizjet e para të një qyteti në orët e para të agut.Gjithçka - e pastër ndën një përqetësi olimpike...
Nata po më jepte një tjetër mundësi: atë të të shijuarit me nge të vezullimit të atij ndriçimi të plotë e të fuqishëm, që thuajse po e bënte natën ditë dhe po na i servirte qytetet e bardha akoma më të bukur e tërheqës krahasimisht me mungesën e tejzgjatur të ndriçimit në qytetet e fshatrat tona. (Pse, o Zot, i paske ndarë kaq mbrapsht mirësitë e Tua?!)
Xixëllimi i dritave fosforeshente mespërmes apo anash rrugëve të shtruara me merak, na krijonte përshtypjen sikur ishim në tren, ose në avion. As më të voglën troshitje nuk përndjeva. Si mrekulli e udhëtimit të asaj nate ishte përcjellja në sytë e mi e pasqyrimit të dritave qiellore e tokësore në “qelqin” ujor të gjithë zonave bregdetare aq të shumta për juperëndimin e gadishullit ballkanik.
Gjithçka e përndritshme...
Ky ishte, pra, udhëtimi im i parë nëpër tokën helene, që veç të tjerave, për mua ishte një udhëtim shërues e i paharrueshëm.të cilin, sa ishim brenda teritorit grek, e kalova nën tingujt e ëmbël të muzikës e këngëve vendase, që m’i sillte pastër në “FM” e “AM” një aparat i vogël radiomarrës me shumë banda valësh të shkurtra, të cilin e bleva vetëm për të kapur valët e Radio – Tiranës, BBC E “ZA”, mbasi e ndjeva shumë mungesën e gjuhës së mëmës…
Me natyrën kam qënë përherë qysh në fëmijëri një mik i mirë dhe tepër i sinqertë. Dhe i tillë vazhdoj të jem. Nëpërmjet saj mposht çdo dëshpërim njerëzor…
I lashë këto kujtime të një periudhe të shkuar në prehje, për t’u rikthyer në këtë udhëtim të dytë gjatë orëve të së bardhës ditë. Si mund të dremitja “ditën më drekë” ballafaqas me ato pamje magjiplote që po sfilonin parreshtur para meje?...
Të jemi realistë. Jo se vendi im nuk e ka netyrën joshëse. Por ka ca vite që hakërrimi njerëzor ka arritur të gabojë adresë,me sa duket, e të sulet barbarisht ndaj virgjërisë së një natyre magjspsëse, siç vazhdon të mbijetojë natyra jonë me vlera perlore të papërsëritshme.Mjaft më!
Në paraditen e mesditën e atij Një Maji pamjet parajsore për syrin tim po ia linin vendin njera-tjetrës... Më tërheqëse dhe interesante për mua ishin luginat që depërtoheshin nga lumenj apo përrenj ujëpastër, lëndinat e blerta, rudinat ku kullosnin delet bardhoshe,vilat e bukura të ngritura përmidis grumbuj pemësh frutore e dekorative të mirëmbajtura. Po më jepnin kënaqësi edhe veturat luksoze, që lëvrinin papushim nëpër gjithë gjatësinë gjarpërore bojë-mavi të rrugës. Jo se nuk kisha parë të atilla vetura në vendin tim, por, e veçanta e asaj dite, me sa po kuptoja, ishte, se vetura e grupe njerëzish shkëputeshin me lezet nga xhadet e gjera e turreshin lëndinave, korijeve hijeshumta,prej nga dukeshin ujra të kulluara,tek të cilat reflektoheshin rrezet diellore, që zbrisnin pjerrtas mbi tokën ballkanase.
NdIeje “mall” të shihje automjete-shkatarraqe të braktisura ndanë rrugëve e le t’i gjeje të tillat si tek ne m’u në sheshet kryesore të qyteteve...Gjithandej - “vorreza makinash” që kushedi, nga e kishin origjinën e si ishin pagëzuar mjeshtërisht me targa qytetesh shqiptare. Kisha dëgjuar e lexuar në shtypin e përditshëm se grabitja e makinave, apo trafikimi i tyre kryhej nga individë a grupe me cilësi të veçanta…Edhe pushtetarë apo partiakë flamurësh “lara-bala” përgojohen dita-ditës ende në shtypin e mediat tona të “pavarura”...Kot se si më zhbiruan në meditacioet e bukura kësi dukurish, që edhe ëndrrat t’i dalldisin le pastaj realitetin...
... Dielli qe derdhej nga pafundësia, neve të autobuzit nuk na shqetësonte kurrfarë me atë shkëlqimin e vet verbues, falë perdeve,që i manovronim, si të dëshironim.
Edhe kur shoferët që ndërroheshin, e shtonin shpejtësinë, mua nuk më krijonin ndonjë bezdi,për të rrokur pamjet, që dukej sikur vraponin dhe ato,veçse në kahje të kundërt me ne.E megjithatë ajo çka është pikante qoftë e bukur,qoftë e shëmtuar në formë a në brendi,përthithet shpejt nga një sy i mprehtë edhe pse përmes syzeve optike me fotoelementë, siç i kisha unë.
Thuajse në tërë gjatësinë e rrugës nga Janina gjer në Athinë, majtaz e djathtaz,vërenim,se si vërshonin qytetarë të të gjitha moshave drejt vendeve sa më të bukura e sa më të qeta. Vërshonin duke marrë me vete që nga ushqimet e pijet gjer tek orenditë e paisjet elektronike për sa më shumë komoditet në gjirin e natyrës, e cila po ua falte me bujari gjithë vlerat mikluese të saj...
Ajo lëvizje masive drejt hijeve, burimeve, shesheve blerore, dukej se po përvijonte njëfarë uniformiteti të asaj dite... Kurse fakti që secili individ, grup, apo secila familje a grup familjesh e ndërtonin “trapezën”apo harenë sipas gustos dhe nivelit ekonomik, përbënte dallesën dhe veçanësitë,që i jepnin larmi atij pushimi festiv.
Diku të rrokte syri tryeza portative - qarkuar nga karrige plastike, të cilat gjatë xhades i shihnim sipër skarës së veturave te të gjitha firmave prodhuese të botës.Gjetiu shihje tapete apo velënxa shumëngjyrëshe të shtruara mbi lëndina a zallishte lumi;e mbi to mësalla ose tabakë letre të posaçme për të vendosur lloj-lloj ushqimesh përmbi. Piknikistët, sidomos të vegjlit e të rinjtë, në pritje për t’u shtruar, për të shijuar,çfarë kishin përgatitur të mëdhenjtë, shpërndaheshin livadheve e ngado,duke sajuar lodra e vallëzime nga më të larmishmet…
Disa e kishin filluar më herët (sapo rrezet e diellit përqafonin fijet e barit, petlat e luleve e gjethnajat e harlisura të rrapeve, akacieve, plepave, pishave, agrumeve etj. Përpiqej gjithsekush, që ta kalonte sa më hareshëm çdo orë të mundshme, që i disponohej. Disa grupe laramane dukej, se ishin ende në fillesë: duke pjekur kecin apo qengjin në hell. Teksa po më kalonin si në sekuenca filmike ato pamje, mendja më punonte... Kushedi sa kope qengjash kanë kaluar nëpër netë fshehurazi kufirin midis dy vendeve tona nga persona që vetëm “dhrahminë” kanë Perëndi. Rushfeti kapërcen dhe dete dhe jo një brez toke kufitare. Të “përlyer” lloj-lloj trafikantësh përandej e përkëtej, që as ua fërshëllejnë ligjeve...
I kamuri grek shijonte qengjin e rritur në Shqipëri, kur varfanjeku shqiptar nuk guxonte të shijonte nga prona e vet, se i nevojiteshin pare, për të tjera halle që kish familja... Ç’kontraste, që të irritonin gjer në dhimbje!...
Kapërceheshin vetvetiu gjendje të tilla emocionale, kur shihja të rinj e të reja që loznin tenis me shumë shkathtësi e finesë, duke shfrytëzuar etshëm e me pasion çdo mjedis rrethanor të favorshëm.
Pranë çdo... (le ta quajmë) mikrokampingu do të vëreje patjetër edhe fjolla tymi... Na krijohej ndjesia se ajo atmosferë shendi e kënaqësie po përçapej të depërtonte tok me aromatikën ngacmuese të bërxollave e të mishrave që po piqeshin. Sikur na kilikosnin ato aroma neve, që nuk kishim ndonjë lidhje me ato kremtime. Jo se nuk kishim provuar edhe vetë ne tryeza me bollëk në vatrat tona, por na sedëronte fati jo i favorshëm, që, në vend që të kremtonim dhe ne atë ditë të bukur maji, sipas mundësive tona, nevoja të ndryshme na shtynin, që të ngjizeshim për orë të tëra mbi sediljet e buta. Gjithkush largohej nga vatra e vet me një synim apo dhe hall vetiak... material, shpirtëror e shëndetësor. Edhe malli për të parë dhe takuar njerëzit e dashur, të imponuar për atë emigrim sfilitës...
I ndodhur qindra kilometra larg vendlindjes, duke u kredhur në atë mozaik pamjesh befasuese, sikur harroja sëmbimet trupore e disa brenga shpirtërore...Secili harron diçka jo të këndshme, kur hyn në një “mikrobotë” të tjetërsojtë...Unë po kridhesha në një ekstazë romantike, duke harruar përkohësisht merakun e stërmadh të përfundimeve që do jepte analiza që do kryeja së shpejti. Edhe i nevojitet në kësi rrethanash lindja e emocioneve dhe ndjesive optimiste gjithësekujt në rruzull. Ndryshe...vetndodhja në një pozicion të pezullt, duket sikur të zhvesh nga të qenit me shpirt e të sendërzon në një copëz metali përmidis një vakuumi apo midis forcash magnetike (shty - e - tërhiq) të barazvlershme. Kurrë më nuk do preferoja në vetvete pezulltinë...
Nuk ishin vetëm ato mjedise mrekullore, që më joshnin e më bënin, të “harrohesha” pas tyre gjatë atij udhëtimi gjurmëlënës...As bukuritë e natyrës dhe ato ç’kish ngritur mendja e dora e njeriut, as gëzimi i motit të asaj dite aq zemërgjerë për kremtuesit...
Së tepërmi (teksa po u bëja analizën “gjërave” që rrokte syri), më kaploi papritur “shkëlqimi”i anës tjetër të “medaljes”: Në shumicën dërrmuese të atyre pikave argëtimi festiv brenda suazës substanciale të asaj Dite me “Emër”, syri im i stërvitur dalloi se, krahas djersës helene, që po derdhej gjatë atyre orëve prej “lodhjes” nga të ngrënat e të pirat e prej lodrave e vallëzimeve nën tingujt e buzuqeve e klarinave, një tjetërlloj “djerse” po dredhej jo larg atyre kampingjeve argëtuese-kremtuese...
Meqë kremtohej për nder të “Ditës së djersës”, kish hijen, shijen dhe bukurinë e vet edhe djersa. Por,ja që paskish djersë dhe djersë brenda atij “qytetërimi”, brenda atij shteti demokratik, anëtar i BE-së. Dhe s’ishin të pakta pamje të tjera, që po ma prishnin imazhin e mirë të porsandërtuar në shpirtin tim. E, pra, ana tjetër e medaljes fliste ndryshe atë ditë përkujtimore të asaj revolte punonjësish të mbytur në gjak nga padronët mbi një shekull më parë në Çikago… Shihte syri im se si argëtoheshin afendikojtë me familjet e të afërmit e tyre dhe emigrantët e shumtë nga atdheu im, nga krahina ime,nga fshati im e gjer tek të afërmit dhe im bir… punonin për disa dhrahmi më tepër.
Më tronditsja për shpirtin tim të ndjeshëm e të prekshëm ishte se, nën atë diell që përvëlonte gjatë mesditës si të ishte qershor e korrik, shumë ergatë emigrantë kryenin punë jashtë: disa hapnin kanale e gatuanin llaç, disa punonin “perivolet” në të dy anët e xhades… Disa të tjerë bojatisnin, ca që vetëquheshin “kallupaxhinj” përgatisnin armaturat e ndërtimeve për hedhjen e betonit. Shumë të tjerë ngritnin e vishnin mure me gurë, që thyheshin po nga të tjerë emigrantë.Rrallëkush punonte në profesionin e vet. Ata që dikur, në vendin e vet, ishin politikanë, ushtarakë, mjekë, artistë, profesorë, krijues etj. po detyroheshin nga nevoja të bëheshin ustallarë, kasapë, shitësa kulluresh e “ksistosh” e lëre-lëre...Le po të renditësh gratë e vajzat, që u zbriste gjaku tek tabani i këmbëve, duke pastruar me orë të zgjatura vilat e fqinjëve tanë jugorë.
Kur po merrte mbremja, syri na kapte qindra vetura që, me shpejtësi skëterre riktheheshin nga festimet e Ditës së Punonjësve, me të vetmin dallim se nuk ishin punonjës, por më së shumti pronarë “afendikonj”,që shfrytëzonin gjer në palcë emigrantët e tjetërsuar..
Dhe nuk ishte ndonjë soditje turistike, por një përfitim i rastit për ta shfrytëzuar sa më me efekt atë vajtje në një nga vendet më turistike të kontinentit tonë.
Për mua ishte e mjaftueshme edhe ajo soditje në distancë, se, as që e shkoja ndonjëherë nëpërmend të bëja ndonjë vizitë të posaçme turistike, për t’i admiruar objektet nga afër...
Dikur ma përndiznin imagjinatën një mori pamjesh antike, që mbartnin në vetvete vlera të shumta artistike e historike të mirëqëna e të mirëfillta... Më vizatoheshin në pasqyrën e trurit e të vetëdijes objekte me trajta nga më interesantet, sepse plekseshin faktet historikë me të dhënat mitologjike... Ajo fantazi deridiku plotësisht abstrakte e krijuar nga rrëfimet e dëgjuara apo nga leximet e shumta të literaturës historike e letrare, sikur po konkretizohej e gjallohej para meje e bashkëudhëtuesve të mi...
Duke i fiksuar ashtu të trupëzuara, filluan të më vezulloheshin në retinë e memorje vende, ngjarje dhe figura të skalitura në rrjedha historike: dijetarë, filozofë, historianë, tragjedianë, skulptorë, gojëtarë, mbretër, heronj etj.
Siç kuptohet, po synoja që, gjatë atij udhëtimi, të arrija diçka që e kisha paramenduar, qysh kur vendosa atë largim njëmujor nga shtëpia.
Ndërkohë ishte afërmendsh që do të “regjistroja” edhe ato fakte, që shprehnin sadopak mënyrat e kremtimit të asaj dite festive përkujtimore me dimension ndërkombëtar...
Mirëpo përhedhja me tepëricë e vëmendjes nëpër vragat e katakombet e historisë, sikur po e kalonte në plan dytësor objektivin vetiak themelor, i cili do kthehej në parësor, kur të arrija në Athinë. Atje, përveç çmallimit me djalin dhe të tjerë të afërm, do planizohej dhe kontrolli shëndetësor.
Bleva fare lirë goxha stress duke kundruar në njëfarë distance si kremtohej “Dita e Protestës” nga grekët e si nga të gjorët emigrantë shqiptarë…


------------------------------------------------




DIVERSANTI
(Tregim nga Jorgo S. Telo)

Në krahinë njëjavshi ì fundit ì shtatorit u përshfaq si një copëz dimër. Lefter Çarka u ruhaj fort zigzageve të motit. Madje e quante kapriçoze, të pabesë e tekanjoze këtë dukuri të natyrës.
Zbriti në qytet duke mos e shpërfillur një re të murrme. Ajo re paralajmëruese kish dy ditë që po ì rrinte si gunashe bariu një maje shkëmbore mali në veriperëndim të luginës. Kish dëgjuar nga të parët për kombinacione natyrore… Sikur një re të atillë ta hidhte sipër vetes edhe Torrishta, patjetër që nuk do vononin rreshjet. Le sikur kësaj dysheje t’ì pergjigjej dhe Rapavica! Shtrëngatat do merrnin vrull të paparë.
Kësisoj Lefteri mori benevrekët që gjatë muajve të verës ì hiqte me gjithë fanellën. Të dyja ì riveshi sakaq. Mendoi se nuk do qe turp edhe po ta shihte ndokush. Dajua ì tij edhe sikur një re të vogël shterpane të vërente në qiell, do merrte çadrën me vete.
- Mos e pësosh si njëherë që e le fanellën në dollap të hotelit, - ì foli e shoqja.
- Këtë herë e kam çantën më të bollshme, - u justifikua Lefteri.
Shtatori ia dorëzoi “dollinë” fillimtetorit. Ndërroi moti si ì komanduar me buton. U përshfaq sikur të ishte java e parë e qershorit e jo e vjeshtës zyrtare.
Mbi qytet muzgu po avitej ledhatues nën prarimin e dritës hënore, që dukej sikur shpërndante mbi qytet pluhur të verdhë fosforeshent.
Dhomëzën e vogël teke e gjeti të lirë , si ta kish prenotuar më parë. Si përherë kur hynte në atë dhomë, hapi dritaren e ulët e të bollshme. Me atë veprim rutinë ì ngjante sikur zbonte vetminë e përkohshme e sikur u jepte mundësi mendimeve të dilnin lirshëm nëpër qytetin gri… “Mirë mendja që “arratiset” kur t’ì teket; po sytë…sytë brenda këtyre katër mureve do mbeten , sa të rri unë këtu?Jashtë sikur pashë hënën që qëndronte mbi Kështjellë si një tepsi e madhe e artë. Sikur ta kundroj nga kjo lartësi si do ngjasojë vallë, kjo mbrëmje me hënë?”Ishin dy pyetje të brendshme që e lypnin një përgjigje a një veprim konkret.
Mënjanoi perden e si u hepua pak me shkathtësi e lehtësi kapërceu matanë pezulit të dritares. Si dhe në raste të tjera arriti me hapa të lehtë drejt qendrës së tarracës së pallatit të ri përbri hotelit.Duke ecur mendonte: “E mirë, e rehatshme, e leverdsishme, por mjaft me pamje të kufizuar kjo dhomë… Nuk arrihen disa të mira bashkë…”
Sytë e etur iu vërsulët pamjes iu shfaq sakaq…një mrekulli e vërtetë: Konturet e errta të Kështjellës qarkuar nga aureola e ndriçimit të bollshëm hënor ì jepnin asaj ngrehine shumëshekullore një pamje gati përrallore – fantastike…”Sa mahnitëse! Si një mal fantastik në fluturim!”
Ishin ndoshta nismat e ndonjë poezie pejzazh, që do t’u shtoheshin meditimeve të tjera të hedhura në bllokun e nderur mbi suprinën e tryezës së dhomës.
Kujtoi se para një jave kish dalë mbi taracë mbasdreke, por çarçafet e shumtë të varur nëpër tela nuk e lojonin ta admironte Kështjellën e pamje të tjera të natyrës e qytetit nga afër larg, ndaj rihyri në dhomë e dremiti rreth një orë.
Këtë herë pamja që po soditte si ì panginjur, sikur ia zbuan edhe gjumin e s’kish si të largohej pa ì admiruar ngeshëm.Çoç u rrok nga pamjet e shumta edhe në kënde të tjera shikimi, sikur të mos e kish vërejtur kurrëherë. Mundet balloni ì madh ì ndritshëm mbi kala ia shtonte dozën e habitjes e të etjes për soditje.Në tru mendimet e shtoheshin dhe ì trazoheshin. Kish merak mos ì largoheshin. Ndaj hyri brenda e hodhi mjaft vargje gati pa e ndalur vrullin e stilolapsit. Doli sërish. “Hajde, mbremje poetike, hajde! Sa e dëshiruar që je për poetët!”.
Me daljen e dytë u step, se madhështirë së parë iu shtua edhe xixëllimi ì veçantë ì miliarda yjeve. “Po këta si nuk ì pashë pak më parë? Të jenë shfaqur me vonesë? Me siguri nuk u përqëndrova tek ata, se më joshi hëna. Nuk thonë kot që sheh mendja e jo syri.Sa shoqëri të këndshme që po ì bëjnë yjet hënës nusëruese! Po ja shtojne më tepër nurin asaj dhe gjithë mbremjes së këtij qyteti përrallor.”
Hodhi vështrimin nga ndërtesa e hotel – turizmit përballë. Vuri re tek – tuk ndonjë bujtës, kryesisht të huaj, që kish dalë në ballkon e sodiste pamjet e poshtme të qytetit e sheshin teposhtë mbushur me qytetarë shëtitës. Asokohe sheshi mbushej me njerëz që bënin xhiro e ngjante sikur do fillonte ndonjë miting. Makinat pothuaj ì mungonin sheshit qendror të qytetit. E gëzonte atë të drejtë vetëm kur vinin delegacione të rëndësishëm shtetërorë a partiakë apo kur zhvilloheshin Festivalet Folklorikë Kombëtarë.
Shpirti ì ndjeshëm ì Lefterit mbushej me ngazëllim teksa vëzhgonte si piktori romantik hënën – ballon si një nuse hirplotë, mbi vellon e së cilës jtë kryenin shërbesën e llambrove vezullues mbi veshjen e një dropulliteje.
Hyri sërish në dhomë e poezinë e titulloi “baloni ì ndritshëm”. E ndiente veten fatlum për fabulën e përzgjedhur. Dëshironte ta mbaronte sa më parë që të qe e mundur.
Si bëri dhe disa ec e jake të thera mbi tarracë, u nbështet te një nga oxhakët e ndërtesës disakatshe për të përmbledhur mendimet. Mandej hyri vrullshëm në dhomë, ku e prisnin fletushkat e shpërndara mbi tryezë.
Nisi të hidhte vrullshëm mendime të konturuara në vargje. Gati me njëe frymë ì mbushi dy faqe.
Diçka dëgjoi e pena ì ngriu në dorë e syri iu mbëerthye drejt dritares ende të pambyllur plotësisht.
Zëri njerëzor që dëgjoi ishte u mbushur me egërsi. Zgjati dorën Lefteri dhe lehtësisht kapi cepin e perdes së hedhur mbi kokën e shtratit. Ajo po e pengonte të shihte sadopak jashtë nga sapo ì erdhi britma.
- Mos lëviz, or ti, që s’e paske fikur dritën akoma! – vërshoi sërish ai zë mashkulli brutal.
Ç’të jetë, mendoi vetëtimthi Lefteri. Lëshoi stilolapsin mbi tryezë. Filli ì mendimeve iu këput. Ndjeu se një erë e beftë a kushedi..sikur ì hapi më tepër kanatet e dritares. Ora po rrëshqiste si e dremitur drejt njëzet e katrës. Iu sajua sikur do ta gllabëronin ato pak orendi të dhomës. Ndonjë hajdut?S’e besoj. E ç’do më grabisin mua? Do jetë ndonjë nga djemtë e të madhit të Komitetit që e ka banesën në katin e katërt të pallatit. Thonë se ì ka zevzekë djemtë e nuk e dëgjojnë të atin. Ndoshta e quajnë për lodër të ngacmojnë të tjerët në këtë orë të vonë. Ap mos më bënë gjë veshët? Ja, tani sikur nuk po ndiej më zë a zhurmë mbi tarracë. Kot m’u prish gjaku. M’u trazuan dhe mendimet që më buronin aq rrjedhshëm. Apo t’ì bëj zë këtij oficerit përbri? Nuk është e këndshme. Ky është me grua e fëmijë. Mëkat t’ì tremb në këtë orë pa ndonjë shkak të mirëqenë…
U ngrit nga karrigia si përtueshëm dhe, ende pa ì dalë frika, pas një gjysmërrotullimi të trupit u çapit për drejt derës.
- Mos lëviz asnjë pëllëmbë, or ti! Merr vesh, apo jo? – ushtoi më bubullues ai zë burri mbi pallatin katërkatsh.
Qenka serioze kjo punë sonte, - ì tha vetes Lefteri. Ai umbeti disa sekonda si bust prej dylli në mes të dhomës, buzë shtratit gjysmë të hapur, pa mundur të riulej në karrige e pa arritur te dera.
Nëpër buzë ì endej një nënqeshje që buronte nga një buzëgaz naiv ì porsapezulluar.
Ndërçast iu fiksua një pandehmë: Mos vallë amatorët që kish me vete për një koncert po ì sajonin ndonjë shaka të rëndomtë. Ata e njihnin mirë drejtuesin e tyre si person që humbte në vjershërime., duke sakrifikuar gjumin e qetësinë. Ngaqë iu duk si ì njohur ai zë, guxoi e hapi plotësisht perden. Donte t’ì dallonte më qartë”shakatorët e pacipë”.
Mjaft shpejt e ndjeu se nuk po bëhej shaka. Dikush, një hije e stërgjatë burri, vetëm dy hapa ishte tutje dritares e po ì avitej ethshëm asaj. Veç sekuencave të filmave nuk kish ndeshur syri ì Lefterit me të atillë pamje aq kërcënuese me gishtin në këmbës të pistoletës. Dritarja ishte e hapur krejt.
- Mos luaj vendit, ndryshe e pagove me kokë! – kërciti nëpër faqet e mureve të dhomës zëri ì hijes që avitej përherë e më tepër pezulit të dritares, duke ia shtuar trysninë e ankthit të pashpjegueshëm Lefter Çarkës.
- Dale, mor shok! A më kupton që s’po kuptojj ç’po ngjet?
- Lëri llafet! Duart lart! – urdhëroi prerë ai gjysma e trupit të të cilit kish hyrë brenda dritares Ai ì ulli t dy këmbët mbi dyshemenë me pllaka të bukura e vëzhgoi gjithçka me sy zhbirues.
- Ç’të pleksi me mua sot?Unë këtu jam…ti, pse…, mua…unë… Dale të merremi vesh! – ì rrëshqitën disa fjalë t ngatërruara Lefterit, pa e ndërtuar frazën të plotë.
Silueta mori pamjet të dallueshgme nën dritën e dhomës. Ishte një polic jo ì panjohur prej Lefterit.
- Ç’dëshiron nga unë, shoku polic? – iu drejtua Lefteri ende ì tmerruar e me trupin mbushur mornica e djersë të ftohta. Duart s’ì mbante dot më ngritur dhe ì lëshoi përanash shtatit.
Për disa sekonda iu largua ankthi ì mëparshëm dhe sa s’shpërtheu në një gaz të pavetëdijshëm romantiku Lefter. Po e dallonte plotësisht fytyrën vrarëlie të policit trupmadh, nofullgjerë e duarcfurk. Uniforma e tij ishte gatuar me gëlqere gjithandej e mbuluar aty – këtu me pezhishka merimangash.
Kushedi nga është ngjitur gjer në tarracë, hamendësoi Lefteri duke e parë atë përson aq të ashpër, që si me ngut po vëzhgonte shkrimet mbi tryezë. Për ca çaste harroi hallin që sapo e kish mbërthyer.
- E nuhat tani që s’jam ndonjë ì dyshimtë? Patjetër ndonjë kekuptim gjendet në këtë mes. Kam dëgjuar që jeni ngacmuar shumë nga divesionet nga jashtë e hakërrimet nga brenda këtë periudhë kohore.
Pa arritur të merrej ndonjë përgjigje prej policit, u ndje një trokitje nga jashtë derës së dhomës. Lefteri ktheU kryet andej dhE ì nguli sytë policit.
- Mos lëviz! Mos e hap! – urdhëroi njeriu me uniformën e shprishur.
- Po trokasin.
- E di. – tha plolici duke rregulluar me nxitn vetveten, sidomos uniformën.
- Hapeni! – u dëgjuan nga jashtë disa zëra njëherësh.
- Hape tani! – urdhëroi polici, teksa vendosi pistoletën në këllëf.
Lefterit ì përngjasoi një nga zërat si zëri ì xha Masarit, hotelierit. Shkoi nëpërmend se çdo keqkuptim do sqarohej më lehtë në praninë e tij.
- Xha Masar, ti je? – lëshoi pyetjen si kuturu e me shpresë lehtësimi ì dyshuari Lefter.
Polici hetoi shpejt e shpejtdhomën e Lefterin. U bind se kish të bënte me një klient të zakonshëm, që për “armë” kish vetëm disa stilolapsa të ndryshëm nga njëri – tjetri.
- Hape!
Në të njëjtën kohë, kur Lefteri zagjati dorën drejt çelësit në bravën e derës, ndjeu se një tjetër çelës kish depërtuar e po përçapej të rrotullohejnë nga jashtë drerës.E kuptoi dhe e hoqi të brendshmin çelës menjëherë. Dera u hap nga ata jashtë saj… Ai ì njohu sakaq e u duku sikur murmuriti: “Kësaj ì thonë e gjetsh, nga mos e pandehsh!”
Përballë dyshuesve të tjerë jashtë dhe brenda pragut të derës, Lefterit ì erdhi turp vetëm nga që ishte me benevrekë, kur ende s’ishte shtruar këmbëkryq freskia e vjeshtës.U ndodhe ballafaqas katër – pesë personave. Së pari dalloi Kryetarin e Degës së Punëve të brendshme dhe shefin e krimeve. Masari ishte përmdis e dy sigurimsa me duar në xhepa disi më pas.
- Xha Masar, ç’ka ngjarë? – mezi arriti të pyeste ashtu rrëmbimthi Lefteri përballë asaj gurguleje brenda asaj dhime të vogël në ato orë të vona të natës.
As kryetari që e njihte paksa nuk zgjati dorën drejt tij. Nuk ì takonte Lefterit ta zgjatte dorëb ì pari. Kaq gjë nga normat e sjelljes e përmbushi.
- E njoh mirë unë këtë. E quajnë Lefter Çarka, - e mori fjalën një nga banorët e pallatit katërkatsh që kish ngjitur shkallët e shumta të hotelit më me vonesë. Nuk është nga ata tipa ky.
- Hë, u thashë? – foli Masari goxha ì lehtësuar nga e papritura që po dyshohej fare kot për një nga klientët që e kish më për zemër për vite të tëra.
Ndërkohë banori ì katërkatshit, fqinj me një partiak nga krahina e Lefterit ì hodhi këtij një vështrim disi pyetës: “Ç’t’u desh shetitja mbi tarracë, o ì zi? Desh e pive!”
- Mirë, mirë! E morëm vesh, - foli rëndë – rëndë kryetari, si të flitej për ndonjë gjë që nuk iinteresonte dhe aq. Shefi, si dhe dy sigurimsat ende nuk po ì hiqnin duart nga xhepet. Me siguri, sipas logjikës së Lefterit, ata megishtrinjtë kishin zaptuar pistoletat e vogla me treguesin në këmbëz e të madhin mbi siguresë… As na shpjegon pak, mor shok,pse vije vërdallë mbi tarracën e një pallati banimi. A e di ti se kush banon aty poshtë?
- Domosdo që e di. Banoni ju, shoku… (Nuk ia përmendi emrin), ì madhi ì Komitetit Ekzekutiv dhe shoku T. nga zona jonë. Kam hyrë në banesën e shokut T. – foli si nëpër buzë e zvargur Lefteri.
- Gjersa e dije, atëherë ç’kërkoje mbi tarracë? – e pyeti ashpër njëri nga sigurimsat.
- Asgjë nuk po kërkoja, veç po kundroja Kështjellën , që aktualisht përngjan si e magjishme në këtë natë me hënë të plotë. Madje jam duke shlkruar diçka. Ja, shiheni dhe vetë.
- Në doje të shihje kalanë, të shkoje në ndonjë vend tjetër e jo mbi shtëpinë e të tjerëve! – ì dha porosi Kryetari.
- Ta dija se po bëja ndonjë mëkat as ditën nuk shkoja mbi tarracë e jo më natën, por…
Lefteri donte të shpjegonte më gjerë, porse hotelier Masari ia bëri me shenjë të mos e zgjatte më atë kuvend…
Në fakt hotelieri dhe pastrueset e dinin që Lefteri e kish për qejf atë dhomë, ngaqë prej dritares së saj ì krijohej nundësia të dilte në atë tarracë, që ishte si një ballkon gjigand me goxha fushëpamje joshëse.Kur e dinin që në atë dhomë ishte Lefteri, ì linin edhe natën çarçafët jashtë. Ndiheshin më të sigurt se me bujtës të tjerë që s’ì njihnin.
Pra, nuk qe Lefteri ai që cenonte paprekshmërinë e asaj mbulese betoni që kish mbi vete disa oxhaqe e përanash, nga pamja ballore disa pllakate të mëdhenj me figura e slogane të kohës.
Dyshuesit u larguan një pas një.
- Të rruaçin vjershat! – u shpreh me një sens mëshirues banori ì pallatit.
Hoteliarut ì qe rikthyer çegria e zakontë: butësia në fytyrë. Ì tha Lefterit:
- Unë bëra be për familjen time për ty, kur më erdhën aq papritur këta të degës, që s’kisha regjistruar njeri të dyshimtë. Kur më thanë për dhomën, u binda më tepër që isha në rregull me ligjin. S’ka gjë për të dyshuar, u thashë. Këtë person e njoh mirë nga është, çpunë bën e ‘tip është…
Polici shtatmadh nuk ish larguar ende. Ai vazhdonte ta shikonte Lefterin me inat.
- Ende s’të ka ikur inati? – e pyeti si me shaka hotelieri.
- Me këtë që kam hequr unë sonte, do ta kishe paguar mirë sonte, - iu drejtua polici Lefterit.
- Ì zmadhoni njëçikë si tepër ndodhitë ju policët, - pasoi Lefteri. – Këto janë gjëra që ndodhin. Tjetër se ju më morët për diversant. E pe poezinë time? “Baloni mbi Kështjellë” e kam titulluar. Nisi si natë e magjishme kjo për mua, por sosi ndjellakeqe dhe… jo për fajin tim.Tani po bindem plotësisht që brenda popullit paska “vigjilentë” të spikatur , që ì lypsen sigurimit dhe policisë krahasimisht me me një shumicë indiferente.
“Sikur po e trash muhabetin, - ndërhyri polici. – Nuk po nxëmend nga sikleti që na krijove… Sikur të kishe lëvizur pak, s’ish çudi që ta haje mirë koqen e plumbit.
“Do ta lëshoje me gjithë mend? – pyeti ì befasuar e me mosbesim Lefteri.
Të njëjtën pyetje e kishin në cep të buzës edhe Msari me oficerin e dhomës përbri.
“Me gjithë mend, posi! Ne policët nuk ì sgëqrbejmë ardheut me gjysmë mendje.
“E di, - pohoi Lefteri.
“Kisha nga eprorët urdhër të prerë, të mos bëje përçapje të dilje nga dera; qoftë dhe ndonjë lëvizje tjetër të dyshimtë. ASiç mund ta kesh kuptuar qëndrova ca në pritje. Prisja të zbatohej plotësisht plasni që kishim bërë për rrethimin e plotë të dhomës. Kur u binda, atëherë të lashë të hapje derën. Apo s’është kështu?
“Kështu vërtet. Meqë rastësia na njohu disi, mundet të më sqarosh, si më dalluat në këto orë të vona që endesha mbi taracë?
“Ha – ha- ha! – shpërtheu në qeshje të pakuptimtë polici. – Nuk paske dëgjuar ti, që më hiqesh dhe si intelektual, që tek ne ì madh dhe ì vogël është vigjilent? S’ke dëgjuar që kohët e fundit kanë depërtuar tre – katër diversantë nga jashtë. Kushedi ku kanë arritur, ku strehohen e ç’qëllim kanë në tru… Dhe ti thua, kush na njoftoi. Ja, një plak tek ai pallati përkarshi hotelit. Kish dalë në ballokon e po pinte një duhan fakiri. Sa dallo një hije që lëvizte mbi tarracë, na mori në telefon. Kish dëgjuar dhe radion apo fjalët e përhapura për lëvizje të dyshimta diversantësh dhe… dhe e kreu detyrën ndaj Atdheut tonë të dashur.
“Hajde, vigjilencë, hajde! – përgëzoi Lefteri, dyke tundur kryet me një cipëz të tejdukshme ironie që strukej përmidis fjalëve dhe zërit të vet…
Vështirë t’ì qepej gjumë në sy në orët e mbetura të asaj nate Lefter “diversantit”

--------------------------------------------------------------------------------

PËRSHËNDETJE PAS MEDITIMESH,
ME RASTIN E NE 60-VJETORIT TE LINDJES SË ILIA LASKËS

Të nderuar pjesëmarrës,
Mospraninë time fizike mes jush po përpiqem ta zbut sadopak me disa mendime të thjeshta që më lindën duke shfletuar librin e Ilia Laskës: “Njeriu mal, apo mali njeri – Çajupi”, i cili më ra në dorë më 16 të vijuesit. Më rroku përnjëherë ngazëllimi dhe u kaplova nga meditacionet e pareshtura…
Të qëmtosh e mandej të sistemosh vlera nuk përbën një veprim rutinë e të rëndomtë, mbasi kërkohet përkushtim, duhen dije, përvojë pune, vullnet e mbi të gjitha kërkohet një trysni e brendshme që i ka rrënjët tek malli e dashuria për objektin frymëzues…
Këto veti i gjejmë në rrëzëllim të plotë tek pasionanti dhe i papërtuari Ilia Laska, të cilit përfitoj nga rasti t’i uroj për 60 – vjetorin e lindjes jo vetëm stabilitet të gjendjes shëndetësore por edhe rinovim siç ka të rinovuar shpirtin e tij të pasur e të pastër.
Teksa po i jep në dorë lexuesit zagorit e më gjerë librin e tij të tretë, Ilia ynë i jep të kuptojë cilitdo shumë e më shumë se sa synimet e një studiuesi të thjeshtë, duke arritur kësisoj në caqet e një studiuesi të mirëfilltë. Pse e theksoj këtë? Së pari, Ilia rreket tepër, t’u dhënë të tjerëve vlerat më të qenësishme (duke u nisur nga personalitetet, vendet, ndodhitë apo dukuritë shpirtërore që përfshin) Së dyti – Ilia di të përzgjedhë esencën përmidis shumë materialesh të qëmtuara. Së treti – Autori Ilia Laska, duke sfiduar gjendjen e vet jo optimale shëndetësore, qëllimisht apo spontanisht lëshon mesazhe luajaliteti e mesazhe të tjera kuptimplotë për gjithkënd që ka aftësi e mundësi të bëjë diçka të dobishme për shoqërinë e sidomos për vendlindjen tonë, Zagorinë.
Duke e marrë me mend se rasti i sotëm ka frymëmarrjen e një mjedisi të ngrohtë, miqësor e gati të familjarizuar, mund të kapërcejmë dhe në kujtime më intime.
Me Ilian jam bashkëmoshatar. Njohur e bashkuar në lojna fëminore, kur vinte në Konckë si mysafir tok me Vironin tek Nenua (Sofi Telo). Qysh atëkohë përvijoheshin tek temperamenti i Ilias ngjyresat e tipit të qetë flegmatiko – melankolik e doza jo të pakta humori e djaloshi alegro, ndërvarur nga mjedisi përreth e nga gjendja shpirtërore e çastit.
Më pas jemi takuar jo rrallë në Memaliaj më të rritur e më miqësorë e të mirëkuptimtë me njëri – tjetrin.
Në kushte të tjera jemi takuar në prag të moshës së tretë. Të dy – tejet të troshitur nga shëndeti fizik i organizmit por mjaft të ndjeshëm e shumëdimensionalë nga shpirti, ku ndonëse shihnim e shohim tek shoqi - shoqi njëfarë shpërfytyrimi të jashtëm, dallojmë qartë optimizmin dhe këmbënguljen për të kompensuar gjallërinë e hershme me krijim vlerash të dobishme e jetëgjata.
Përjetime përafërsisht të ngjashme na grabitën goxha energji fizike, por, me sa duket na dhanë me bollëk energji ndjenjësore në sensin më pozitiv të fjalës.
Këto energji po i shohim të konvertuara në të tre librat e Ilias e në projektet e tij që nuk reshtin kurrë.
Le t’i themi së toku “faleminderit” Ilias e ta përgëzojmë përzemërsisht për çfarë u ka dhënë e u jep bashkëkrahinasve vit pas viti…
Të kesh kësi librash në bibliotekë është një pasuri e nder i veçantë, mbasi ke ku referohesh sa herë e ndien të domosdoshme, ke ç’t’u shtosh dijeve. Me këto e gjithë kolanën e veprave të autorëve zagoritë nuk do kenë kurrë zvetënim resurset e gjithanshme të krahinës sonë të dashur.
Duke shfletuar librin e ri të Ilias, Andon Çakoja i madh na afrohet edhe më , na plotësohet edhe më tepër imazhi i figurës e veprës së Tij.
Siç e kam theksuar edhe në një kumtesë të mëparshme për këtë poet të shquar, që ka pirë në ujërat e gjoksit të Dhëmbelit e është ushqyer me aromën e luleve të shpateve të tij, do të theksoja sërish se Çajupi apo “njeriu – mal, siç e epiteton Ilia, si një “dashnor” i vetëcilësuar, dashuroi së pari vendlindjen e sidomos një nga perlat e kësaj vendlindjeje – kryepllajën e Çajupit. Poeti i madh na shfaqet ndërkohësisht dhe një “grabitës” i kualifikuar i thesareve më të spikatura të folkut zagorit, të natyrës zagorite, derisa arriti të grabiste edhe
emrin e Kryepllajës…
Me sa shihet qysh në fëmijëri e sidomos në rininë e vet poeti i shquar ka patur mjaft hobi në vetvete. Qysh atëherë ka dashur të bëhej pijetari më i mirë i gurrës poetike të popullit. Qysh atëherë synonte që të ishte dhe vetë si një pllajë e stërbukur, me ndryshimin se në kraharor e shpirt do t’i bulonin lule shumëngjyrëshe poetike, ku nuk do mungonin dhe aroma të tjera, të cilat do ishin të padëshirueshme për ata që ai do fshikullonte, për bartësit e veseve, për shushunjat e brendshme, për armiqtë e Kombit e të tjerë.
Pa u zgjatur për idhullin tonë vezulltar, Andon Çakon, bashkohem me të gjithë ju, të nderuar pjesëmarrës në veprimtarinë e bukur në kuadrin e 60 – vjetorit të Ilia Laskës e të prezantimit të librit të tij të ri, duke përsëritur dhe njëherë urimet më të mira për mbarëvajtjen e shëndetit të mikut tone të dashur. I shtoftë Zoti “inatin” t’u lërë brezave sa më tepër krijesa të tjera shpirtërore…
Kalofshi mirë e bukur e veprimtari të mbarë!
Me respekt e dashuri
J. Telo

DUARTROKITJET TONA
(Poemth )
Nga Jorgo S. TELO

1.
Sa herë
Vezullantët trupa qiellorë
Bujarisht na dhuronin rreze drite,
Aq herë
Ne, xhaketëgrisurit tokësorë
Ushqenim nepsmëdhenjtë
Me frenetiket duartrokitje,
Me delirantet brohoritje…

2.
Sa herë
Të uritur nëpër dhjetëvjeçarë
Ëndrrat gëlltisnim nëpër dremitje…
Aq herë
Gjithmonë turreshim si të marrë,
Të kënaqnim Prijësit tanë
Me të nxehtat duartrokitje
Me të çmendurat brohoritje.

3.
Sa herë
Verbërisht ecnim këmbëzbathur
Rrugë e pa rrugë, të etur për jetëngjitje,
Aq herë
Ne zorrëthatët buzëplasur
Nuk reshtnim së faluri “Cimëdhenjve”
Nga më të kolmet duartrokitje,
Nga më të sojmet brohoritje.

4.
Sa herë
Nëpërkëmbeshim emër për emër
E në gjoks ndienim plasaritje,
Aq herë
Cipëplasurit pa shpirt e zemër
Tejnginjeshin prej turmës
Me të pasosurat duartrokitje,
Me të vrullshmet brohoritje.

5.
Sa herë
Si punëtorë, bujq e blegtorë
Rënkonim të kredhur në djersitje,
Aq herë
O, sa jemi shfaqur shembullorë,
T’i velnim partiako-pushtetarët mizorë
Me shpërthimtaret duartrokitje,
Me gjëmimtaret brohoritje.

6.
Sa herë
Si nxënës dhe ushtarë
Me drejtqëndrim ndër rreshtat klasike,
Aq herë
Degdisnim drejt madhorëve sharlatanë
Të pandalshmet duartrokitje,
Të hovshmet brohoritje.

7.
Sa herë
Ne, të shkelmuarit prej shkelmëtarëve vrastarë
Zërin çonim mbi të egrat skërmitje…
Aq herë
Përballeshim me persekutorët barbarë,
Që na detyronim t’u falnim duartrokitje,
Që na nxisnin të lëshonim brohoritje.

8.
Sa herë
Në aksione rropateshim duke gulçuar
Me këngë në gojë… edhe pse në sfilitje,
Aq herë
Jemi ndjerë poshtërsisht të dhunuar,
Pa guxuar më të voglën “pëshpëritje”.
Se lypseshin vetëm duartrokitje
Se pëlqeheshin vetëm brohoritje.

9.
Sa herë
Sajoheshin koncerte e festivale,
E “Profetët” tanë nuk lejonin”plasaritje”;
Aq herë
Eh, ç’diktat ndaj rapsodëve, këngëtarëve!
Veç hymne për Epokën e të Parin e të Parëve…
Gjithçkaja të mbyllej me duartokitje,
Domosdo dhe me brohoritje…

10.
Sa herë
Kujtojmë të sertën Diktaturë,
Atë propagandë, ato dërdëllitje…
Aq herë
Kujtesën shtrydhim si moskurrë
(Sistemi s’rritej pa shushunja e spiunë)
Rregjimi s’mbahej dot pa duarokitje,
Duarrokitjet s’kishin kuptim pa brohoritje.

11.
Sa herë
Përdhuna nga lart e rriste trysninë,
E me zhvatje e skamje na shtonte drobitjet,
Aq herë
Me imagjinatë thyenim pranga, zinxhirë,
Ndiznim greva, protesta, kryengritje.
Sytë prej Lindjes i kthenim në Perëndim,
Për të shpëtuar shuplakat nga duartrokitjet,
Për të çliruar gurmazet nga brohoritjet.

12.
Kësohere
Gati menduan se ndryshoi “klima”
E se s’do nxirrnin me krye veset patetike…
Si gjithherë
Iku mjegulla, por mbeti bryma.
Kemi mbushur sheshet me mitingje
Kur politiksit na kanë mbledhur veç e bashkë,
Kur kemi pritur miq nga jashtë.
Dhe flamuj, o sa flamuj neper duar,
Veç më së shumti flamuj të huaj
e shumëngjyrëshit flamujt partiakë,
Frymën po i marrin kombëtarit bajrak
E nwn flamuj veç duartrokitje,
E nwn flamuj veç brohoritje…

13.
Sa herë
Rrugët tokësore-ujore na ndëshkojnë…
na mungon uji i pijshshëm
e çmimet njohin veç ngjitje;
Aq herë,
Rendim pas liderëve të partive politike
Rendim me duartrokitje
Si dikur dhe me brohoritje.
14.
Sa herë
Shpirtin e xhepin na i grin çdo korrupsion,
Korenti dhe puna na mungon;
Aq herë
Shpërfillim vuajtjet, e… pa pyetur
për mungesat më jetike,
turremi si të çartur nëpër sheshe e salla,
ku degjojme, mashtrime, genjeshtra e përralla
Dhe i shoqërojmë ato me duartrokitje
Doemos dhe me të paharruarat brohoritje…

15.
Sa herë
Krimi e maskat na nxijnë jetën.
e mitmarrjet na përthajnë “kuletën”;
Aq herë
Përgëzojmë partiakë e pushtetarë,
Si të dehur nga pije magjike…
Të etur për duartrokitje
Të etur për brohoritje.

16.
Kësohere
Prisnim:duartrokitjebrohoritjet
t’mbeteshin rudimente.
Mjaft më…ne dhe rregjimi genjyem vetveten
Na mbetën nëpër këmbë…Po, pse, vallë?
E shpjegon një thënie mençurore:
“Nëse ngjyra e qimes ndërrohet shpejt,
Zakoni nuk harrohet krejt…”
Ndaj nuk reshtin durtrokitjet,
Ndaj nuk reshtin brohoritjet.

17.
Përfundherë
As duhet të shmangim veten nga marrëritë?
As duhet të shohim përpara në liri e dritë?
Përfundherë
Le t’i çlodhim te gjorat shuplaka,
Le t’i çlirojmë gurmazet e ngrata.
Pa rënë në “kurthin” e qetësisë Olimpike:
Mjaft më me bajatet duartrokitje!
Mjaft më me delirantet brohoritje!

Korrik-gusht 2008

Jorgo S. TELO

E FOLMJA ZAGORITE
PORSI NJË FLLADITJE

(Meditime gjuhësore
dhe Humor ZAGORIT)


HYRJE

Prej vitesh më ngacmonte ideja e trajtimit sa më të hollësishëm e të pranueshëm të kësaj teme që ka në thelb “gjuhën e mëmës”, këtë gjuhë që na bën të komunikojmë lirshëm e bukur me veten, me pjesëtarët e familjes, të afërmit, miqtë, gjithë ata që kemi përqark afër e larg…
Me një ndjesi të tillë në shpirt, pas disa vitesh krijimtarie në rrafshin letrar, poezi e prozë, u vetëbinda, se, falë njohjes teorike të grumbulluar gjatë studimeve e më pas në mënyrë autodidakte, i plotësoja disa kushte minimale për një sipërmarrje të tillë modeste që veç meje, ndihmon gjithkënd që merret me shkencat filologjike e sidomos me krijimtari të mirëfilltë.
Shtysën më të hovshme ma jep fakti i pamohueshëm se krahina ku jam lindur e rritur ka nderin e veçantë të jetë kryezonjë e gjuhës letrare shqipe.
Këtë ndjesi ma përforcon ekzistenca e qartë e kufinjve gjuhësorë(izoglosave), të cilët në fakt u përngjajnë, sipas mendimit tim atyre dhëmbëzimeve që kanë pjesët e kafkës së kokës, që, për të siguruar ngjizjen, ingranohen përsosmërisht bashkërisht, duke mos lejuar kufinj si të prerë me thikë…
Nuk mund të ekzistojnë kufinj gjuhësorë nëndialektorë më prerje precise, siç ndodh me kufijtë shtetërorë.
Duke u nisur nga faktet fonetike, themi se më së shumti kemi të bëjmë jo me ndarje strikte, por me zona kalimtare me tendencë njësimi jo të plotë.
Siç ndahen ëmbël dy dialektet kryesorë me njëri-tjetrin ashtu, natyrshëm lidhen edhe nëndialektet.
Të folmen zagorite e gjejmë në mjaft nuanca të shqiptimit të përafërt me atë të zonës së Përmetit e deri në trevat e Korçës dhe Elbasanit (pra një shtrirje tepër e gjerë…)
Në këtë zonë të gjerë nëndialektore ku shtrihet toskërishtja, pa lënë mënjanë disa treva të jugut e labërisë më e qenësishme si veçori dalluese është shqiptimi…
Le të bëjmë një krahasim mbi bazën e një përfytyrimi: Vizatojmë një shirit të errët në letër apo në kompjuter, duke nisur nga e zeza e fortë tek e zeza e çelët, gati gri… Kështu ndodh dhe me shqiptimin e zanorës”ë”(të theksuar ose jo)nga labëria perëndimore drejt toskërisë lindore, pra vjen duke u shqiptuar drejt një artikulimi të zvetënuar, aqsa nuk dallon ndonjëherë, nëse je duke mëshuar tek”ë-ja” apo tek “a-ja” ose “e-ja”.
Duke e dëgjuar tjetrin pa e parë përmes telefonit, jemi në gjendje të dallojmë menjëherë se cilit nëndialekti i përket. Kështu themi: ky ose kjo është përmetar-korçar ose filani do jetë nga labëria e Vlorës apo ajo e Kurveleshit…
Ku e mbështes këtë mendim?
Realisht, duke e gjykuar në rrafshin etnolinguistik, krahina e Zagorisë ka nderin të jetë pjesë e denjë e dialektit tosk; madje si zogorit që jam do të shtoja nën arsyetimin subjektiv se nëndialekti zagorit duhet të përbëjë bërthamën e toskërishtes e pse jo edhe të krejt gjuhës letrare kombëtare…
Ngado që ta kapësh vështirë të gjesh trevë tjetër me këtë pastërti gjuhe sidomos në shumicën e sistemeve gramatikorë. Nëse ka ndonjë veçori të sajën në suazën e sistemit fonetik të të folurit, në aspektin shkrimor tendenca është tek vetëpastrimi e konsolidimi i pandërprerë, duke i merituar plotësisht tiparet e të qenit bërthamë e të folmes letrare zyrtare e më të pranueshme për shumicën e shqipfolësve e sidomos atyre që shkruajnë në shqip.
Ndodh jo rrallë që në zagoritçen e kthjellët , për shkaqe të panjohura saktë, të kenë depërtuar dhe lëmizhde, siç rastis që në rakinë ose verën “ekstra” të të kapë syri ndonjë mikrohedhurinë, që të bën të shtrembërosh buzët e të parathartosh fytyrën, para se të provosh pijen…
Po e shembëllzoj:
Si shqiptohet e si duhet shqiptuar emërtimi i krahinës sonë?
Mua më vret veshin, kur dëgjoj: “Jam nga Zagorieja” ose “Do vete në Zagorie” etj, kur më e pranushmja do ishte: “Jam nga Zagoria” ose “Do vete në Zagori”.Zagori(a)si Shqipëri(a).
E njëjta dukuri shtrembërimi ngjet edhe me toponimet e fshatrave përgjatë të folurit apo të kënduarit:
Dëgjojmë: “Alqi Kondi nivjanoti,
krahas me Themonë qe…”
Pa të ndalemi: Ç’do me thënë “nivjanoti”? Ne nuk kemi ndonjë fshat me emrin Nivjan, por Nivan, të cilit i shtohet prapashtesa përkitëse “-ioti”, që të drejtshqiptohet “nivanioti. Po fshatrat e tjerë? Le t’i përmendim:
Sheperi +iot (bie një “i” e mbetet “sheperiot)
Ndërani +iot (bie një “i” e mbetet normalisht “ndëraniot” e jo “ndërjanot”
Koncka + iot ( bie fonema bashkëtingëllore “k” me nyjen shquese e mbetet “konciot”)
Zheji +ot (bie fonema zanore e patheksuar “i” e mbetet (zhejot)
Lliari + iot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (lliariot)
Kurse Doshnica, Topova, Hoshteva pranojnë të tjera prapashtesa:
Hoshtevë + iat (hoshteviat) (duke rënë zan. “a”)
Doshnica + iar (doshniciar) (bie zanorja “a”)
Topova + it (bie fonema zanore e patheksuar “a” e bëhet (topovit)
Ndërsa kur duam të drejtshqiptojmë a drejtshkruajmë për krahinën, më e pranueshme do të ishte:

Vithuqi + ot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (vithuqot)
Sipas parapëlqimeve të vetë bonorëve të këtij fshati vihet re, se, meqë historikisht ka qenë fshati më i vogël i krahinës, quhet edhe “Fshati i Vogël”, ose disa e kanë konsideruar preardhjen e toponimit nga vithisjet që ishin të shpeshta e kësisoj i mbeti “Vithuq” ose “Vithyq”, tjetër që shpesh shqiptohet dhe gabim si ‘Bythyq”jo nga ndonjë e folme dialektore, por, ndoshta e shkaktuar nga e folmja e individit të veçantë, apo idiolektit.
Zagori-a + it (Siç veprojmë për “topovit”; mundet edhe “zagoriot”)
Na shtohet pëlqesa dhe krenaria kur këto emërtime bazë nuk i shohim të deformuara si në literaturë, në shkresa zyrtare, në shtyp etj e aq më keq kur na i dëgjon veshi…)
Jemi mësuar tashmë që folëset në televizion, nga që nuk i njohin trevat tona “ia këpusin katundit” sidomos në theksin që kanë realk,isht këto toponime. E vendosin theksuin bazë ku t’u teket e neve na vret veshin e na sëmbon një dukuri e tillë…
Kur duam të theksojmë gjatë shqiptimit emërtimin e toponimit ku jemi duke shkuar, atëherë ekzaktësisht do të dallojmë të pashquarën e secilit: Po shkoj në Zagori, Sheper, Nivan, Konckë, Vithuq, Hoshtevë, Zhej, Lliar, Topovë, Ndëran. E mbi këtë bazë krijohen rast pas rasti qoftë trajta e shquar, nëpërmjeët mbaresës, qoftë produktet gjuhësore të së folmes së emërtimeve të atyre që banojnë në këto vende e që prej tyre marrin dhe enërtimin objektiv të logjikshëm: Zagoria, Sheperi, Nivani, Koncka, Vithuqi, Hoshteva, Doshnica, Lliari, Zheji, Topova, Ndërani.
Më tej thirren në ndihmë prapashtesat fjalëformuese, më të cilat realizohen për bukuri e saktësisht: zagorit, topovit (vepron prapashtesa: -it), sheperiot, nivaniot, konciot, lliariot, vithuqot (vepron prapashtesa –ot); kurse për emërtimet : hoshteviat, doshniciar (veprojnë përkatësisht prapashtesat “-at” dhe “-it”)
Vihet re një dukuri e veçantë tek fjala “konciot”, ku duket sikur shpërbëhet paksa rrënja e fjalës “Konckë”, duke u “arratisur” bashkëtingëllorja “k”. Kjo me sa shihet vjen ngaqë del ì vështirësuar artikulimi po t’ì permbaheshim strikt rregullsisë së fjalëformimit. Sa e bezdissghme do të bëhej po të flitej “konckiot”!
Sipas përsiatjeve gjuhësore të mësuesit të merituar, Zotit Stefan Bulo, të trajtuara filimisht në gazëetën “Zagoria”, cilido lexues zagorit jep përgëzime e konsiderata vlerësuese të përligjura për qëmtuesin dhe studiuesin.


Meqë sapopërmendëm “idiolektin”, e shoh të udhës të shtjellohem tek disa veçanësi të të folmeve individuale, që mund të jenë rrjedhojë e nivelit kulturor e për më tepër për shkaqe anatomike të organeve të artikulimit. Po sjell dy-tre shembuj:
Një bashkëmoshatari im, kur isha nxënës në shtatëvjeçaren e Sheperit ishte në shqiptim deridiku “thuthuq” Ai kur donte të thoshte “çaj mali, çaj çobani…çaj me lule, çaj pa lule” e shqiptonte: “Thaj mali, thaj thobani, thaj me lule, thaj pa lule” Kur e pyesnim: “Si ja bën zogu?” na përgjigjej: “Dhogu ia bën thiu, thiu, thiu” në vend të “Zogu ia bën ciu, ciu, ciu!”
Kështu që natyrshëm e vetvetiu i mbeti nofka “Thiu.”
Në Nivan (siç më tregonte nëna ime) një djalë nga kondajt fonemën bashkëtingëllore “k” e konvertonte gjatë të folurit në “t” e sidomos kur i merrej pak goja: Thoshte: “To-tozma Tondi ta në toqe të tuqe në vesh.” (Kozma Kondi ka një **** të kuqe në vesh) Neve na dukej si lojë- shaka…
(këtë shëmbull nuk e kam cilësuar për të ofenduar ndokënd, por për të trajtuar shembuj të idiolektit. Kërkoj ndjesë)
Idiolektet nuk pranohen në fondin dialektor ose nëndialektor.
Kur isha i vogël më bënte përshtypje e folura e një plake në Zhej. Kur i thërriste djalit të saj, dëgjoja: “O Basil, po ku je boreee!” (O Vasil , po ku je moreee?)
Ka dhe mënyra të tjera të foluri, që nuk mund të fitojnë të drejtën të hyjnë në fondin e të folmes nëndialektore zagorite.
Vetëkuptohet që të folmen burimore do ta gjejmë më të saktë tek ato shtresa popullate që së paku kanë mbaruar shtatë e tetëvjeçaren, ndryshe do hasësh me persona që heqin apo i shtojë “ë-të” me vend e pa vend…
Ekzistojnë dhe imitime apo sajime grupindividësh, për të mos u kuptuar nga të tjerët, dmth, ashtu siç kanë lindur zhargonet, ashtu dhe këto, por duket sikur marrin më shumë trajtën e lojnave gjuhësore…
Le të përmendim disa shembuj:
Çdo fjalë copëtohet në rrokje e pas çdo rrokjeje me shqiptim të përshpejtuar shtohet qëllimisht një prapashtesë me mision ngjyrimi e gjymtimi të fjalës bazë, psh:
“A më do? (A-fa/ më-fë / do-fo?)
Ky lloj komunikimi individual realizon synimin e fshehtësisë, duke u artikuluar fjalët disi me një shjpejtësi më të dukshme se e folura e zakonte, që përbën njëfarësoj mashtrimi akustik apo sugjestioni iluzor përgjat lëshimit të frazave dhe aftësisë përthithëse të tyre në njësinë e kohës prej organit dëgjiomor të bashkëbiseduesit.
Ky synim mund të realizohet edhe me të tjera prapashtesa lodruese që mund t’ì përzgjedhë qoftë dhe për humor folësi, si:
“A më do sa të dua unë? (A-nxri / më-nxri /do-nxri, / sa-nxri, të-nxri,/ du-nxri/ a-nxri/ u-nxri/ në-nxri?) Siç shihet prapashtesat gjymtuese “-fa”dhe “-nxri” arrijnë ta ngatërrojnë dëgjuesin që ky të mos kuptojë që të rinjtë me këtë farsë komunikimi duan t’i shprehin ndjenjat njëri- tjetrin.
xxx

Në kushtet si hyn e del dimri në Zagori, ka ndikuar tek banorët për gjetje mundësish, për ta kaluar sa më këndshëm trishtimin që sjell moti i keq e nata e pambarimtë dimërore përqark vatrës me zjarr.
Lindën kështu disa lodra vendi gjuhësore:
Loja e përhapur gjithandej e “kungulleshkave” ka qenë parësore ndër të tillat.
E fillonte një pjesëmarrës, që merrte përsipër rolin e drejtuesit (-es) që ia niste: Tani do mbajë secili mend numurin e vet… “Kisha një kungullore e si i bëra ysmet, m’u bënë katër kungullore… “Pse katër? - ndërhyn shpejt numri katër. “Po sa? “Tetë.” “Pse tetë? – ndërhyn teta….
E kështu loja vjen rrotull. Digjet kush nuk ndërhyn shpejt e kush ngatërron numrin. që del jashtë loje.
2) Loja “Pe lepur?” Që ndikon në të folurit pa u ngatërruar…pra si lojna të tipit “Kupa me kapak, kupa pa kapak” të cilat Zagoria i ka të shumta…
E para: “Pe lepur?
E dyta: “pashë.”
E para: “kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?
E para: “pashë”
E dyta: kishte bisht?”
E para: pe lepur?
E dyta: pashë.
E para: “Kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?”
E kështu vijimësia e lojës varet nga ngatërrimi ose mosngatërrimi i partnerit të lojës dyshe…
Ndonjëherë brenda familjeve tona përsëritet dhe një zhargon (dogançe) i përcjellë si mënyrë për të ngacmuar të qeshura çlodhëse si:
“O gjitoneee!
“Orseeee!
“A më jep një çikë cilifuqin, ta fut në të kuqin, se më ka ardhë kokomblaqi i sime bije e do t’i bëj ca pemë bythe?!

(“Okomshie!
“Urdhëro!”
“A më jep njëçikë tiganin, ta vë në zjarr, se më ka ardhë dhëndri e do t’i bëj ca vezë?)
“Llaf është ai? Eja ta marrç!

Kurse fraza e bashkim fjalësh që përdoren për përmirësim të artikulimit në ligjërim, krahina jonë ka disa:
E shumëpërhapura:
“Kupa me kapak, kupa pa kapak.
“Merr një gur e qëllo rrapin, merr dy gurë e qëllo rrapin, merr tre gurë….. (Kush e thotë pa u ngatërruar gjer tek dhjetë gurët, fiton lojën)
“Plepi plak palcë pak…plepi plak i plasur i plasur pak palcë pat pasur… (të përsëritet dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Vdiq evgjiti, vdiq evgjiçka” (Dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Hëngra dhinë e lashë minë, minë e lashë, dhinë e hëngra.” (Fiton kush e thotë sa më shpejt dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Pashë një dele bythëpërputhur, pashë dy dele bythëpërputhura, (vazhdon gjer në dhjetë dele pa u ngatërruar, por edhe pa e prishur ritmin)
“E shes thesin, s’e shes thesin…”
“Një kra me dru një kra me shkarpa”
“Me më the e me të thashë, nuk ngrë dot një thes me kashtë…” (Disa herë)

Shënim:
Është e vërtetë që zagoriti nuk ka mundur të “honepsë” fonemën bashkëtingëllore, të shurdhtën “h” përmidis zanoresh, ndaj as që e shqipton fare: “Ik, ftou në tajare!” (kur e rregullt është “ftohu”)Nëse në shqiptimin e përditshëm mund të tolerohet përsa po themi për këtë fonemë, nuk mund t’ia lejojmë vetes në të shkruar e sidomos kur duam të bëjmë letërsi normale. Po kështu ne shqiptojmë, fshiu me peshqir, në vend të fshihu ose “fsheu, se të panë!” në vend të fshehu, “lejnë qëntë” në vend të lehin qentë etj.
(VAZHDON)

E FOLMJA ZAGORITE PORSI NJE FLLADITJE (Publicistike nga Jorgo Telo)

--------------------------------------------------------------------------------







Jorgo S. TELO

E FOLMJA ZAGORITE
PORSI NJË FLLADITJE

(Meditime gjuhësore
dhe Humor ZAGORIT)


HYRJE

Prej vitesh më ngacmonte ideja e trajtimit sa më të hollësishëm e të pranueshëm të kësaj teme që ka në thelb “gjuhën e mëmës”, këtë gjuhë që na bën të komunikojmë lirshëm e bukur me veten, me pjesëtarët e familjes, të afërmit, miqtë, gjithë ata që kemi përqark afër e larg…
Me një ndjesi të tillë në shpirt, pas disa vitesh krijimtarie në rrafshin letrar, poezi e prozë, u vetëbinda, se, falë njohjes teorike të grumbulluar gjatë studimeve e më pas në mënyrë autodidakte, i plotësoja disa kushte minimale për një sipërmarrje të tillë modeste që veç meje, ndihmon gjithkënd që merret me shkencat filologjike e sidomos me krijimtari të mirëfilltë.
Shtysën më të hovshme ma jep fakti i pamohueshëm se krahina ku jam lindur e rritur ka nderin e veçantë të jetë kryezonjë e gjuhës letrare shqipe.
Këtë ndjesi ma përforcon ekzistenca e qartë e kufinjve gjuhësorë(izoglosave), të cilët në fakt u përngjajnë, sipas mendimit tim atyre dhëmbëzimeve që kanë pjesët e kafkës së kokës, që, për të siguruar ngjizjen, ingranohen përsosmërisht bashkërisht, duke mos lejuar kufinj si të prerë me thikë…
Nuk mund të ekzistojnë kufinj gjuhësorë nëndialektorë më prerje precise, siç ndodh me kufijtë shtetërorë.
Duke u nisur nga faktet fonetike, themi se më së shumti kemi të bëjmë jo me ndarje strikte, por me zona kalimtare me tendencë njësimi jo të plotë.
Siç ndahen ëmbël dy dialektet kryesorë me njëri-tjetrin ashtu, natyrshëm lidhen edhe nëndialektet.
Të folmen zagorite e gjejmë në mjaft nuanca të shqiptimit të përafërt me atë të zonës së Përmetit e deri në trevat e Korçës dhe Elbasanit (pra një shtrirje tepër e gjerë…)
Në këtë zonë të gjerë nëndialektore ku shtrihet toskërishtja, pa lënë mënjanë disa treva të jugut e labërisë më e qenësishme si veçori dalluese është shqiptimi…
Le të bëjmë një krahasim mbi bazën e një përfytyrimi: Vizatojmë një shirit të errët në letër apo në kompjuter, duke nisur nga e zeza e fortë tek e zeza e çelët, gati gri… Kështu ndodh dhe me shqiptimin e zanorës”ë”(të theksuar ose jo)nga labëria perëndimore drejt toskërisë lindore, pra vjen duke u shqiptuar drejt një artikulimi të zvetënuar, aqsa nuk dallon ndonjëherë, nëse je duke mëshuar tek”ë-ja” apo tek “a-ja” ose “e-ja”.
Duke e dëgjuar tjetrin pa e parë përmes telefonit, jemi në gjendje të dallojmë menjëherë se cilit nëndialekti i përket. Kështu themi: ky ose kjo është përmetar-korçar ose filani do jetë nga labëria e Vlorës apo ajo e Kurveleshit…
Ku e mbështes këtë mendim?
Realisht, duke e gjykuar në rrafshin etnolinguistik, krahina e Zagorisë ka nderin të jetë pjesë e denjë e dialektit tosk; madje si zogorit që jam do të shtoja nën arsyetimin subjektiv se nëndialekti zagorit duhet të përbëjë bërthamën e toskërishtes e pse jo edhe të krejt gjuhës letrare kombëtare…
Ngado që ta kapësh vështirë të gjesh trevë tjetër me këtë pastërti gjuhe sidomos në shumicën e sistemeve gramatikorë. Nëse ka ndonjë veçori të sajën në suazën e sistemit fonetik të të folurit, në aspektin shkrimor tendenca është tek vetëpastrimi e konsolidimi i pandërprerë, duke i merituar plotësisht tiparet e të qenit bërthamë e të folmes letrare zyrtare e më të pranueshme për shumicën e shqipfolësve e sidomos atyre që shkruajnë në shqip.
Ndodh jo rrallë që në zagoritçen e kthjellët , për shkaqe të panjohura saktë, të kenë depërtuar dhe lëmizhde, siç rastis që në rakinë ose verën “ekstra” të të kapë syri ndonjë mikrohedhurinë, që të bën të shtrembërosh buzët e të parathartosh fytyrën, para se të provosh pijen…
Po e shembëllzoj:
Si shqiptohet e si duhet shqiptuar emërtimi i krahinës sonë?
Mua më vret veshin, kur dëgjoj: “Jam nga Zagorieja” ose “Do vete në Zagorie” etj, kur më e pranushmja do ishte: “Jam nga Zagoria” ose “Do vete në Zagori”.Zagori(a)si Shqipëri(a).
E njëjta dukuri shtrembërimi ngjet edhe me toponimet e fshatrave përgjatë të folurit apo të kënduarit:
Dëgjojmë: “Alqi Kondi nivjanoti,
krahas me Themonë qe…”
Pa të ndalemi: Ç’do me thënë “nivjanoti”? Ne nuk kemi ndonjë fshat me emrin Nivjan, por Nivan, të cilit i shtohet prapashtesa përkitëse “-ioti”, që të drejtshqiptohet “nivanioti. Po fshatrat e tjerë? Le t’i përmendim:
Sheperi +iot (bie një “i” e mbetet “sheperiot)
Ndërani +iot (bie një “i” e mbetet normalisht “ndëraniot” e jo “ndërjanot”
Koncka + iot ( bie fonema bashkëtingëllore “k” me nyjen shquese e mbetet “konciot”)
Zheji +ot (bie fonema zanore e patheksuar “i” e mbetet (zhejot)
Lliari + iot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (lliariot)
Kurse Doshnica, Topova, Hoshteva pranojnë të tjera prapashtesa:
Hoshtevë + iat (hoshteviat) (duke rënë zan. “a”)
Doshnica + iar (doshniciar) (bie zanorja “a”)
Topova + it (bie fonema zanore e patheksuar “a” e bëhet (topovit)
Ndërsa kur duam të drejtshqiptojmë a drejtshkruajmë për krahinën, më e pranueshme do të ishte:

Vithuqi + ot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (vithuqot)
Sipas parapëlqimeve të vetë bonorëve të këtij fshati vihet re, se, meqë historikisht ka qenë fshati më i vogël i krahinës, quhet edhe “Fshati i Vogël”, ose disa e kanë konsideruar preardhjen e toponimit nga vithisjet që ishin të shpeshta e kësisoj i mbeti “Vithuq” ose “Vithyq”, tjetër që shpesh shqiptohet dhe gabim si ‘Bythyq”jo nga ndonjë e folme dialektore, por, ndoshta e shkaktuar nga e folmja e individit të veçantë, apo idiolektit.
Zagori-a + it (Siç veprojmë për “topovit”; mundet edhe “zagoriot”)
Na shtohet pëlqesa dhe krenaria kur këto emërtime bazë nuk i shohim të deformuara si në literaturë, në shkresa zyrtare, në shtyp etj e aq më keq kur na i dëgjon veshi…)
Jemi mësuar tashmë që folëset në televizion, nga që nuk i njohin trevat tona “ia këpusin katundit” sidomos në theksin që kanë realk,isht këto toponime. E vendosin theksuin bazë ku t’u teket e neve na vret veshin e na sëmbon një dukuri e tillë…
Kur duam të theksojmë gjatë shqiptimit emërtimin e toponimit ku jemi duke shkuar, atëherë ekzaktësisht do të dallojmë të pashquarën e secilit: Po shkoj në Zagori, Sheper, Nivan, Konckë, Vithuq, Hoshtevë, Zhej, Lliar, Topovë, Ndëran. E mbi këtë bazë krijohen rast pas rasti qoftë trajta e shquar, nëpërmjeët mbaresës, qoftë produktet gjuhësore të së folmes së emërtimeve të atyre që banojnë në këto vende e që prej tyre marrin dhe enërtimin objektiv të logjikshëm: Zagoria, Sheperi, Nivani, Koncka, Vithuqi, Hoshteva, Doshnica, Lliari, Zheji, Topova, Ndërani.
Më tej thirren në ndihmë prapashtesat fjalëformuese, më të cilat realizohen për bukuri e saktësisht: zagorit, topovit (vepron prapashtesa: -it), sheperiot, nivaniot, konciot, lliariot, vithuqot (vepron prapashtesa –ot); kurse për emërtimet : hoshteviat, doshniciar (veprojnë përkatësisht prapashtesat “-at” dhe “-it”)
Vihet re një dukuri e veçantë tek fjala “konciot”, ku duket sikur shpërbëhet paksa rrënja e fjalës “Konckë”, duke u “arratisur” bashkëtingëllorja “k”. Kjo me sa shihet vjen ngaqë del ì vështirësuar artikulimi po t’ì permbaheshim strikt rregullsisë së fjalëformimit. Sa e bezdissghme do të bëhej po të flitej “konckiot”!
Sipas përsiatjeve gjuhësore të mësuesit të merituar, Zotit Stefan Bulo, të trajtuara filimisht në gazëetën “Zagoria”, cilido lexues zagorit jep përgëzime e konsiderata vlerësuese të përligjura për qëmtuesin dhe studiuesin.


Meqë sapopërmendëm “idiolektin”, e shoh të udhës të shtjellohem tek disa veçanësi të të folmeve individuale, që mund të jenë rrjedhojë e nivelit kulturor e për më tepër për shkaqe anatomike të organeve të artikulimit. Po sjell dy-tre shembuj:
Një bashkëmoshatari im, kur isha nxënës në shtatëvjeçaren e Sheperit ishte në shqiptim deridiku “thuthuq” Ai kur donte të thoshte “çaj mali, çaj çobani…çaj me lule, çaj pa lule” e shqiptonte: “Thaj mali, thaj thobani, thaj me lule, thaj pa lule” Kur e pyesnim: “Si ja bën zogu?” na përgjigjej: “Dhogu ia bën thiu, thiu, thiu” në vend të “Zogu ia bën ciu, ciu, ciu!”
Kështu që natyrshëm e vetvetiu i mbeti nofka “Thiu.”
Në Nivan (siç më tregonte nëna ime) një djalë nga kondajt fonemën bashkëtingëllore “k” e konvertonte gjatë të folurit në “t” e sidomos kur i merrej pak goja: Thoshte: “To-tozma Tondi ta në toqe të tuqe në vesh.” (Kozma Kondi ka një **** të kuqe në vesh) Neve na dukej si lojë- shaka…
(këtë shëmbull nuk e kam cilësuar për të ofenduar ndokënd, por për të trajtuar shembuj të idiolektit. Kërkoj ndjesë)
Idiolektet nuk pranohen në fondin dialektor ose nëndialektor.
Kur isha i vogël më bënte përshtypje e folura e një plake në Zhej. Kur i thërriste djalit të saj, dëgjoja: “O Basil, po ku je boreee!” (O Vasil , po ku je moreee?)
Ka dhe mënyra të tjera të foluri, që nuk mund të fitojnë të drejtën të hyjnë në fondin e të folmes nëndialektore zagorite.
Vetëkuptohet që të folmen burimore do ta gjejmë më të saktë tek ato shtresa popullate që së paku kanë mbaruar shtatë e tetëvjeçaren, ndryshe do hasësh me persona që heqin apo i shtojë “ë-të” me vend e pa vend…
Ekzistojnë dhe imitime apo sajime grupindividësh, për të mos u kuptuar nga të tjerët, dmth, ashtu siç kanë lindur zhargonet, ashtu dhe këto, por duket sikur marrin më shumë trajtën e lojnave gjuhësore…
Le të përmendim disa shembuj:
Çdo fjalë copëtohet në rrokje e pas çdo rrokjeje me shqiptim të përshpejtuar shtohet qëllimisht një prapashtesë me mision ngjyrimi e gjymtimi të fjalës bazë, psh:
“A më do? (A-fa/ më-fë / do-fo?)
Ky lloj komunikimi individual realizon synimin e fshehtësisë, duke u artikuluar fjalët disi me një shjpejtësi më të dukshme se e folura e zakonte, që përbën njëfarësoj mashtrimi akustik apo sugjestioni iluzor përgjat lëshimit të frazave dhe aftësisë përthithëse të tyre në njësinë e kohës prej organit dëgjiomor të bashkëbiseduesit.
Ky synim mund të realizohet edhe me të tjera prapashtesa lodruese që mund t’ì përzgjedhë qoftë dhe për humor folësi, si:
“A më do sa të dua unë? (A-nxri / më-nxri /do-nxri, / sa-nxri, të-nxri,/ du-nxri/ a-nxri/ u-nxri/ në-nxri?) Siç shihet prapashtesat gjymtuese “-fa”dhe “-nxri” arrijnë ta ngatërrojnë dëgjuesin që ky të mos kuptojë që të rinjtë me këtë farsë komunikimi duan t’i shprehin ndjenjat njëri- tjetrin.
xxx

Në kushtet si hyn e del dimri në Zagori, ka ndikuar tek banorët për gjetje mundësish, për ta kaluar sa më këndshëm trishtimin që sjell moti i keq e nata e pambarimtë dimërore përqark vatrës me zjarr.
Lindën kështu disa lodra vendi gjuhësore:
Loja e përhapur gjithandej e “kungulleshkave” ka qenë parësore ndër të tillat.
E fillonte një pjesëmarrës, që merrte përsipër rolin e drejtuesit (-es) që ia niste: Tani do mbajë secili mend numurin e vet… “Kisha një kungullore e si i bëra ysmet, m’u bënë katër kungullore… “Pse katër? - ndërhyn shpejt numri katër. “Po sa? “Tetë.” “Pse tetë? – ndërhyn teta….
E kështu loja vjen rrotull. Digjet kush nuk ndërhyn shpejt e kush ngatërron numrin. që del jashtë loje.
2) Loja “Pe lepur?” Që ndikon në të folurit pa u ngatërruar…pra si lojna të tipit “Kupa me kapak, kupa pa kapak” të cilat Zagoria i ka të shumta…
E para: “Pe lepur?
E dyta: “pashë.”
E para: “kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?
E para: “pashë”
E dyta: kishte bisht?”
E para: pe lepur?
E dyta: pashë.
E para: “Kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?”
E kështu vijimësia e lojës varet nga ngatërrimi ose mosngatërrimi i partnerit të lojës dyshe…
Ndonjëherë brenda familjeve tona përsëritet dhe një zhargon (dogançe) i përcjellë si mënyrë për të ngacmuar të qeshura çlodhëse si:
“O gjitoneee!
“Orseeee!
“A më jep një çikë cilifuqin, ta fut në të kuqin, se më ka ardhë kokomblaqi i sime bije e do t’i bëj ca pemë bythe?!

(“Okomshie!
“Urdhëro!”
“A më jep njëçikë tiganin, ta vë në zjarr, se më ka ardhë dhëndri e do t’i bëj ca vezë?)
“Llaf është ai? Eja ta marrç!

Kurse fraza e bashkim fjalësh që përdoren për përmirësim të artikulimit në ligjërim, krahina jonë ka disa:
E shumëpërhapura:
“Kupa me kapak, kupa pa kapak.
“Merr një gur e qëllo rrapin, merr dy gurë e qëllo rrapin, merr tre gurë….. (Kush e thotë pa u ngatërruar gjer tek dhjetë gurët, fiton lojën)
“Plepi plak palcë pak…plepi plak i plasur i plasur pak palcë pat pasur… (të përsëritet dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Vdiq evgjiti, vdiq evgjiçka” (Dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Hëngra dhinë e lashë minë, minë e lashë, dhinë e hëngra.” (Fiton kush e thotë sa më shpejt dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Pashë një dele bythëpërputhur, pashë dy dele bythëpërputhura, (vazhdon gjer në dhjetë dele pa u ngatërruar, por edhe pa e prishur ritmin)
“E shes thesin, s’e shes thesin…”
“Një kra me dru një kra me shkarpa”
“Me më the e me të thashë, nuk ngrë dot një thes me kashtë…” (Disa herë)

Shënim:
Është e vërtetë që zagoriti nuk ka mundur të “honepsë” fonemën bashkëtingëllore, të shurdhtën “h” përmidis zanoresh, ndaj as që e shqipton fare: “Ik, ftou në tajare!” (kur e rregullt është “ftohu”)Nëse në shqiptimin e përditshëm mund të tolerohet përsa po themi për këtë fonemë, nuk mund t’ia lejojmë vetes në të shkruar e sidomos kur duam të bëjmë letërsi normale. Po kështu ne shqiptojmë, fshiu me peshqir, në vend të fshihu ose “fsheu, se të panë!” në vend të fshehu, “lejnë qëntë” në vend të lehin qentë etj.

VAZHDON

KREU I PARË

SKICIM I SHPEJTË GJEOGRAFIKO-HISTORIK I ZAGORISË

Sipas studiuesve të mirëfilltë Evien Peri, Dhame Çapi, Stefan Bulo, Ilia Laska e studimeve vetiake, sidomos sipas realitetit, gojdhënave e trashëgimisë folklorike krahina e Zagorisë ka qenë e banuar që në periudhat prehistorike. Janë gjetur dokumente materiale që vërtetojnë prejardhjen ilire të këtyre trevave që gjeografikisht i përkasin lartësive juglindore të Shqipërisë. Si zonë e banuar prej shekujsh ka qenë e lakmuar për pasuritë natyrore e njerëzore prej administratash të ndryshme; kryesisht ka qenë nën administrimin që zotëronte Gjirokastrën e Tepelenën; veç kurrë nuk arriti t’i përulej administrimit otoman.
Historia në këtë rrafsh nuk lë pa përmendur (ndonëse historianët nuk kanë arritur të nxjerrin në pah faktet historikë që e dëftejnë Zagorinë një kështjellë të pamposhtur , që bëri qëndresë të admirueshme ndaj hordhive osmane e bashkëpunëtorëve të tyre, ku si monument shembullor qëndrese, rezistence e vetmohimi mbeti kapedani legjendar Kiço Vlashi nga Hoshteva, kapedanë të tjerë si Ndreu, Llania etj, i cili me çetën e vet luftoi deri sa ra në fushë të luftës, duke mbrojtur Zagorinë nga hordhitë turke e nga rrjepja përmes taksave të shumta.
Kapedanë në shekullin XVII-XVIII nxori pothuajse çdo fshat. Jo më kot zagoritët u lidhën dhe me Ali Tepelenën; fakt që rrëfen zgjuarsinë e vendasve për t’u mbrojtur nga më të egrit barbarë…Shembull për lidhje të rafinuara me Alinë ishte dhe mbeti i shquari Dedë Gjoni nga Ndërani, ku, siç e ka përshkruar dhe intelektuali potencial, ndëranioti z. Viktor Dervishi, del në pah jo vetëm mençuria e zagoritit përballë situatash të befta. Dedë Gjoni arriti ta shfrytëzojë “dobësinë” e përkohshme të Ali Tepelenës, jo për interesa të ngushta vetiake meskine, por për të evidentuar realisht edhe shpirtin bujar të zagoritit edhe për të krijuar terren favorizuas për të ardhmen e fshatit e krejt krahinës, siç ndodhi në të vërtetë, kur Aliu me pushtet të fortë arriti që mirësinë ta shpërblente me mirësitë që i shkonin përdorë, duke lënë disa ura, mullinj bloje, manastirin e Nivanit, shtëpi në Doshnicë, Ndëran e Hoshtevë etj.
Duke u nisur nga lartësia në relievin brenda këtij “djepi” krahina jonë ka dhe një nëndarje më dysh: Zagori e sipërme, ku përfshihen fshatrat Sheper, Nivan, Ndëran, Konckë, Topovë, Vithuq e që vijën ndarëse me Zagorinë e poshtme e përbëjnë përroi Pacomiteve nga perëndimi e përroi Prasek nga lindja, ku bëjnë pjesë Vithuqi, Hoshteva, Doshnica, Lliari dhe Zheji.
Që të hysh në luginë natyra ka konturuar katër “porta”simbolike që përkojnë përkatësisht me katër grykat e qafat e vargmaleve shekullorë e konkretisht: Qafa e Çajupit, gryka e Selckës, Gjurmëmushka, qafa e Dhëmbelit dhe ajo e Pirros në zonën ku bashkohet lumi Dhëmbel me Vjosën e që i takon Malëshovës.
Mbrojtja fizike e Zagorisë ndikoi katërcipërisht edhe në mbrojtjen e ruajtjen e gjuhës, zakoneve, fesë ortodokse (kur po përhapej e përqafohej gjithandej feja islame), pra u mbrojt me qëndresë të fuqishme edhe trashëgimia burimore shpirtërore e këtij populli që ai e dinte se si mbijetonte në ato skërka e gërxhe, ku “hante pula strall” e ku uratën e kish marrë ferra e rigoni…
Janë të pallogaritshme vlerat mendore, shpirtërore të burrave e sidomos grave burrëresha zagorite, që arritën të sfidojnë kundërshtarë natyrorë, njerëzorë e sidomos izolimin prej vendndodhjes si zona më e thellë e trevave të Gjirokastrës.
Gruaja zagorite, veç vlerave të lindura e të trashëguara arriti të përftonte të tjera vlera brilante fizike e shpirtërore, duke u kalitur me halle e vështirësi mbijetese, duke u pozicionuar edhe në rolin e mashkullit të shtëpisë në mjaft procese brenda e jashtë shtëpisë, gjer tek mirërritja dhe edukimi i fëmijëve me frymën atdhetare e me tiparet e kulturës së mirëfilltë, për t’u krijuar brezave të rinj konceptin e të jetuarit me frutet e djersës së ballit e jo me grabitje e të tjera vese…
Ajo s’e lëshonte naxhaken nga brezi, për të ruajtur familjen e gjenë e gjallë…
E imagjinoj veten në një helikopter, nga dritarja e të cilit kundroj krahinën tonë të bekuar e të pazëvendësueshme për cilindo zagorit.
Brenda një kuadrati prej 15 kilometrash gjatësi e mesatarisht 6-7 kilometra gjerësi syri i etur arrin të rrokë në fokus një luginë në trajtën e një djepi gjigand, ku për parete të tij shërbejnë dy vargmalet më të përmendur të kësaj zone gjeografike e konkretisht nga lindja kurorëzon vargmali Trebeshinë- Dhëmbel- Nemërçkë e nga perëndimi vargmali tjetër vigan: Shëndëlli-Lunxhëri-Bureto.
Duke kundruar me ëndje të veçantë të krijohet pandehma sikur pllaja famoze e Çajupit kryen e mban pozicionin e “nënës” që mbështetet kokën pas djepit, duke i përkundur ëmbël të dhjetë fshatrat përkundruall njëri – tjetrit, si të vendosur me dorë në pozicion valleje, ashtu, të zënë dorë për dorë duke ia shkulur këngës në valle, duke kujtuar historinë, duke këngëzuar femrën e bukur zagorite, ujin e kristaltë, erën flladidëse, puhizën e beharëve të papërsëritshëm dhe begatinë e florës shumëngjyrëshe e tejet të larmishme…
Këngë në valle, ku shpresa motivon lëkundjen e trupit, flatrimin e fustanit e fustanellës, ku ëndrrat e mëtimet për begati e liri, i japin eshkë e strall tokës, për t’u përndezur nën këpucët me xhufkë.

VAZHDON

KREU I DYTË

MARRËDHËNIE TË NDËRSJELLTA PËRMIDIS ZAGORTÇES
DHE ERUDITIT ILIA DILO SHEPERI…

Arkitekti i gjuhës shqipe, Ilia Dilo Sheperi dhe e folmja zagorite kanë ekzistuar dhe ekzistojnë përjetësisht, sikur të jene lindur për të qenë të ngjizur pazgjidhshmërisht e reciprokisht, madje domosdoshmërisht ndërmjet tyre.
Gjuhëtari i mirëfilltë i shqipes u limd e u rrit në një mjedis e komunitet gjuhëpastër e gjuhëpasur e me një dhunti të veçantë që kish të bënte me etjen, për të përthithur dije të shumta në këtë fushë.

Sipas te nderuarit studjues Petrit Kola, banues në Filadelfia,te cilin nuk e njoh personalisht, citoj:

“Del pastaj një trim i bukur nga Zagoria Ilia Dilo Sheperi e i qendis Portës së Lartë një memorandum historik… E shkroi profesor Diloja me dorën e tij të bardhë në një greqishte të kulluar që ta kuptonin mirë, fanariotët dhe Patriarkana, adresuar në emër të patrikut Joakin. E u kujton të gjithëve se ai (autori) dhe orthodhoksët shqiptarë i përkasin racës së bukur iliriane… (i përfytyroj të bardhë me sy të kaltër e flokëverdhë si e thotë kënga: "Treqind lebër leshraverdhë, në grykë të Kuçe u derdhë..").., i përkasin fesë së tyre kristiane që nga fillesat; se myslimanët shqiptarë nuk janë turq e katolikët nuk janë latinë… e të gjithë ne kemi një rrënjë të përbashkët, një histori, të cilën do ta vazhdojmë sa të ekzistojmë mbi faqe të dheut …”
(Me rastin e ribotimit të gramatkës së shkencëtarit ILIA DILO SHEPERI, ai vazhdon):
“Gëzohem që keni shkruar dhe që keni ribotuar librin. Unë e kam gjetur ribotimin e vitit 1972 në arkivat e bibliotekës së Filadelfias (Free Library of Philadelphia) dhe e kam skanuar në format elektronik sepse më duhej ta ktheja librin në bibliotekë. Përveç ekspertizës rreth gramatikës së asaj kohe, më ka bërë shumë përshtypje interesimi i Ilia Dilo Sheperit për studimin e gjuhës shqipe, të dy dialekteve, me qëllim që të arrihej një standard dhe të përparonte në të njëjtin nivel me gjuhët e tjera evropiane.”

Kurse Ukshin Zajmi ka shkruar:
“Odisejadat e shqiptarëve janë tragjike. Ata në vend që të jetojnë e krijojne në vendlindje detyrohen të arratisën, duke përjetuar tmerre të ndryshme. Një fat të tillë e përjetoi edhe familja Dilo nga Sheperi i Zagorisë së Shqipërisë- Zagorisë së Çajupit, e së bashku me familjen edhe Anxhela Dilo si 7-vjeçare.
Historia e familjes Dilo, është mjaft tragjike dhe tragjeditë e përcollën dekada me radhë. Megjithë këto krajata kjo familje krenohet me Ilia Dilon-autorin e Gramatikës së Gjuhës shqipe e shkruar në vitin 1927, me Jani Dilon- eprorin ushtarak që deri në vdekje luftoj për çlirimin e Shqipërisë, e së fundit edhe me Anxhela Dilon, që në shtator të këtij viti u shpall Poetja famoze e vitit 2005, së bashku edhe me 19 moshatare të saja.”
xxx

Gjuha në tërësinë e paraqitjen e vet abstrakte apo konkrete është mediumi, me anën e të cilit realizohet komunikimi ndërnjerëzor, ndërpersonal në çdo mjedis shoqëror, zyrtar, ndërkomunitar, familjar e gjithandej.
Gjuha është dhe evidentuesja më prestigjoze e një kombi në dallim nga kombet e tjerë, e një populli në gjirin e popullatës heterogjene të botës…
Si mjeti më specifik ì komunikimit, pra ì marrdhënieve bisedore, shkrimore, gjuha e çdo kombi aktualisht e përherë ka pasur e ka veçanësitë e veçoritë dalluese, e lidhur ngushtë me historinë e çdo kombi e çdo komuniteti.
Siç dihet nga çdokush është vërtetuar katërcipërisht se gjuha ka qenë dhe është përcaktuesja më domethënëse e identitetit personal e komunitar, pra si për grupet njerëzore edhe për individët veçmas.
Ky konstatim u bë domosdoshmëri nëpër tërë procesin e krijimit dhe konsolidimit të shoqërisë njerëzore në përgjithësi… Është një akt jo formal që është realizuar e kryhet përmes artikulimit të fjalës si shprehje e mendimit, gjë që është materializuar nëpërmjet të folurit (me gojë ose me shkrim).
Të tilla konstatime, duke përparuar edhe më tej me qëmtimet e studimet e veta, i gjejmë bindshëm tek i madhërishmi dhe i përndrituri gjuhëtar, Ilia Dilo Sheperi, i cili e ka përshfaqur qysh në fillesat e shekullit XX mençurinë e vet të sintetizuar në parathënien e librit “GRAMATIKA DHE SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE” – botim i vitit 1927 në VLORË, ribotim i vitit 1972 në Romë dhe i vitit 2001 në Tiranë:

Midis të tjerash gramatikani në hyrje ka theksuar:
= Njerëzit merren vesh me njërijetrin me anen e gjuhës.
= Gjuha shqipe vjen nga gjuha e vjetër e Pellazgëve dhe fillimi i saj arrin vjetërsinë më të lashtë, kohën, në të cilën dhe motrat e sajë greqishtja dhe latinishtja formoheshin secila në qarkun e vetë” (Këtu autori citon Angelo Masc-in nga “Sur l’origine de la nation Albanaise”)
= Gjuha shfaqet me të folur e me të shkruar.
= Gramatika përmbledh regullat, pas të cilave kombi përgjithësisht e ka folur dhe e flet gjuhën e vetë dhe në bazë të të cilave këjo gjuhë është shkruar dhe shkruhet pagabimisht.
= Gjuha që përdorin në të shkruar intelektualët e kombit të tërë, quhet gjuhë letrare; këjo është gjuhë e përbashkët, kurse ndryshimet që eksistojnë në të folmet e popullit sipas vendit, përbëjnë dialektet (të folmet) e një gjuhe.
= Dialektet e shqipes janë dy: gegënishtja dhe toskënishtja.
Shënim 1. Ndryshimet midis gegënishtes dhe toskënishtes janë shumë më të vogëla nga ndryshimet që kanë dialektet e më të shumave nga gjuhët e tjera të botës, në mënyrë që shpejt do të jetë e mundur të ketë dhe shqipja një gjuhë letrare të përbashkët, si dhe gjuhët e tjera.
Shënim 2. Edhe dialekti flitet me ndryshime të vogëla sipas vendit, duke përbërë nënëdialekte ose idioma. Kështu toskënishrja ka idiomat e Çamërisë, të Labërisë, të shqiptarëve të Greqisë e të Italisë.

Pra, siç shihet, nga këto pak fraza plot intensitet, që shprehin intensitetin e mendimit shkencor te gramatikanit te shquar, vërejmë ethe thellësinë e aryetimit të tij edhe laergpamësinë e e të ardhmes së kësaj gjuhe drejt njësimit të saj në gjuhë letrare të përbashkët që ende sot e kësaj dite nuk po mundet të përmbushë këtë ëndërr parashikimi të arkitektit fisnik…
Është për t’u përmendur shndritshëm, se Sheperi i Zagorisë ka të drejtë të krenohet e mburret me dy princat famozë: A.Z.Çajupin dhe Ilia Dilo Sheperin, që morën dhe i dhanë tepër e më tepër gjuhës shqipe… Ata janë e do të mbeten idhuj për dhjetra e dhjetra studiues-gjuhetarë, shkrimtare e poetë që e kanë për ndër origjinimin nga Zagoria e gjuhës së flladitur nga erëra e puhiza malore e të spërkatura nga ujërat e bores, apo gjuhës së aromatizuar nga shumëllojshmëria e leuleve të kopshtijeve, lëndinave, pllajave, kodrinave e shpatmaleve zagorite…
Shpreh bindjen time se kjo gramatikë përligj një revolucion të vërtetë në fushën e toskërishtes së shkruar e të folur e të krejt gjuhës shqipe të tërësinë e saj brenda e jashte kufinjve shtetërorë, ku bën pjesë kryelartësisht dhe e folmja zagorite.

VAZHDON

(Vijim)
KREU I TRETË

ZAGORITÇjA – GJUHË BAZË E KOMUNIKIMIT TË KËNDSHËM NDËRZAGORIT E NDËRKRAHINOR

Është mëkat të mos sirtarosësh në kujtesë këtë thesar krahinorizmash kaq të pasur e të larmishëm që e ka Zagoria, kur korifenj letrash si “Bilbili i Dhëmbelit – ÇAJUPI”, Arkitekti i gramatikes, Ilia Dilo SHEPERI, na kanë lënë edhe të shkruara qindra faqe. Poeti i madh dhe gramatikani i përkushtuar i janë dorëzuar e kanë përqafuar tejet të folmen burimore zagorite të përthithur prej tyre që në fëmijëri, pra atë të folme që përbënte bazën e komunikimit në krahinë qysh në hershmëri e gjer në mbarim të shekullit XVIII e në fillesat e shek XIX, XX e në vijimësi…
Është e tepërt të sqarojmë origjinëzimin e këtyre bartjeve leksikore, frazeologjike, kur ndërmendim etjen për ta mirëpërdorur, për ta pastruar e pasuruar ketë të folme e të shkruar që nga Çajupi, Ilia Diloja, Jorgo Buloja, Vasil Bici, Alqi Jani e gjer te Angela Dilo etj.; (Të jetë rastësi që janë sheperiotë të larpërmendurit?!)... Pena e tyre dhe e dhjetra zagoriteve te tjerë të fushës së letrave shqipe rrëshqiste e rrëshqet herë dhimbshëm e herë hareshëm mbi fletën e bardhë…
Gjithashtu edhe personalitete të tjerë vendas apo mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar kanë mundur t’i rrokin drejpërdrejt nga burimi i pashushunjëzuar fjalët e shprehjet nëndialektore që i çertifikohen Zagorisë e që rrëfejnë me gurgullimë zëri se sa të begatë e kemi pasur dhe e kemi gjuhën tonë të vendlindjes, që mund të krahasohet për nga vlerat vetëm me natyrën e margaritartë…që i ka falur Zoti.
Nga çasti fatlum, kur foshnja nis bëlbëzimin e artikulon fjalët e para është gjuha e nënës ajo që e shoqëron besnikërisht gjer në amëshim…

VAZHDON

KREU I DYTË

MARRËDHËNIE TË NDËRSJELLTA PËRMIDIS ZAGORTÇES
DHE ERUDITIT ILIA DILO SHEPERI…

Arkitekti i gjuhës shqipe, Ilia Dilo Sheperi dhe e folmja zagorite kanë ekzistuar dhe ekzistojnë përjetësisht, sikur të jene lindur për të qenë të ngjizur pazgjidhshmërisht e reciprokisht, madje domosdoshmërisht ndërmjet tyre.
Gjuhëtari i mirëfilltë i shqipes u limd e u rrit në një mjedis e komunitet gjuhëpastër e gjuhëpasur e me një dhunti të veçantë që kish të bënte me etjen, për të përthithur dije të shumta në këtë fushë.

Sipas te nderuarit studjues Petrit Kola, banues në Filadelfia,te cilin nuk e njoh personalisht, citoj:

“Del pastaj një trim i bukur nga Zagoria Ilia Dilo Sheperi e i qendis Portës së Lartë një memorandum historik… E shkroi profesor Diloja me dorën e tij të bardhë në një greqishte të kulluar që ta kuptonin mirë, fanariotët dhe Patriarkana, adresuar në emër të patrikut Joakin. E u kujton të gjithëve se ai (autori) dhe orthodhoksët shqiptarë i përkasin racës së bukur iliriane… (i përfytyroj të bardhë me sy të kaltër e flokëverdhë si e thotë kënga: "Treqind lebër leshraverdhë, në grykë të Kuçe u derdhë..").., i përkasin fesë së tyre kristiane që nga fillesat; se myslimanët shqiptarë nuk janë turq e katolikët nuk janë latinë… e të gjithë ne kemi një rrënjë të përbashkët, një histori, të cilën do ta vazhdojmë sa të ekzistojmë mbi faqe të dheut …”
(Me rastin e ribotimit të gramatkës së shkencëtarit ILIA DILO SHEPERI, ai vazhdon):
“Gëzohem që keni shkruar dhe që keni ribotuar librin. Unë e kam gjetur ribotimin e vitit 1972 në arkivat e bibliotekës së Filadelfias (Free Library of Philadelphia) dhe e kam skanuar në format elektronik sepse më duhej ta ktheja librin në bibliotekë. Përveç ekspertizës rreth gramatikës së asaj kohe, më ka bërë shumë përshtypje interesimi i Ilia Dilo Sheperit për studimin e gjuhës shqipe, të dy dialekteve, me qëllim që të arrihej një standard dhe të përparonte në të njëjtin nivel me gjuhët e tjera evropiane.”

Kurse Ukshin Zajmi ka shkruar:
“Odisejadat e shqiptarëve janë tragjike. Ata në vend që të jetojnë e krijojne në vendlindje detyrohen të arratisën, duke përjetuar tmerre të ndryshme. Një fat të tillë e përjetoi edhe familja Dilo nga Sheperi i Zagorisë së Shqipërisë- Zagorisë së Çajupit, e së bashku me familjen edhe Anxhela Dilo si 7-vjeçare.
Historia e familjes Dilo, është mjaft tragjike dhe tragjeditë e përcollën dekada me radhë. Megjithë këto krajata kjo familje krenohet me Ilia Dilon-autorin e Gramatikës së Gjuhës shqipe e shkruar në vitin 1927, me Jani Dilon- eprorin ushtarak që deri në vdekje luftoj për çlirimin e Shqipërisë, e së fundit edhe me Anxhela Dilon, që në shtator të këtij viti u shpall Poetja famoze e vitit 2005, së bashku edhe me 19 moshatare të saja.”
xxx

Gjuha në tërësinë e paraqitjen e vet abstrakte apo konkrete është mediumi, me anën e të cilit realizohet komunikimi ndërnjerëzor, ndërpersonal në çdo mjedis shoqëror, zyrtar, ndërkomunitar, familjar e gjithandej.
Gjuha është dhe evidentuesja më prestigjoze e një kombi në dallim nga kombet e tjerë, e një populli në gjirin e popullatës heterogjene të botës…
Si mjeti më specifik ì komunikimit, pra ì marrdhënieve bisedore, shkrimore, gjuha e çdo kombi aktualisht e përherë ka pasur e ka veçanësitë e veçoritë dalluese, e lidhur ngushtë me historinë e çdo kombi e çdo komuniteti.
Siç dihet nga çdokush është vërtetuar katërcipërisht se gjuha ka qenë dhe është përcaktuesja më domethënëse e identitetit personal e komunitar, pra si për grupet njerëzore edhe për individët veçmas.
Ky konstatim u bë domosdoshmëri nëpër tërë procesin e krijimit dhe konsolidimit të shoqërisë njerëzore në përgjithësi… Është një akt jo formal që është realizuar e kryhet përmes artikulimit të fjalës si shprehje e mendimit, gjë që është materializuar nëpërmjet të folurit (me gojë ose me shkrim).
Të tilla konstatime, duke përparuar edhe më tej me qëmtimet e studimet e veta, i gjejmë bindshëm tek i madhërishmi dhe i përndrituri gjuhëtar, Ilia Dilo Sheperi, i cili e ka përshfaqur qysh në fillesat e shekullit XX mençurinë e vet të sintetizuar në parathënien e librit “GRAMATIKA DHE SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE” – botim i vitit 1927 në VLORË, ribotim i vitit 1972 në Romë dhe i vitit 2001 në Tiranë:

Midis të tjerash gramatikani në hyrje ka theksuar:
= Njerëzit merren vesh me njërijetrin me anen e gjuhës.
= Gjuha shqipe vjen nga gjuha e vjetër e Pellazgëve dhe fillimi i saj arrin vjetërsinë më të lashtë, kohën, në të cilën dhe motrat e sajë greqishtja dhe latinishtja formoheshin secila në qarkun e vetë” (Këtu autori citon Angelo Masc-in nga “Sur l’origine de la nation Albanaise”)
= Gjuha shfaqet me të folur e me të shkruar.
= Gramatika përmbledh regullat, pas të cilave kombi përgjithësisht e ka folur dhe e flet gjuhën e vetë dhe në bazë të të cilave këjo gjuhë është shkruar dhe shkruhet pagabimisht.
= Gjuha që përdorin në të shkruar intelektualët e kombit të tërë, quhet gjuhë letrare; këjo është gjuhë e përbashkët, kurse ndryshimet që eksistojnë në të folmet e popullit sipas vendit, përbëjnë dialektet (të folmet) e një gjuhe.
= Dialektet e shqipes janë dy: gegënishtja dhe toskënishtja.
Shënim 1. Ndryshimet midis gegënishtes dhe toskënishtes janë shumë më të vogëla nga ndryshimet që kanë dialektet e më të shumave nga gjuhët e tjera të botës, në mënyrë që shpejt do të jetë e mundur të ketë dhe shqipja një gjuhë letrare të përbashkët, si dhe gjuhët e tjera.
Shënim 2. Edhe dialekti flitet me ndryshime të vogëla sipas vendit, duke përbërë nënëdialekte ose idioma. Kështu toskënishrja ka idiomat e Çamërisë, të Labërisë, të shqiptarëve të Greqisë e të Italisë.

Pra, siç shihet, nga këto pak fraza plot intensitet, që shprehin intensitetin e mendimit shkencor te gramatikanit te shquar, vërejmë ethe thellësinë e aryetimit të tij edhe laergpamësinë e e të ardhmes së kësaj gjuhe drejt njësimit të saj në gjuhë letrare të përbashkët që ende sot e kësaj dite nuk po mundet të përmbushë këtë ëndërr parashikimi të arkitektit fisnik…
Është për t’u përmendur shndritshëm, se Sheperi i Zagorisë ka të drejtë të krenohet e mburret me dy princat famozë: A.Z.Çajupin dhe Ilia Dilo Sheperin, që morën dhe i dhanë tepër e më tepër gjuhës shqipe… Ata janë e do të mbeten idhuj për dhjetra e dhjetra studiues-gjuhetarë, shkrimtare e poetë që e kanë për ndër origjinimin nga Zagoria e gjuhës së flladitur nga erëra e puhiza malore e të spërkatura nga ujërat e bores, apo gjuhës së aromatizuar nga shumëllojshmëria e leuleve të kopshtijeve, lëndinave, pllajave, kodrinave e shpatmaleve zagorite…
Shpreh bindjen time se kjo gramatikë përligj një revolucion të vërtetë në fushën e toskërishtes së shkruar e të folur e të krejt gjuhës shqipe të tërësinë e saj brenda e jashte kufinjve shtetërorë, ku bën pjesë kryelartësisht dhe e folmja zagorite.

VAZHDON

KREU I kATËRT

ZAGORITÇJA SI DEGËZIM I DENJË I DIALEKTIT TOSK, APO SI QENDËRZIM I KËTIJ DIALEKTI?

Nuk ka arsye të na vendosin sipas berihait në pozicionin që meritojmë qoftë gjeografikisht, qoftë në aspektin burimor gjuhësor.
Ne vetveten e njohim siç jemi: na takon qendra… e këtu s’ka pse xhelozohet kush, kur faktet e të dhënat gojore e shkrimore janë kokëforte…
Kush është më pranë të folmes letrare? A nuk është e folmja toske dhe brenda saj a nuk është zagoritçja ajo që vetëm me disa nuanca të rralla dallon nga standardi i gjuhës së sotme shqipe, së paku nga ardhmëria e saj.
Për të mbrojtur këtë mendim nuk kërkohet as të rrokim armët por penat t’i mbushim me bojë e lapsin ta mprehim mirë…
Toskërishtja veriore e jugore e njohin më mirë dhe i japin ç’i takon toskërishtes qendër-lindore, ku hyn zagoritçja.
Mirëfilli e pohojnë breznitë aktuale të popullatës, të cilat shkollimin e vet e kanë nisur me poezitë e krijimet e tjera të Çajupit, që fituan popullaritet të menjëhershëm, sapo mbërritën nga Egjypti në Shqipëri.
Lebrit, çamët, gjirokastritët, përmetarët, beratasit, kolonjarë e korçarë… duke mësuar deri përmendësh vargjet e librit “Baba Tomori”, nuk patën ndonjë vështirësi në shqiptim; përkundër i asimilonin shpejt e me etje vargjet që buronin e tingëllonin kumbueshëm e pastër në shpirtin e gjithkujt.
VAZHDON5

MIRËDITA, GJIROKASTËR!
(Cikël poetik për Gjirokastrën nga Jorgo S. TELO)

Gëzime e trishtime rëndshëm mban mbi supe.
Të tëra dritë-hijet
ke mbartur ti gjithherë…
Përqark Kështjellës askurrë s’u tute;
Nursojmja fisnike në gjoks të Malit të Gjerë.

Një fundgusht herët rrugëtova
I pari largim
nga Zagoria.
Isha i padalë; sa shumë u lodha.
Më çlodhi pamja jote…mrekullia.

Iu ngjita Palortosë në mesditën plot diell.
Të fola si në ëndërr:
“Mirëdita, Gjirokastër!
Ja, erdha tek Ty, te më japësh dije;
për të qenë i mprehtë dhe i qashtër…”


Eca per tek Ty me rripaqka mjerane,
kur vesha së pari
kemishë me jakë,
pantallona e xhaketë doku bajate,
për të dalë mesues me gravatë…”


E quajta fat atë lloj arsimimi.
Katër vjet të plotë
në vatrën e Çabejt.
Aty ku u lind e studioi Ismaili.
Aty ku mençuria përshfaqet krejt.


“Pandeli Sotiri” me shtyjti për më tej.
Me priti Tirana,
t’i shtoja dituritë.
Rinia e dhuntitë më vërshonin nëpër dej.
Siç përftova, të përhapja edhe unë dritë…

Jehonshëm më erdhi, eh, një zë princeshe.
Sakaqherë ndjeva
tënden bujari.
Dhe këng’ e kalldrëmeve jo, jo nuk të reshtte.
Më hyri në palcë, më dha gjallëri.


Kaluan shumë vite, të erdha sërish.
Eshtrave të gjyshit
t’u gjendesha pranë…
Derte e gëzime përballa shqiptarisht
O qyteti gri,
I qytet i bardhë!